Qymyzdy dertke daýa, janǵa shıpa desek te, búgingi qazaq osy bir ejelden kele jatqan ulttyq sýsynymyz­dyń máni men mańyzy, hám qasıetin qajet etpeýge aınal­ǵan ba degen oı mazalaıdy. Sebebi sonaý zamandarda halqymyzdyń negizgi sýsyny bolǵan ulyq dámniń elimizde qasqaldaqtyń qanyndaı qat bolǵany kóńilimizdi qynjyltpaı qoımady...  Qazir qala túgil, aýyldaǵy dastarqan mázirinde qymyz kózden bul-bul  ushqaly qashan. Basqa shetelderdiń ózi qymyzdy medısınada keńinen qoldanyp, ózinshe ataýlar qoıyp jatqanda, Alashymyz aýzyn ashyp otyr. Tipti nemisterdiń ózi qymyzǵa at qoıyp aıdar taǵyp, kúndelikti as máziri­ne qosýdy shyǵardy. Tipti patentin de ıele­nip jatqanyn esitip, bilip jatyrmyz. Túptiń túbinde bireýler «Qymyzdyń otany – bizdiń jer, ıesi bizbiz!» dese ne demek­piz? Jalpy, tórtkil dúnıege pash etilgen tórt túliktiń tóresi – jylqynyń tuqymy dál qazir azaıyp  bara jatqany alpys eki tamyry el dep búlkildegen qazaqtyń kó­kire­gin ashytpaǵanda qaıtedi?!. Bir kezderi úıir-úıir jylqy aıdap, bıe saýyp, quly­nyn jelige baılaǵan qazaqtyń urpaqtan-urpaqqa mura bolǵan dástúri umyt bola bastaǵandaı. Jazdyń qazirgideı aptap ystyǵynda shólińdi qandyratyn sap-sary bal qymyzdy ishýge ańsary aýǵan áleýmet jazda bolmasa, qalǵan mezgilde ony túsin­de ǵana kóretindeı deńgeıge jetkeli qa­shan?.. Jomart NÚRKENOVA, Aqmola oblysy aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń bastyǵy: – Búginde oblysymyzda 110 155 jyl­qy bar. Onyń jartysynan astamy, ıaǵnı 72 432-si jekemenshik ıeliginde. Jyl­dan-jylǵa mal basynyń artýy baı­­qalǵanymen, mal tuqymyn asyl­dan­dyrý, sonymen qatar onyń qymyz óndirý jaǵy kenjelep qalǵany ras. Memleket tarapynan asyltuqymdy jyl­qy basymen qatar, onyń eti men súti­ne sýbsıdıalyq  kómekter bólingeni­men, isti júzege asyrýda eleýli qıyn­dyqtar jetip-artylady. Qyl quıryqty Qambarata túlegin ar­daqtap, jylqyny er qanaty dep ósken qa­zaq eli qymyzdy saqtaý tehnologıasyn sonaý zamanda-aq oılap tapqan. Zert­teý­shilerdiń pikirinshe, jer betinde alǵash asaý jylqyǵa júgen salyp úıretip mingen de babalarymyz kórinedi. Bul Kókshetaýdyń irgesindegi áıgili «Botaı qonysynan» da anyq baıqalady.  Arheologter men tarıh­shy­lardyń aıtýynsha, dál osy jerde jyl­qyǵa alǵash ret aýyzdyq salynyp, úıre­til­gen. Sonymen qatar ydystarda qymyzdyń da qaldyǵy qalǵany belgili boldy.  «Jylqy maly – minseń kólik, jeseń et, ishseń qy­myz»  degen qazekeńniń «qymyzdy kim ish­peıdi?» deıtini taǵy bar. Tipti babalarymyz alǵash bıe baılaǵan kezde týys-týǵan, kórshi-qolańyn shaqyryp, «qymyzmuryn­dyq» jasaǵany keleshek urpaqqa ertegideı estiletini sózsiz. «Qymyzmuryndyq» jasap, kóldeı qymyzdy kúbide piskeni bylaı tursyn, «kola» shynysyna quıylǵan kere­met qymyzdyń ózin tabý bul kúni ońaıǵa soqpaıdy. Olaı deıtin sebebimiz basqa jerde «qy­­myz­hana» ondap sanalsa, búginde Qula­gerdeı júırikti baptaǵan Kókshe jerinde bir qymyzhana joq degenge eshkim sene qoımas. Biraq jaǵdaı osylaı. Osydan jeti jyl buryn úlken bastama kóterilip, qala ortalyǵynan ashylǵan «Qymyzhana» ara­da eki jyl ótpeı jatyp syrahanaǵa aına­lyp shyǵa kelgeni bar. Kórshiles jatqan orysy kópteý Qyzyljar qalasynyń ózinde qymyz óndirisi qolǵa alynyp, az da bolsa qymyzhanalar boı kórsetip keledi. Qazir ulyq dámdi tek toı-tomalaqta ǵana tatatyn­dar barshylyq. Onyń ózinde ólshep ákelgen qymyz jetip jatsa... Sebebi araq-sharapty tyıýdyń bir joly bolǵan bul ádemi dástúr­ge bıe súti de qymbattap, kóldeı kóńilińdi qurǵatyp ketetini taǵy bar. Qalaı desek te, bul kúni qaı qazaq bolsyn sary qymyz sapyrǵan, saryqaryn báıbisheniń kúbi toly qymyzyn ańsaıtyny haq. Qymyzhana bolmaǵanymen,  ala jaz­daı aqsha tapqysy kelgender qymyzdyń arqasynda tabys kiltin taýyp jatqandar da joq emes. Sebebi qymyzǵa ańsary aý­ǵan­dar bul sýsyndy ishýden aqshasyn da aıamaıdy. Ondaı jolaýshylar jol jıe­ginde qymyzdyń lıtri 800-1000 teńgege  de­ıin kóterilse de  satyp alady. Suranys­tyń usynystan áldeqaıda joǵary ekenin bilip alǵan saýdagerler tek qymyz ǵana emes, sonymen qatar qurt-maıyn qosa saýdalap, ájeptáýir paıda taba bastaǵan. Olardyń ortasha tabysy bir maýsymda 1 mıllıon teńgege deıin barady. Aıgúl OMAROVA, qymyz satýshy: – Aýylda eki qolǵa bir kúrek tabý qıyn. Azyn-aýlaq mekteptegi muǵalim­der men  zeınetkerler bolmasa, turaq­ty jalaqy alatyndar saýsaqpen sanar­lyq.  Basynda jol jıeginde qymyz satý­­ǵa namystanǵan bolatynmyn, keıin bala-shaǵa qalaǵa oqýǵa ketken soń, osy kásipti eriksiz bastaýǵa májbúr boldym. Kúre joldyń boıynda kúnniń ystyǵynda, jeldiń ótinde otyrǵanymyz aqtalyp, búginde jaǵdaıymyz jaqsa­ryp keledi.  Iá, qalaýyn tapsa qar janar. Biraq ekiniń biri  mundaı batyl qadamǵa bara  alma­sy taǵy anyq. Kásiptiń shynymen ór­ken­deýi úshin qymyz óndiretin kásiporyndar ashyp, memleket tarapynan arnaıy baǵ­dar­lama bolýy tıis. Osyny eskergen Elbasy óziniń bıylǵy Joldaýynda aýyl sharýashylyǵy ónimde­riniń básekege qabilettiligin arttyrý máse­lesin kótergen bolatyn. Osy maqsatta «Jumyspen qamtý – 2020» baǵdarlamasy  búginde dál osy sala boıynsha da arnaıy baǵdarlama engizgenin aıta ketken jón bolar. Bul ózgeristiń birshama júrekke jy­ly­lyq nuryn syılaǵany sózsiz. Atalmysh baǵdarlamanyń ekinshi baǵyty boıynsha óz kásibin ashpaq bolǵandarǵa paıyzy tómen mólsherde nesıe berile bastady. QAIRAT, «Kókshe-Qulager» jaýapkershiligi  shekteýli seriktestiginiń  dırektory, qymyz óndirýshi:  – Qymyzǵa suranys kóbeıgendikten, qyl quıryqtyń sanyn kóbeıtip,  Qam­barata túlegin ósirýdi myqtap qolǵa aldyq. Qazir júzge tarta jylqymyz bar. Bıylǵy jyly mal ónimderine bólingen sýbsıdıanyń kóbeıýi sharýa­lardyń úmitin aqtady. Aldaǵy ýaqytta qymyz óndirýdi molaıtsaq degen jospar bar.  «Jylqydan  asqan mal bar ma, qymyz­dan asqan as bar ma» degendeı, búgingi  tań­da qazaqy brend, taptyrmas emdik qasıeti mol ulyq taǵamnyń áli de bolsa óz ornyn tabatynyna sengimiz keledi. Ol úshin tek iskerler jaǵynan nıet, tıisti oryndar tara­pynan qoldaý jan-jaqty kórsetilse bolǵany.

Avtor: Abzal ALPYSBAIULY, Kókshetaý

«Alash aınasy»

 taqyryp ózgertilip alyndy