Qazirde “biz qazaq” mal sońyndaǵy kóshpelilikti kúıittegen elmiz, onyń rýhyn tanytýshy jas aqyndarymyz mynalar delinetin búkil nomadtyq kózqarasqa túbeıgeli qarsy jartylaı kóshpeli jaýgerlik ustanymnan órbıtin gýmanıtaryq ańystaǵy oı tolǵaýdan týyndaǵan óz pikirimizdi jarıa etpekpiz.

Aqyndyq qudireti boıyna daryǵan shyǵarmashylyq ıesi óziniń kez kelgen amaláttyq is-áreketi barysynda ata-babasynan muraǵa qalǵan dúnıetanymdyq, ómirtanymdyq kózqarasy aıasynda belgili bir mándi izdeıdi. Bul onyń ómirlik ustanymynyń maqsaty, túrtkisi jáne amal-tásili bolyp tabylady. J. Jenettshe aıtsaq, týyndy ýaqyty tek qana hattyq ýaqyttyń anyqtalmaǵan mezeti emes, sonymen qatar oqý jáne jadylyq ýaqyttyń da aıqyndyqsyzdyǵy bolyp tabylady da, kitaptyń máni onyń artynda emes aldynda júredi.

Bir baıqalatyny Dáýletkereı óleńderindegi ıdeıa men mazmun aqynnyń ishki álemin bir jerge júıelep toǵystyratyn gomeostazdan (kóne gr. ὁμοιος sózinen týyndaǵan ὁμοιοστάσις birdeı, parapar jáne στάσις ahýal, turaqtylyq) turady. Germenevtıkada buny H.- G. Gadamer «eski túsinik shyrmaýy» dep ataıdy. Basqa tustas aqyndarda túrli qyrynan túrlenip, jańaryp usynylatyn ıdeıalar Dáýletkereıde únemi turaqty baǵzydan tamyr tartqan sol bir kirshiksiz kúıinde jyryna tabynýshy oqyrmanyna jol tartyp otyrady.

Dáýletkereı óleńderiniń mátindik mániniń boıynan: 1) kvıntessensıalyq mazmundy, qysqa qaıyrymdyq mazmunyn; 2) birden bir basty oı – ıdeıa; 3) avtordyń alaburtqan túrli ahýaldaǵy sezim tolqynyn aıshyqtaıtyn pafosyn; 4) oqyrmanymen suhbattastyqqa qurylǵan mátininiń boıyndaǵy emeýirinin ushyratamyz. Endi óz oıymyzdy osylardy basshylyqqa ala otyryp, ózindik ustanymymyzdaǵy avtordyń shyǵarmashylyq qundylyqtarynyń álemi men júıesiniń qoınaýyna boılaýǵa shama-sharqymyzsha tyrysyp kóreıik.

G. E. Kreıdlın ıdeıalar jıyntyǵyn áýeze men rýh aıshyqtaıdy: rýh mátin estetıkasynyń kvıntessensıalyq (lat. quinta essentia sózbe-sóz maǵynasy besinshi mán – bul arada naǵyz mándik) sıpatyn, áýeze mazmundaý baǵdaryn tanytady dep atap kórsetedi.

Jaýgerlik rýh aıasyndaǵy barsha mán kóbine kóp áskerı kózqaras turǵysynda emes, kásibı ańysta baǵalanyp otyrýy bir jaqtylyqqa soqtyrmaı ma degen oıǵa da qalatynymyz jasyryn emes. Sonymen mánniń paıymdyq jáne turmystyq qyry soǵys jáne beıbitshilik opozısıasyn ómirge ákeledi. Biz «qoıyn qurttaǵan, aıranyn urtaǵan momyn halyqpyz» dep kúbirleıdi bodandyq sana, biz «qaıqy qylyshy jalańdaǵan eshkimge keýdesin bastyrmaǵan jurtpyz» dep aqyrady kóńil túpkirindegi ımperıalyq sana.

Aqyn sanasynda ıdeıa tura ma, álde ulttyq jady tura ma? Ekeýiniń bir mezette, álde ár mezette ushyrasýyn ańǵaryp júrmiz be? Birinshilikti qaısysyna beregenimiz jón? Burynǵysynsha ıdeıany alǵa tarta berý ádebı taldaý eńbekterinde basty orynda turýy shart pa? Sonymen, óleń sanalylyqpen týǵanda – ıdeıa basty orynda, eger ulttyq jadynyń jańǵyrýyndaǵy sanasyzdyqpen ómirge kelse – aqyn túısigi birinshi turady. Fransýz fılosofy, neotomıst J.Marıten “Aqyn óz túısigin paıymdaı bermeıdi, biraq ol – onyń ónerdegi eń qymbat asyly men qaǵıdaty” bolyp tabylady deıdi.

Psıhıkanyń tereń túpkirindegi lyqsyǵan jol berý men jol bermeýdiń opozısıalyq oıy, seni dáýir dáýreniniń oqyrmany retinde tańqaldyra tolǵantady. Osylaısha ómirge kelgen asyl oı tirig obrazdarǵa: dámesi dardaı esekterge, Qyrannyń jolyn kesip qarqyldaǵan qara qarǵaǵa, naǵyz tulparǵa, tekti qyranǵa, ómirlik qas pen ǵumyrlyq dosqa aınalady: ...jalǵannyń mynaý jamaly erikti arbasa, Keremetine kóz jeter kórip barlasa. Jol berem biraq, ajalǵa aldymnan ótsin, Qasqa mańdaıdan qasqaıyp kelip qalmasa?! («Jol berem»)

Osy týyndydaǵy janyńdy dúr silkindiretin qazaqtyń batyrlyǵynyń qas sıpaty «Er kezek» ómirlik fılosofıasy ajalsyz jaýgerdiń ólimdi qasqaıyp qarsy alýy alashynyń oıy men júregin jaýlaıdy. Qalamgerdiń dúnıetanymy onyń qazaq ómirin tereń tanyp, ulttyq sıpatymyz ben erekshelikterimizdi óz daryn talanty negizinde asha bilýinen turady. Mahambettiń qyzǵyshy Dáýletkereıdiń kekiligine aınalyp: Tastan da tasqa sekirip, Taýda bir oınar kekilik. Bizdiń elde jalǵyz ǵana jetim ult, Sen, eshkimge aıtpa, kekilik!

Kekilin samal súıgen qus, Taý tuǵyrynda bıler qus. Buratanalar – han ulyndaı shirengen, Men Qazaq bop qaldym – ımengish,- deýinde sanany sarsyltqan sumdyq záreńdi zár túbine jiberetin oı jatyr.

Qazaq ádebıetiniń damýynda ómirdi zerttegen, odan soń, ony óz týyndysy boıynda kórkemdikpen aıshyqtaǵan avtordyń estetıkalyq kózqarasy, ádebı aǵymdy (neoklassısızmdi) ustanýyna oraı jyraýdyń «abyzdyq jalǵyzdyǵy» motıvine qurylǵan jańa dáýirdiń realısik shyndyǵyn shyryldatyp, bas kespek bolsa da til kespek joqtyqpen taısalmaı jarıa etedi.

Ózbekter qazirde ult zıalylaryn dúnıetanymdyq negizde qaqqa jarǵan: «soǵdylyq» jáne «turandyq» kózqarastardyń sharpýyna baıaǵyda ilikti, bizde óz kezegimizde osyndaı ustanymdarǵa “nomadtyq” jáne “shýmerlik” bóliný dáýirin bastan keshý kezeńine aıaq bastyq.

Ertistiń boıyn keń jaılap, Edil-Jaıyqty en jaılaý ultymyz úshin Abylaıhannyń oryndalmaǵan armanyna aınalyp, 400 jylǵa sozylǵan «Qazaq-Qalmaq» soǵysynyń kesirinen qıraǵan shaharlarymyz ult jadynan shyǵyp, “shýmerlik” ıdeıa jerge kómilip, “nomadtyq” ıdeıa ústemdik qurýyna ákep soqty.

Bul oıymyzdy Antol Franstyń ápendeleý, ári keńkeles Majandı fızıologynyń tirshiligine balaýǵa bolady: “Majandı esh nátıje bermeıtin kóptegen tájirıbeler jasady. Ol adastyrýshylyqqa soqtyrady dep topshalaýlar jasaýdan ólerdeı qorqatyn... ol kún saıyn esh maqsatsyz ıt pen mysyqtardyń shek-qarynyn aqtaryp salyp, odan eshteńke óndirmeıtin, shyn mánisinde, ol eshteńkeni indete izdep jarytyp ta júrgen joqtyn...”. Sóz zergerleri qansha jerden kóshpendilikti dáriptese de, onyń astarynda Qorqyt keıip “shýmerlik” dúnıetanym buǵyp jatady. Sony kóre biler kóz ázirshe neken saıaq.

Tobylǵy tory tirshiligim –aý, Kóbeńsip qapsyń kópten shyn. Dúldúl tuıaqtyń dúrsili dyraý, Dúr rýhyma ot bersin! Ór rýhqa toly Dáýletkereıdiń óleńderiniń tinindegi ulttyq “Tobylǵy tory tirshiliktiń” kóbesin sógip, «Dúr rýhqa ot beretin!» alashtyq ıdeıanyń qazirgi jastar poezıasyn zertteýshiler tarapynan ashyq aqıqat aýlaqtap, josyqsyz jalǵandyqpen tanylyp, keń aýqymdylyqtyń tynysyn tartyltyp, tar qasańdyq sheńberinde ashylýynan osy bastan saqtanýymyz kerek-aq...

Osy oraıda Standal: “Italıa óneriniń jetken bıiginen qurdymǵa qulaýy ádette aýyzǵa alynyp júrgen orta ǵasyrdyń asqaq deminiń ony jónine qaldyrýy da, danyshpan týyndygerlerdiń jetispeýshiligi de emes... Kemeńger qashanda halqynyń ortasynda ómir súrip keledi. Olardyń lapyldaı tutanyp, ultyna jaryq shashýy úshin tek qolaıly mezet qana kerek. Ónerdiń ólgeni sondyqtan, sýretkerlerdi aqıqattyń aq jolyna salatyn burynǵydaı keń aýqymdy konsepsıalardyń bolmaýy”.

Aqyn-jyraýlarmen birge kelmeske ketken qazaqqa ot beretin «Dúr rýh» Dáýletkereı syndy jas aqyndar arqyly ultyna qaıtyp oraldy. Budan shyǵatyny “nomadtyq” aıasyndaǵy aqyndar jyrynyń ıdeıasy qansha jerden ǵajap, qansha jerden sony bolsyn, “shýmerlik” ilki túpnegizsiz bir tamyry kem soǵyp jatady. Ári qazirgi tańdaǵy kórkemdik tanym turǵysynan óz qalamgerine klasıktik mártebesin buıyrtpaıdy da.

Tek shynaıy tarıhı-mádenı rýh boıyn jaılaǵan sóz ıeleri ǵana ádebıetimizde, ónerimizde, mádenıetimizde naǵyz aqıqatty shoqpyt keıip “nomadtyqpen” emes, Qorqyt keıip “shýmerlikpen” ornyqtyra alatyndyǵyna Dáýletkereı jyry arqyly mysal keltireıik: Sodan beri kúmis qanat jan kólimde mamyrlap, Sezimimdi selt etkizdi, bulttar kóship shaǵyrmaq. Qara túndi aq qanaty aqınaqtaı tilgiler, Meniń qusym júregime uıa saldy damyldap!

Iá, aqyn osy fınaldyq túıindeýi arqyly ne aıtpaq bolyp tur. Azattyqpen birge shýmer-túrkilik «kúmis qanat perishteniń» qazaq jerine oralýy, burynǵy qara túndeı bolǵan “eýratektiliktiń” alashtyń zerdesindegi aqınaqpen tilgilenýi, egemendik qusynyń shyǵarmashylyq adamynyń júregine uıa salýy sóz uǵar janǵa biraz nárseni uqtyrsa, orys tildi, dili jat qala oǵan kóngisi kelmeıtin bula jan úshin: Aqshamǵa qortylyp tańda ishken sáresi, Eńkeıip batqanda qyzylkóz kún jylar. Qalanyń tirligi dál osy, Dátińe dáretin syndyrar! bolyp tabylatyn ótirik deı almaımyz. Budan qalany jaratpaıtyn shopqyt keıip “nomadtyqtyń” kóleńkesin izdeýdiń ózi balanyń tirligi aqynnyń ańsaıtyny Qorqyt keıip “shýmerlik” danalyqtyń ushtyǵy. Sosıalızmmen ýlanyp, jahandasýmen býlanǵan qaladaǵy káspirlikten “alashtyq” ıistiń sezilmeýi. Balbalym-aı, muńlyǵym, Kók Táńirge quldyǵym. Týǵan jerge sen ǵana, Baılap qoıǵan kindigin.

Qulaǵymda muńly úniń, İńir keshtim, ilbidim. ...shekesin kep qasyp tur, Jurtta adasqan bir qulyn. Burynǵy shýmerdiń sándi qalasy Iersývtyń Ireýsalım men Qudys atanyp, arab pen jóıittiń qalasyna aınalýy ashyp aıtylmasa da, eshkim ǵylymı suǵanaqtyqpen qolyn suǵa almaıtyn alǵashqy kitap túsken túrkiniń «Kók Táńiriniń» aıbyny men saltanatynyń jurnaǵy Balbaldar ǵana ótkenniń jasyryn syryn jaıady. Kóne túrki órkenıetiniń jurtynda adasqan qulyn talant aýyr oı ústinde. Meni qashan aqtap alyp, álemdik bıikke shyǵarasyńdar degen babalar zary kókiregin adamı nadandyq jaılap, kózin ǵylymı “nomadtyq” sheli basqan búgingi alashqa jetpeýde. Kóshpelilik týraly sóz ete berý qyrǵyz ben halhaǵa jarassa da, dál qazaqtyń qolaıyna jaqpaıtyn tirlik. “Nomad” ekenimizdi dáleldeý qasıetti Tóle bıdiń ózbekter pir tutyp, Qarlyǵash bı atandyrǵan jannyń ult esindegi beınesin sakraldandyrǵan qarlyǵash qustyń bir qanatyn julyp alyp, sonyń negizinde ol qustyń búkil bolmysyn ashýǵa Sızıftikpen tyrysýshylyq bolyp tabylady da shyǵady. Tań nuryna boıalsam, Kúnge qushaq jaıa alsam. Balbaltastyń júregi, Búlk etkende oıansam. Balbaltasym – balbóbek, Saǵan da áldı án kerek. Qusasy ma babamnyń – Qulaǵymda zar bólek. Shaǵyn óleń boıyndaǵy Balbaldy nazaráttyq aspekti retinde alyp, tek qazaqta bári bolǵan degen asa zor ańsarly ıdeıa shabyttandyrǵan aqyn álemdik poezıa shyńyn mádenıettanýshylyq aıada baǵyndyrýdyń óz jolyn taýyp otyr. Osyndaı uly ańsarlar talantty ózinen-ózi týdyra salmaıdy, talant oǵan basy bútin ıelik etip, aýyr oıǵa batqan, ári Jurtta adasqan qulyn poetıkalyq obrazymen ózin alashyna tanytady.

Iá, daryndy aqyn retinde Dáýletkereıdiń, pikirin bólisýshilerden, ózge tustastary ulttyq ómirdiń belgili bir salasyndaǵy ilim-bilimdi yjdahattyqpen boıyna jıyp, belgili bir ǵylymı aıada jan-jaqty habardar jandar bolsa da, ulttyń shynaıy bitim-bolmysyn tanyta bilýde taransmádenı keń aýqymdy kózqarastarynyń bolmaýy jıǵan-tergenderiniń bárin joqqa shyǵarady.

Osy oraıda Daldiń qalamgerlik qarymyn oryndy synaǵan N.G.Chernyshevskııdiń pikiri oıǵa oralady: “Dal halyqtyń ómiri jaıynda mol málimetke ıe, biraq, ol Peterbýrgti bes saýsaǵyndaı biletin tájirıbeli arbakeshtiń bilgishtigimen bir deńgeıde qalyp qoıǵan”.

Iá, jazam degen janǵa kerekti tarıhı málimet óte kóp: qylysh ustaǵan qazaq pen júgen ustaǵan qazaqtyń, oshaqtaǵy otqa tezek tastaǵan qazaq pen bolat balqytyp, qylysh soqqan qazaqtyń, dombyra tartyp, qymyzyn urtaǵan qazaq pen daýylpazyn soǵyp, jaýynyń qanyn urtaǵan qazaqtyń qaısysy jaqyn. Aqyn sóz ıesi retinde osylardyń qaısysyna búıregi burýy kerek.

Ulttyq poezıaǵa “Beıbitshilik pen Soǵystyń” qaısysy kerek? Aqyndarymyz momyndyqty ma, álde shý asaýlyqty ma qaısysyn ádebı ýaǵyzdap ulyqtaýy tıis. Bul taqyrypty óz jyryna ózek etken aqyn poezıany – fılosofıaǵa, fılosofıany – poezıaǵa aınaldyrýy shart. Sonda ǵana biz ult ádebıetindegi jyrlardan qazaqtyń janyn uǵyna alamyz.

Oǵan babalar dańqyn, Han Keneniń, Batyr Ospannyń, Imanjúsiptiń basqa da tarıhı tulǵalarymyzdyń ór beınesin tý etip, dańqty joryqty kúnderdi jyr etken Dáýletkereıdiń myna joldarynan: Babamnyń baǵzy kúıin úlgi etem, Ata jolyma syıynyp ótem. ...Al, Abylaıdyń túsine nege, Baqa men shaıan, búıi kirdi eken?!

Uly Han Iemiz Abylaıdyń ulttyń Gamlettik sıpaty “Bolý nemese bordaı tozý” pálsapalyq rıtorıkalyq saýalyna aqynnyń kósemsimeı, ózindik jaýap izdeýdi oqyrman enshisine qaldyrýy bilgirligi der edik. Ár oqyrman jetpegen jerin jetkizýdiń stılısıkalyq tásilmen óz oıyn ortaǵa salyp, aqynnyń qosar avtoryna aınalyp shyǵa keledi.

Biri – han ıemizdiń jolyn durys ustanyp otyrmyz dep keýde qaqsa, ekinshisi – biz odan aınyp kettik dep zar qaǵady. Pikirdi qaqqa jarý tek shyn sóz zergeriniń ǵana basyna qonatyn baqyt.

Álem óner tarıhyndaǵy ár dáýirdiń jazbalarynan oıshyldar men sýretkerler arasyndaǵy qaram-qaıshylyqty oqımyz. Sóz ıesiniń ári oıshyl, ári sýretker bolyp tanylýy ekiniń biriniń basyna qona bermeıtin baq. Dáýletkereı óleńinde osy ekeýiniń bitispes kúresi qalaı aıshyqtalǵan.

Burynǵy jaýger qazaq – berseń qolyńnan, bermeseń jolyńnan deıtin qala qazaǵyna, al onyń kezinde shashbaýyn kótergen, úıde otyryp amandyǵyn tilegen malshy qazaq – úkimet óltirmeıdi degen úmitke jartylaı maldanǵan, masyldyqqa beıim dala qazaǵyna aınalǵan tarıhı sát.

Qulaǵymda qubyladan qydyr ún, Qydyr únge qosylǵandaı kúbirim. Sulbamdy Aıdyń sút sáýlesi tanytqan, Eles qýǵan essizderdiń birimin.

Sonymen qazirgi jastardyń berile jyrlaıtyn taqyryptarynyń biri – aýyl da, ekinshisi – qala. Alǵashqylary aýyl dese emshesi úzile, sońǵylary qala dese ishken asyn jerge qoıatyndar sanatynan. Osy ekeýiniń boıynan tústeı bilgen janǵa “nomadtyq” pen “shýmerliktiń” rýhy atoılaıdy.

Al, sol dalamyz da, qalamyz da Eles qýǵan essizderdiń mádenı-rýhanı keńistigine aınalǵan mezette aqyndyq rýh araılaǵan avtorlyq “MEN”-niń pálsapalyq oı túıindeýlerin jasaýynyń ózindik órnegine tap bolamyz. “Aqyldyń azaby” motıvi “Qulaǵymda qubyladan qydyr ún” atty óleńinde Dáýletkereıge mynandaı oı túıgizedi: Shyq ǵumyry kirpiginde túnemes, Kún artynda qylǵynady qyl óńesh. …Elge áńgime aıtýyma ne joryq? Kóp elestiń sońyndaǵy bir eles.

Ol elester túrindegi eki ulttyq teorıanyń “nomadtyq” pen “shýmerliktiń” qazaq sanasyn kezip júrgenin tanytady. Eki ıdeıanyń artynda da óz jaqtaýshylary men dattaýshylary turǵandyqtan aqyn “…Elge áńgime aıtýyma ne joryq?” dep daýly máseleden atynyń basyn tarta qoıyp, ulttyq sanaǵa oı salyp ketedi. Osy ıdeıanyń biriniń mańdaıyna “Shyq ǵumyry” jazylǵan, onyń kúni ótkenin bilse de, ony qorǵaýshylardyń qyl óńeshi qylǵynyp tegin jatpaıtyny taǵy aıan.

Aqyn eki ıdeıanyń biriniń kúni qarańdyǵyn ádebı abyzdyqpen boljamdaıdy. Dál qaısysy ekenin tap basyp aıtpaıdy. Óziniń stıldik ereksheligi rıtorıkalyq saýaldaýdy qoldaný arqyly jaýabyn taǵyda oqyrman yrqynda qaldyrady. Biz osy óleńdegi fınaldyq túıindeýdi eki bitispes ıdeıalyq kúrestiń basyn bir jerge toǵystyrǵan ádebı qubylysqa balar edik. Eki ıdeıanyń jaqtaýshylary da – Dáýletkereıdi ózine beıimdep óz aqyny sanaıtyndyǵyn da joqqa shyǵarǵymyz kelmeıdi.

Kóshpelilikten shýmerlikke ne sanalyqpen, ne sanasyzdyqpen qadam basýdyń jas aqyndar arasynda kórinis berýine biz jaýapty osylaısha Dáýletkereıden tabamyz. Tómendegi óleńge eki ıdeıalyq ustanymnyń ókilderi de jabysa ketetindigi daý týdyrmaıdy: Qara óleń-qaıǵym, kóz jasym, Shemen sherimdi qozǵasyn. Atannyń júgin kóterer, Atamnyń jyry bolǵasyn!

Sóz zergeriniń psıhıkasynyń tereń qatparyndaǵy bizge beımálim jaıt keıbir týyndylardaǵy dástúrli ustanymdaǵylardyń túsinikteriniń tastalqanyn shyǵaryp, burynǵy kórkemdik tanymǵa qarama-qaıshylyqtardy týyndatady. Ómir seni, tek endi tanydym ba? Oılarymnyń qamalyp tamuǵynda. Taǵdyryna ógeısip tirlik eter, Men osy aqyn emes pe, em anyǵynda.

Iá, keıbirde sýretkerdiń shyǵarmashylyq eńbeginiń nátıjesi áýbasta oıǵa alǵan dúnıesimen esh qabyspaıdy, ári dúnıetanymdyq kózqaras turǵysynan múlde ózge dúnıege aınalyp shyǵa keledi. Bir qaraǵanda osy bir shýmaqtyń túk alyp bara jatqan eshteńkesi joq sıaqty kóringenimen onyń boıynda Bilgemestiń (Gılgamesh) baǵzy obrazynyń buǵyp jatqandyǵy eles beredi.

Qazirgi jas aqyndardaǵy dástúrli qoldanysty bas joq, kóz joq kóshpeliliktiń shylaýyna bere salý esh opa ápermeıdi. Bul quptarlyq dúnıe osyǵan baılanysty oqyrman sanasy da ózgeriske ushyrady. Atqa minip kórmegen, júrgen-turǵan jerinde ana tilin qoldanatyn, ótken tarıhtan mol habary bar oqyrmandy “Sen – kóshpeliniń urpaǵysyń” dep sendirýge tyrysý, “Sen – álemdi jaýlaǵan halyqtyń urpaǵysyń” degendi joqqa shyǵarǵanmen birdeı.

Aqyndarymyz tek sóz zergeri ǵana emes, ultqa jol silteıtin oıshyldarymyz da. Bir aqynda bezbeniń eki basy teń tússe, kelesi aqynda birin-biri joqqa shyǵaryp teristep jatady. Eń bastysy biz aqyndardyń qundy týyndylaryn sóz etkende ulttyq “Parasat” jáne “qazaqı senim” turǵysynan oı eleginen ótkizýimiz kerek.

Bul ekeýin kóshpendiliktiń qazyǵyna baılap qoıý, ulttyń jadysyn dýalaýǵa ákep soǵady. Bizdiń kóz úırengen kóńil ornyqqan dúnıeni «shetindeý» /Ostranenıe/ jáne kaınerastıımen (jańaǵa degen mahabbat arqyly)/ berýdiń Dáýletkereıge tán stılısıkalyq tásiline oı júgirteıik.

Al, Aýyrsa jan aýyrsyn, Emi qaıdan tabylsyn. Ular ushqan jaılaýda, Men – jalǵyz tal qaýyrsyn! Aqyn bul óleńde ózin kóshpendiniń urpaǵymyn dep sezinip turǵan joq. Qaıta ulttyq ýaqyt keńistiginiń bir bólshegindegi adam balasynyń ulardyń ushyp túsken jalǵyz tal qaýyrsynyna aınalǵan mıfo-poetıkalyq obrazyn jańǵyrtyp otyr. Bútin – Ular obrazynda, onyń bólshegi – aqyn beınesinde ushyrasý shetindeý kóringenimen fınaldyq shoǵyrdyń avtorlyq aıtpaq oıyn tantytyp tur. Ol – “danyshpannyń ǵalamǵa syımas” jalǵyzdyǵy motıvin dáýletkereıshe ashyp, ult oqyrmanyna tanytý.

Qalamgerdiń dúnıetanymy onyń jeke bastyq kózqarasynan týyndaǵan oıymen shektelip qalmaıdy. Ýaqyttyń talabyna kósemsózdik ún qosýymen de tańbalanady. Men- Kúltegin babamnyń, Molasynyń tasy edim. Qazaq degen halqymnyń, Tarıhynyń basy edim, Myń jyldan keıin sóılegen!-dep qosarlanyp, birin-biri tolyqtyra bilýi Dáýletkereıdi ári sóz zergerine, ári oıshylǵa aınaldyryp tur. Ult bolmysyn kórkem ıgerýdegi sýretker dúnıetanymy ádebıette eń birinshi orynda turatyn dúnıe.

Bizde qazir aqyndar ult bolmysyn “nomadtyq” pen “shýmerlik” negizde kórkem ıgerýge kiristi. “Nomadtyq” bárimizge kórinip turatyn Muztaý bolsa, “shýmerlik” onyń kózge shalynbaıtyn sý astyndaǵy bóligi. Fransýz jazýshysy Natalı Sarrot: “Jazýshy úshin shyndyq bolmystyń eki túri bar. Ol bir kórgennen kózge túsedi.

Adamdar onymen ómir súredi. Kez kelgen jan ony kóre alady. Bul bolmys ábden zerttelgen, barlanǵan, bárine belgili, myń márte formýlalyqpen aıshyqtalǵan, sandaǵan márte qoldanylǵan, ári paıdalanylǵan... sýretkerdiń derbes álemi onyń psıhıkasyndaǵy sanasyzdyq aımaǵynda týyndap, sýbektiniń (tulǵattyń) sezinýi men ómirdi uǵynýynan turady da, «shyndyq bolmys» sýretkerdiń tulǵattyq erkiniń sınonımi bolyp tabylady”. Mynaý kúnniń, anaý aıdyń, sol jyldyń, Jylnamasyn jyrlaı-jyrlaı boldyrdym. Qur tilimdi bezeı-bezeı betaldy, Kúlki muńly, kirpigimdi zorǵa ildim. Iá, jas aqyndar “Alashtyń ómirlik shyndyǵyna” poezıa baqshalyǵyndaǵy “kóshpeliliktiń aram shóbin” otap otyryp jetýde. Búginderi keıbir shyǵarmashylyq zıaly qaýym “ulttyq momyndyqtyń” ıdeıasyn ustanyp, “alash ımperalızmin” sóz etýden buǵyp qalýdy daǵdyǵa aınaldyryp aldy. Ony halyqtar dostyǵy aıasyndaǵy “qazaq qonaqjaılyǵy” mıfimen búrkemelep, ǵulama Abaıdyń “ǵaqlıasyndaǵy” qazaqtyń basqa ultty qonaq qylmaq túgil mysqyl etetin halyqtyq psıhologıasyn elegisi kelmeıdi.

Olardyń oıynsha biz “ózgeniń ala jibin attamaıtyn” buıyǵy halyq bolyp shyǵa keldik. Tap bireý bizge qarý kezep soǵys ashqaly jatqandaı “Oıbaı beıbitshilik bolsyn” dep “ultymyzdy malmen mal qylǵan” otarshyldyqtyń aıar tásiliniń yǵyna qalaı jyǵylǵandaryn ózderi de bilmeı qalady. “At pen qylyshty” joryq shatyry “Kıgiz úı” almastyrdy. Onyń ár bóligi “shańyraqty” aýyzǵa almaǵanda “jaman kıgizdiń” ózi kóshpendilerdiń álem órkenıetine qosqan óner týyndysy bolyp shyǵa keldi.

Bir mújilip, bir tolysqan aı taǵdyr, Kún jolyna kire tartsam-qaıqań kil. Aspanyma aqıqatymdy aıtam da, Aıǵa qarap, jar jaǵalap qaıtam qur.

Meńireýlik qalpyń jaman meshel kún, Eki ıinnen dem alady eser muń. Quba tańda qulyn daýsy oıatsa, Jyr atanǵa júgimdi artyp kóshermin!

Babalarymyzdyń jaýyz da, jabaıy qalypta baıandaıtyn jalǵan ǵylymı, aramza tarıhı derekter júregimizdi ashyp, kózimizdi jumyp tabynatyn asyl dúnıege, jahut qazynamyzǵa balanýda. Grekterdiń parsyǵa ketken keginiń arqasynda tarıhta qalǵan «Turanulusu» sózinen shyqqan aty belgisiz áıel patshamyzdy birese “Tumar”, birese bir rýdyń ataýymen “Tama Yrysqa” aınaldyryp, ózgeniń ezip bergenin maldanýdamyz.

Kúnimiz – meshel, ult boıyn – eýropatektilikke esemizdi jiberer eser muń jaılaǵan. Tek bunyń ótpeli ekendigin Jyr atanǵa júgin artyp, tarıh kóshine ilesip, ulttyń joǵyn tabatyn sóz egesi ǵana biledi.

Fransýzda “aýdarmashy – satqyn” degen ǵylymı aforızm bar. Basqalar myń jerden ózgertkenimen olarǵa engen túrki mıfteri, poetıkalyq aıshyq (daktıl-barmaq ólshemi) shýmerlerdiń órkenıetke qosqan úlesin men mundalatyp, búgingi urpaqtaryna tanytyp turady.

Qazirgi ár aqyn qazaq qoǵamynyń sanaly azamaty retinde tarıhı ketken esemizdiń ornyn jyrlarymen tolyqtyryp júr. Sonyń jarqyn aıǵaǵy Dáýletkereıdiń “Tamyr” óleńi: Taǵdyrym toqsan tolǵaqty, Qaı baqytymdy jek kórem? Jaılap ta qystap júrgende, Opyntyp ómir bir demde, Shekara syzyp shettegem. Ókpek jel urdy- aý ókpeden. Táńiri Túrki tegimnen, Elimnen solaı bólingen, Ulyǵan aıǵa kókbóri em. Asaýlyǵynan qanymnyń, Ardaqtylyǵynan arymnyń, Shekemnen eshkim shertpegen. Men- TÁŃİRİM shashqan tary edim, ÁR TOPYRAQQA KÓKTEGEN! Osyndaǵy sońǵy eki joldaǵy “ár topyraqqa kóktegen Táńirdiń shashqan tarysy” aqynnyń álemdik (eýropa-qytaı-úndi-ıran) tórtaǵandyq dogmalyq uǵymdarǵa qarsylyǵyn, olardy poezıa tilimen joqqa shyǵarýyn «kósemsózdik» ańystaǵy poetıkadan ańǵaramyz. Bul keńestik kezeńdegi partıany ulyqtaǵan jalań plakattyq óleńderden bir bólek.

Bir kezde taǵdyry basqa salǵan soń, aǵa býyn marks-lenın ilimderiniń teorıalaryn qalaı ıgerse, ádebı jas tolqyn túrki dúnıetanymyn yjdahattyqpen berile ıgerý ústinde. Olardyń urany egmendik týdyrǵan “Ǵasyrmen birge adymda”. Keńestik kezeń qubyjyqqa aınaldyrǵan pantúrkilik ıdeıasynyń jastar arasynda órken jaıýy qorqynyshty qubylys emes, qaıta anglo-sakstyq jahandastyrýǵa degen qazaq qoǵamynyń ózindik jaýaby. Keńesin qurǵan keleli, Kúltegin, Bilge, Tonykók, Babalar jatqan jer edi. Ejelgi eldiń deregi, Orhon da menen Enesaı, Kerýlen, Toly kemeri. Úlesin berip nókerden, Shyńǵysty han ǵyp kótergen, Tarıhtyń tylsym tereńi.

Sondyqtan jas aqyndardyń shyǵarmashylyǵyn barlaǵanda ony túrikshildik dúnıetanymnan bólip almaı, qaıta sonyń mańynda ultymyzdyń rýhanı beınesin ashýǵa talpynys jasaǵanymyz lázim. Iá, qazaqshylyqty qyzyl tilmen kóstıte jazý bar da, ony jan júregińmen sezine jazý bar. Osy jan-tánimen sezine bilgen aqyndarymyz gogelshe aıtqanda: asqaqtyq bar jerde – aspandap, batyrlyq bar jerde – aldaspandaı jarqyrap, tynyshtyq bar jerde – bıazlyq pen kórgendilik tanytyp júr.

Qudaısyzǵa qunsyzdanyp quldyǵym, Kórgen sátte súmbileniń súrginin. Kúderi bel kúreńimdi saýyrlap, Kúreń jalqyn kúnbatysqa súńgidim.

Aınalamda adamdarǵa alańdaı, Qýlyǵyna ilestirer zaman qaı? Qan qyzyl kesh qara kúreń túske enip, Batqanynsha baǵytymdy taba almaı.

Kúndelikti ómirdi tarıhpen baılanystyryp, naqty jaǵdaıdaǵy qazaq janynyń názik ıirimin, búgingi ómirmen sheber úılestire bilýde jastar poezıasyndaǵy jaǵymdy qubylys bolyp sanalady. Bul qýanatyn tusymyz bolsa, sonymen birge, ult kelbetin sýretteýde qulashyn keńge jaıa almaǵan jas aqyndarymyzdy da esh sógýge bolmaıdy.

Olar poezıa úshin janyn pıda etýge bar bolsa da, kóbine etken tirlikteri Franstyń Majandıine uqsap, neni qalaıtynyn ózderi de bilmeı qalady da, taqyrybyn tappaǵandyqtan qazaq turmysyn súreńsizdikpen boıamalaıdy. Bul olardyń talant-daryndarynyń kemshindiginen emes, qaıta shyǵarmashylyǵyndaǵy ulyq oıdyń joqtyǵy, ári ıdeıalyq kókjıeginiń tar aýqymdylyǵynan týyndaıdy.

Óıtkeni, ulyq oı men talant, ıdeıalyq kókjıek pen daryn birin-biri almastyrmaıtyn, qaıta birin-biri demep jebeıtin qubylys. Olardyń osy biriliginen, birtutasa jymdasýynan Shekspırdiń “Romeo men Djýlettasyn” on orap alatyn “Qozy kórpesh – Baıan sulýdyń” mahabbaty arqaý bolǵan shynaıy kórkem dúnıe ómirge kelip: Bas qoıdyryp móldir sezim bulaqqa, Eı, taǵdyrym, júregime kiná artpa. Bazar-jalǵan, Qodar qazǵan eshqashan, Kúdigińniń qudyǵyna qulatpa!

Aıagózdiń aspanynda Aı, Tańsyq, Jan muńyńdy túsiner me em qaıta arshyp?! Endi, Qazaq, mahabbatty jylatpa, Jolama endi kirpigime saıtan shyq!-Dáýletkereıdiń qalamynyń sıqyrymen óz oqyrmanyna estetıkalyq lázzat qana syılap qoımaıdy, máńgilik mahabbattyń basyna aqyndyq qulpytasyn ornattyrady. Buryn aqyndarymyzdyń óleńderinde realızm men romantızm (rerom) qanattasa júrse, endi jastar shyǵarmashylyǵynda modernızm men postmodernızm (modpost) qosa qabattasa ushyrasatyn týyndylar shoǵyry ádebı ómirge joldama ala bastady. Osyndaı eski uǵymnyń boıyna jańany syıdyra sony áýeze týdyra jyrlaý Dáýletkereı shyǵarmashylyǵyna da jat emes. Sonyń dáleli “Aq saǵymnyń ulpasyna” óleńindegi myna bir joldar: Aq saǵymnyń ulpasyna, Tań jıektep jylt asyla. Elik qyzyl erte ilindi, Ereımenniń qyrqasyna. Tún tynysyn zoryqtyryp, En dalaǵa enip kirip. Kún qulaǵy qyltıdy, áne, Elik qyrdy eliktirip. Bóbek qala bal tilegi, Qarańǵylyq táltiredi. Gúl etegin samal jelpip, Tún etegin tań túredi. Aqyn ǵalamzattyq eki uǵymdy bildiretin: “elik” jáne “etek” semantıkalyq asonansy daǵdyly qazaq óleńindegi bir shýmaqtyń boıynda tizbektelip kelmeıdi. Biri shýmaq basynda, biri shýmaq ortasyndaǵy kompozısıalyq ornalysýy jaǵynan ǵana emes, “E” árpinen bastalyp, “k” árpine aıaqtalatyn 4 dybystan turatyn sózdi oınatýy da aqynnyń sheberiliginen habardar etedi.

Osylaısha Dáýletkereı stılindegi basty erekshelik onyń óleńderiniń ne reromshyldyqpen, ne modposshyldyqpen altyn jeli bolyp órilip otyrýy. Jalpy dástúrshil jas aqyndar poezıasyna – reromshyldyq qolaıly bolsa, jańashyl jas aqyndardyń toqtamy – kóbine modposshyldyqty kóńilderi hosh kórip, basqamen almastyrýǵa tyrysar emes. Osy tórt ádebı ádis jastar shyǵarmashylyǵynyń ajaryn ashyp, kórkin kirgizýdegi sóz zergeriniń dúnıetanymy men ustanǵan ádisiniń arasyndaǵy teketireste qylań berip otyrady.

Burynǵydaı qazaq ádebıetiniń esigin bir kiltpen asha almaımyz. Ony asha almaıtyndyǵymyz jastar shyǵarmashylyǵyndaǵy jańa tolqynnyń ádebı biliminiń artynan qazaq ádebıettanýynyń keıbirde ilese almaı qalýynan baıqalady. Onyń sebebi aqyndardyń óleńderindegi túrli kórkemdik ádistiń mıdaı aralasyp ketýinde jatyr.

Jas aqyndarymyzdyń ózderi jalyna jarmasqan kórkemdik ádis álemindegi týyngerlikteri, jańashylyqpen ulttyq poezıamyzdaǵy alǵa ilgerleýshilikteri áli óziniń bolyp tolǵan núkte qoıar sátine jetken joq. Talantty shoǵyr úlken izdenis ústindegi shyǵarmashylyq prosesterin esh tolastatar emes. Múskinińdi músirkeme móltek tún, Endi kimdi sendirmeksiń ertek kún? Saǵym sonar kóleńkemdi zoraıtyp, Dúnıeniń daýysynan selk ettim.

Erke qyzdyń elesindeı eski kún, Kóz aldymda kólbeńdeıdi keshqurym. Baıyrqalap batqan Aıdyń josyny, Keler kúnniń tanytady kespirin. Aqynnyń ózi ómir súrgen qoǵammen, onyń belgili bir tobynyń ókilderimen baılanysy ýaqyt óte kele onyń ıdeıalyq kózqarasyn qalyptastyryp, sóz zergeriniń shyǵarmashylyǵynyń basty nyshan-belgisi ǵana emes, dáýiriniń rýhanı, estetıkalyq suranysyna ún qatýy da bolyp tabylatyny jasyryn emes. Elordanyń ult ómirindegi búgingi kelbeti Dáýletkereı qalamy úshinde jat emes: Aqmola keshe appaq molasyń, Kelimsekterge batpaq qorasyń. Zamanyń ótti basqa shyǵarǵan, Basqanyń jıyp baspaq, tanasyn. Astana búgin asqaq qalasyń, Jahanǵa áli jaqsy attanasyń. Óz tilin jańa úırengenderge, Talaı jyl áli «taqpaq» bolasyń. Jańany tereńinen sezine bilgen kúni týyp kele jatqan rýhanı jáne estetıkalyq suranymdardy ańǵara alǵan sóz zergeri keıde onyń berik negizin túzip, buryn ústemdik jasap kele jatqan kúni ótken eskimen kúreske túsip, zamany týǵan jańanyń sózin sóılep, onyń jaqtaýshy tileýlesine aınalady. Osy qorǵaýshylyq ıdeıalyq ustanymy, kórkemdik ádisti tutynýy ár qıly qalamgerlerdiń basyn biriktiredi.

Bul oraıda ádebıetimizde aǵa býyn ókilderiniń jastarǵa qaraı yǵysýy da bar, ne bolmasa, jastardyń belgili bir bóliginiń ózderi pir tutatyn aqynnyń (T.Á. jáne S.A.) mańyna toptasýlary da oryn alyp otyratyn ádebı qubylys.

Jastardyń kórkemdik ádisiniń ómirge kelýi alǵy býynnyń ádebıet álemindegi jaýgerlik jańashyldyǵynan týyndaıdy da, ózine deıin ılegen terini, óz dáýiriniń qalybyna salyp ıin qandyrady. Osy ıin qandyrý ústinde ómirge kelgen jas aqyndardyń óleńderiniń jasyryn astar mátininiń boıynda kórinis taýyp: “biz – kóshpelini beteradam dep jyrlaımyz ba, álde jaýger babany – beter adam dep dáripteımiz be” degen dıelemaǵa qurylǵan rıtorıkalyq saýaldy týyndatady. «Ótúken qoınaýy da Altaıda, Úkóktiń jaılaýy da Altaıda. Kúltegin quratyn qaǵandyq, Túrkiniń baıraǵy da Altaıda.

Qaǵannan qaǵany almasqan, Altaıda bastalyp alǵashqy án. Sondyqtan tuǵyrym tym bıik, Sodan da rýhym aldaspan! Aǵa býynnyń basym bóliginiń boıyn jaılaǵan “Balarymyzdyń álem órkenıetine qosqan úlesin kóship-qonýmen baılanystaratyn parazıt oı bar”, kez kelgen aqyn “joǵalǵan kósh” jaıynda óksip turyp, egilip turyp jyrlaı alady, ádebıettanýshy joǵalǵan rýh jaıynda saryýaıymǵa salynyp, asanqaıǵylana almaıdy. Belgili bir aqynnyń ózindik ustanymy arqyly ıdealdandyrýǵa kóngen nomadızm, ádebıetanýshy úshin “ádebı soqyrshek” bolyp tabylady. “Edildiń boıyn en jaılaý” jaýlarymyzdyń bizben sanasý dáýiri bolsa, “Edilmen qımaı qoshtasý” jaýlarymyzdyń bizdi basynýy.

Sondyqtan nomadızmdi pir tutyp, asyra dáripteý jalǵan ıdealdandyrýǵa uryndyryp, tamasha týyndylardyń tanymdyq, kórkemdik mánin shómshıtip, qylyshtyń ornyna taıaq ustatyp, jalǵan ıdealdyń jetegine ilestiredi. Aspanǵa qarap qystan qalaı shyǵam dep oıǵa batatyn qoıshynyń baqytyn – jaýymdy jeńip, el irgesin qalaı bekem etem dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı sanaly ǵumyryn at ústinde ótkizgen jaýyngerdiń rýhymen almastyrǵannan ne utamyz.

Bizge kóshpeli qoıshynyń qoıyn qurttap, aıranyn urtaǵan patrıhaldy tirligi emes, sózge kelmeı, jaýynyń basyn kesip qolyna beretin jaýger rýhty poezıa kerek.

Ondaı poezıa Dáýletkereılermen birge ádebı ómirimizge endi. Qalaıyq qalamaıyq poezıamyzdaǵy nomadızm ústemdigine aqyra urys ashqan qazaq ádebıetindegi – shýmerlikti Dáýletkereıdiń býyny emes, ýaqytyn kútip jatqan shýmerliktiń tap ózi ómirge ákelse, Dáýletkereıdiń býyny ár qazaqtyń ulttyq sanasynyń túpkirinde buǵyp jatqan baǵzy alashtyq jadyny oıata otyryp shýmerlikti el órkenıetine mádenı aıada tartý etti.

Ábil-Serik  Ábilqasymuly Áliákbar