Sonymen ózimizben dindes, tildes kórshi elder ishinde ózgelerge alabóten elgezektigimizdi kórsetetin ádetimizben Hrıstostyń týǵan kúnine (Rojdestvo Hrıstovo) oraı toılanatyn Jańa Jyldy sonaý qarasha aıynan bastap (ásiree, telearnalarda) dúbirge-dúbir qosyp, dýmandatyp shyǵaryp saldyq. Shyǵaryp saldyq degenimiz berjaǵy ǵana, óıtkeni, qazaqstandyq telearnalarda kúpiniń bıtindeı qujynaǵan «juldyzdar» «Jańa jyl, qosh keldiń», «Aıazata kelip qaldy» dep áli de ándetýde. Atam qazaqta «Arsyzǵa kúnde meıram» degen qanatty sóz bar. Ol az bolsa, ǵulama shaıyr Ábýbákir Kerderi «Pendeniń kóbi armanda, aqymaqtyń ǵana muńy joq» depti bir óleńinde. Bútin qazaqty sondaı dep atap kúnáhar bolmaıyq, biraq sońǵy jıyrma jyldyń bederinde qazaqtyń toı-dýmanshyldyǵy shamadan tys shyǵyp ketkeni ras. Bul «toıyp sekirý me, tońyp sekirý me?» ony da bir Alla biledi. Biraq el basqarý isinde «halyqqa nan berip qoı da sosyn kúndiz-túni oıyn-toı ótkize ber» (narodý- hleb ı zrelıshe) degen qıturqy saıasat bar ekeni jáne ras. Búgingi qazaqtar búkil toı-tomalaq, mereke-meıramdy túgel adaqtap, telearnadan oryssha, aǵylshynsha án salyp, «Bıle, Qazaqstan!» dep bı bıleýdiń nebir «naqty qadamynan» ótip bolyp, endi shet elderdiń, ásirese, katolık dinindegilerdiń basqalardy myltyqsyz basyp alý úshin oılap tabylǵan ótirik meıramdaryn toılaýǵa kóshti. Sondaı meıramnyń, meıram emes jas urpaǵymyzdy ulttyq sanasynan, ulttyq ar-namysynan jurdaı birnársege aınaldyrý úshin Qazaqstanǵa ákelingen zalymdyq dyrdýdyń biri – «Valentın kúni» de kelip qaldy. Shetel mısıonerleri onsyz da ata-baba dástúrinen alshaqtap ketken qazaq jastarynyń sanasyna ony «Mahabbat kúni» degen atpen sińirip jiberdi. Bul zalymdyq meıramǵa Qazaqstannan basqa Ózbekstan, Ázirbaıjan, Túrkimenstan, Tájikstan sıaqty bizben tili, dini, salt-dástúri bir respýblıkalardyń bárinde tyıym salynǵan. Al ne mektebinde, ne ýnıversıtetinde qazaqtyń ulttyq tárbıesi, ata-baba salt-dástúri, ulttyq ar-uıaty týraly bir pán túgil bir saǵat ótkizilmeıtin Qazaqstanda oryssha, aǵylshynsha sóılep, solardyń ánin salyp, qımylynan adam shoshıtyn bılerin bılep, sonysyn úlken jetistik dep biletin qazaq qyz-jigitteri osy zymıandyq meıramnyń ýly býyna basy aınalyp shyǵa keldi. Basy aınalmaı qaıtsin, bul meıramnyń sharty boıynsha qyz ben jigit bul kúni oıyna ne kelse sony isteýine bolady. Odan artyq qandaı malǵundyq bar? Bir ultty tilinen, dininen, ulttyq ar-uıatynan aıyryp, qurtyp jiberýdiń eń ońaı tásiliniń biri – osy zymıan meıram! Terakt jasamaqshy bolǵan eken dep áldebireýlerdi ustap alýdan qoly bosamaıtyn bılik mundaılarǵa keń jol ashyp qoıǵan. Jáne bir qyzyǵy qazir terakt jasamaqshy dep ustalǵandardyń bári tek qazaqtar ekeni de túsiniksiz. Sonymen búginde áıel jynystysy kúıeýge tımeıtin, tıse ony kúıeýim, erim demeı «naparnıgim», «joldasym» deýdi dáreje kóretin, bala týýdyń ornyna ıt pen myshyq asyraıtyn, sonysyn «órkenıettilik» dep biletin, erkek-erkekke úılenetin, sonyń bárin zańdastyrǵan elder endi osy haıýandyq qylyqtarynyń bárin Qazaqstanǵa emin-erkin taratýda. Qazaqstan bıligi olarǵa tyıym salýǵa júregi daýalamaıdy, sondyqtan qazaqtardy osynyń bárine «tolerantty», ıaǵnı, kónbis bolýǵa shaqyrady. Bul kúni qazaq jastarynyń júris-turysyna, qylyqtaryna qarap turyp bul ózi qazaqtyń «ulttyq meıramyna» aınalǵan ba dersiń. Olar kıeli Naýryz toıyn da bulaı toılamaıdy. Al «qasapshyǵa – mal qaıǵy, qara eshkige jan qaıǵy» degendeı bazardy da – bazar, kósheni de – bazar qyp qolyna túskenin túgel satyp júrgenderge báribir, olar sol kúni saýdasy júrip, bir qaryq bop qalady. Bazarlar men kósheler qanqyzyl qyp boıaǵan qaǵazdan jasalǵan júrekterge, «mahabbatym sensiń», «búgingi tún bizdiki», «tańdy birge qarsy alaıyq» degen elirtpe sózderi bar ashyq hattarǵa toly. Osydan birneshe kún buryn ǵana «Rojdestvo Hrıstovony» toılap stakan soǵystyryp, «S novym godom!» dep shýyldap, talaı shólmekti tońqaıtyp tastaǵan, ne úıde, ne mektepte, ne ýnıversıtette ulttyq tárbıe degen sózdi estip kórmegen qyz ben jigit syńaraıaq soqpaqtaı tar trotýardyń qaq ortasynda eringe-erin jabysyp, bul dúnıeni umytyp balqyp turady. Olarǵa «táıt» dep jatqan bir qazaq joq. Ásheıinde, teledıdardan «Men jastarǵa senemin» degen jattandy da jádigóı sózdi júz qaıtalaıtyn aqsaqal-symaqtar men depýtattardyń birde-biri myna haıýandyqqa tyıym salaıyq degenin bir estimeımiz. Onyń ornyna bul kúni Almatydaǵy «Medeý» muz aıdynynda, metronyń keıbir beketterinde alýan túrli qondyrǵylar ornatylyp, endi bir alańqaılarda kúmpildegen mýzyka oınap, ótken-ketkenderge «valentınka» pishinindegi kýpondar taratylǵanyn da kórdik. Tipti, ártúrli oıyndar men jarystar ótkiziledi. Qushaqtasyp, súıisip, jas sábıin tóbesine qoıyp sýretke túsip jatqandar qanshama?!
Al «Mega», «Spýtnık», «Rıts Palas» ataýly saýda, oıyn-saýyq ortalyqtaryndaǵy sán kórsetilimderin, lotereıa oıyndaryn úlestirilip jatqan báıgeler men syılyqtardy kórgende qazaqy tilmen aıtqanda «mynalardyń ákesi tirilip kelgen shyǵar» deýge bolady. Qysqasy, Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyn toılaǵan Qazaqstandaǵy Naýryz meıramy mynanyń qasynda «jip esýge jaramaıdy». Bile bilsek, Naýryz meıramy Ult Ulylyǵynyń, Ult Zańǵarlyǵynyń, degdarlyǵynyń shyrqaý shyńy, ári ǵalamzertteý (astronomıa) ǵylymynyń shamshyraǵy emes pe?!
Zańǵar jazýshy M. Áýezov óziniń ókshesin basyp kele jatqan jastarǵa «Osy sender oı, aıttyq qoı, oı, jazdyq qoı, ony!» deısińder. Aıta berý kerek, qaıtalap aıtyp otyrý kerek. Tóbeden tamshylaǵan sý da kúnderdiń kúninde astyndaǵy tasty tesip shyǵady» deıdi eken. Biz de ultymyzdyń ulttyǵyna, urpaǵymyzdyń sanasyna zor apat ákeletin, berjaǵy Reseı, arjaǵy batystan kelip jatqan rýhanı, mádenı keselderge tosqaýyl qoıý kerektigi týraly aıtyp ta, jazyp ta kelemiz. Shetel saıasatkerleri, fılosoftary men mádenıettanýshylary surqıalyqpen oılap tapqan otarlaýdyń jańa, zymıan túri – globalızaıanyń ıaǵnı, jahandanýdyń bir salasy «Valentın kúni», «Tatána kúni», «Helloýın» sıaqty rýhanı azǵyndatý meıramdarynyń urpaǵymyzǵa tıgizer zalaly anaý-mynaý teraktiden de aýyr soǵary sózsiz. Osyny jaqsy túsingen musylman elderi men túrkitektes elder óz ultyn mundaı qasiretterden saqtaýdyń, ul-qyzdaryna ulttyq namys pen ulttyq sanany, ulttyq tárbıeni sińirýdi qatty qolǵa alýda. Al biz she?
Biz ıaǵnı, Qazaq Eli táýelsizdik alǵan 25 jyl ishinde jas urpaǵymyzǵa ony úıretýdiń ornyna elimizge kelip jatqan qandaı jat dástúr, jat qylyq, jat úrdis ataýlynyń bárine «tolerantty bolyńdar» dep, genderlik saıasat, azamattyq neke sıaqty ultymyzǵa óreskeldikterge keń jol ashyp qoıdyq. Tipti, óz ultyń týraly azyraq, ózge ulttar týraly kóbirek oıla, solarǵa qamqorshy bol degenge sheıin bardyq. Orystildi aqyndarymyz ben orystildi mádenıettanýshylarymyz «obshechelovecheskoe myshlenıede», «planetarnyı masshtabta» oılap, solaı sóıle degen sıaqty ersi sózderdi quıdy ul-qyzdarymyzdyń qulaǵyna.
Ras, shyǵystyń kemeńger shaıyrlarynyń biri Saǵdıdyń (Saadı), «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep» degeni bar. Biraq Saǵdı osy kúngi Saǵadıevshylap úsh tilde sóıle, aǵylshynsha, oryssha óleń aıtyp, «ń» dybysy «n» dep, ulttyq dástúrińe, babańnyń tárbıesine jat búkil meıram, merekeden qalma degen joq. Qazaq eshqandaı «Valentın kúni», «Tatána kúnisiz-aq» óz ul-qyzdarynyń bir-birimen tanys-bilis, syrlas, muńdas bolýyna, bir-birine yntyzar (ǵashyq) bolýyna kedergi jasamaǵan. Onyń bárin tizip dáleldep jatpaı-aq oıyn-toılarda qatar otyryp án salyp, ázil-qaljyń aıtýyna, qyz ben jigit aıtysyna ruqsat berip, «otyrmaq», «aqsúıek», «altybaqan tebý» sıaqty ártúrli oıyn-saýyqtar uıymdastyryp otyrǵan. Biraq sonyń bári búgingi «Valentın», «Tatána» kúnderindegi sıaqty qalyń eldiń kózinshe bir-biriniń aýzyna jelimshe jabysyp súıisý, kúıeýge shyqpaı-aq bala týý, ózge de ádepsiz qylyqtarsyz-aq asqan sypaıy, bıik mádenıettilik jolymen atqarylǵan. Endeshe, eger myna almaǵaıyp zamanda qazaq degen ultymyyzdy aman saqtap qalýdy oılasaq, Parlamenti, Úkimeti bar, basqa qoǵamdyq uıymdary bar bári aqyldasyp ulttyq til, ata-dástúr, ulttyq tárbıe, ulttyq mádenıet, ulttyq meıram ataýlynyń basyn qosyp bir Zań qabyldaıtyn kez keldi.
Myrzan KENJEBAI
Valentın meıramy jastar arasynda kóp toılanatyny sonshalyq, tipti, qazaq tilindegi quttyqtaý sózderi bar ashyq hattar naryqqa shyǵyp ketken.
(14 aqpanǵa qarsy áleýmettik jelide taraǵan sýretter paıdalanyldy)
