Toqsanynshy jyldary, qazaq televızıasynyń dúrildegen tusynda onyń basy-qasynda júrgen mamandar kórermendi kógildir ekranǵa elitip qoıatyn. Sol kezdegi telebaǵdarlamalar ár qazaqtyń tórinen ǵana emes júreginen oryn taýyp, jadynda jattalyp qalatyn edi. Salmaqty teleónimdi kórermen esh jatyrqamaıtyn. Televızıa ultty uıytqan kúshti qural edi. Al qazirgi jaǵdaıy qalaı? Tanymal telejýrnalıst Arman Sqabyluly qazirgi qazaq kórermenderin tárbıelep otyrǵan televızıanyń jaıy týraly áńgimelep berdi, dep habarlaıdy Nur.kz portaly

- Biz bala kúnimizden Qaınar Oljaı, Serik Abas-shah, Serik Janbolat, Nurtileý Imanǵalıuly jáne ózińiz sıaqty televızıanyń maıyn ishken jýrnalıserdiń shyǵarmashylyǵymen sýsyndap óstik. Siz qaınaǵan qazaq televızıasynda salmaqty dúnıeler kóp edi. Al qazir, ózińiz aıtpaqshy, efır tolǵan «saıqymazaq-júrgizýshiler».  Jeńil-jelpi baǵdarlamalardyń teleefırdi jaýlap alýy neniń belgisi dep oılaısyz?

- Bul - qıyn suraq. Meniń oıymsha, osynyń bári reıtıńtik esepteý júıesinen bastaldy. Aldymen komersıalyq arnalar, sodan soń memlekettik arnalar osy reıtıńtiń sońynda ketti. Qaısybir arnanyń nemese baǵdarlamanyń reıtıńi joǵary bolsa, soǵan komersıalyq usynys, jarnama, demek qosymsha qarjy kóbirek túsedi degen sóz. Oǵan kelisýge bolady.  Naryq kezeńinde reıtıńtiń bolýy kerek te shyǵar. Biraq bizdegi jaǵdaı múlde basqa. Elimizde reıtıńtik esep júrgizý bir ǵana kompanıanyń qolynda. Eń soraqysy, sol eseptegishter júz myńnan asa turǵyny bar oblys ortalyqtarynda ǵana qoıylǵan. Ózińizge belgili, ondaı qalalarda qazaq tildi aýdıtorıa az. Soǵan sáıkes qazaqsha salmaqty, tárbıelik máni bar nemese dástúrdi nasıhattaıtyn baǵdarlamalardyń reıtıńteri tómen bolady. Sonyń kesirinen talaı keremet baǵdarlamalar jabylyp ta qaldy. Al memlekettik arnalardyń negizgi kórermenderi aýylda. Olar reıtıńtik esepteýge kirgen joq, áli de kirmeı otyr. Ekinshiden, arna basshylarynan reıtıń talap etedi. Olar komersıalyq arnalardyń reıtıńti qalaı alyp jatqanyn zertteı kele, saıqymazaq shoýlardyń halyqtyń suranysyna ıe bolyp jatqanyn biledi. Sodan keıin osyǵan uqsas reseılik, sheteldik baǵdarlamalardy kóshirip alý bastaldy. Ondaǵy talap - júrgizýshilerdiń barlyǵy tanymal, sahnada júrgen adam bolýy kerek. Jýrnalıs pe, jýrnalıs emes pe - mańyzdy emes. Jyltyraǵan adamnyń bárin efırge shyǵarý etek jaıdy. Sonymen ekrandy jaýlaý bastaldy.

 - Onyń nátıjesi qandaı?

- Eń soraqysy, biz ulttyq ıdeologıamyzdan aıyrylyp qaldyq. Sońǵy alty-jeti jylda kez kelgen nársege kúle beretin talǵamy tómen kórermen tárbıeledik. Kórermendi arzan kúlkige baýlyp aldyq. Ekinshiden, ádettegi qubylys retinde arnalarda ánshilersiz nemese tanymal shoýmendersiz baǵdarlama jasalmaıtyn boldy. Arnalarda sondaı saıasat ustaıtyn prodúserler kóbeıdi. Mysalǵa Qoıanbaevtyń ulttyq arnaǵa bas prodúser bolýyn alaıyq.  Tańǵy baǵdarlamany jańa formatta shyǵardy. Men bul týraly áleýmettik jelige de jazǵanmyn.  Bul - taza Qoıanbaevtyń qoltańbasy. Tańǵy tanymdyq baǵdarlamany óziniń baǵdarlamasyna uqsatyp, shýyldatyp otyrǵyzyp qoıdy.

Erlan Qarındi jaqsy saıasattanýshy retinde bilemin, bálkim jaqsy menedjer shyǵar. Biraq, onyń janyna kásibı professıonaldar kerek. Jaqyn arada túbegeıli ózgerister engizbese, saıqymazaqtardan qutylý ońaı emes. Televızıada júrgende jeke basymnan ótken tájirıbemnen biletinim, olardy efırden alyp tastaý, ornyna basqany alý degen úlken sharýa, ornynan aıyrylmaı qoıady. Salmaqty baǵdarlamalardy jasaý úlken jigerdi qajet etedi. Jáne bul memleketttik deńgeıde jasalýy tıis sharýa. Jaı ǵana arnalardyń basshysyn aýystyrǵannan eshteńe ózgermeıdi.

Aıtarym, memlekettik arna halyqtyń aqshasyna shyǵyp jatqannan keıin, olardan reıtıń talap etý durys emes. Ulttyń dástúrin, tarıhyn, mádenıetinen habar beretin baǵdarlamalardy  halyqtyń bes-on paıyzy kórse de, sonyń ózi ıdeologıaǵa kerek nárse. Memlekettik arnalardan reıtıń talap etip, shoýlardy qaptatyp qoıýǵa bolmaıdy.

 - Áleýmettik jelide siz shoý-bıznes ókilderin jıi synaısyz. Jaqynda Baıan Esentaevanyń elge «ıdeal» bolǵanyna qatysty pikirińizdi oqydyq. Jalpy, ártister týraly aqparat qoǵamda úlken qyzyǵýshylyqqa ıe. Al mańyzdy dúnıeler jurt nazarynan tys qalyp jatyr. Sonda bizdiń qoǵam osyndaı jeńil-jelpi jyltyraqqa ǵana áýes pe?

- Bul suraqtyń jaýabyn jańa berdim ǵoı deımin. Másele Esentaevada emes. Tipti anaý kúni bilim mınıstriniń ózi: «Shoý bıznesti ózderińiz jazyp jatyrsyzdar, sonan keıin biz de testke qostyq», - deıdi. Odan keıin bir apta ótpeı jatyp, Esentaeva ınstagramdaǵy paraqshasynda: «Men konstıtýsıalyq reformany qoldaımyn», - dedi. Solaı dep myńdaǵan adam jazýy múmkin. Biraq BAQ «Esentaeva da reformany qoldady» dep jatyr. Nege deseńiz, Esentaevanyń famılıasy tursa, el-jurt  eleń etedi. Meniń oıymsha, bul - óte úlken másele.

Baıannyń ózi de:  «Men eshkimge jalynyp jatqan joqpyn. Ózderi shyǵaryp jatyr», - dep aıtypty ǵoı. Men kezinde bir tanymal ártistiń óz tóbetine urǵashy ıt izdegeni týraly aqparatqa pikirimdi jazyp edim.  Endi biraz ýaqyttan keıin olardyń ıtteriniń qalaı ylyqqanyna deıin oqıtyn shyǵarmyz. Adamnyń jeke basyna tıisýge bolmaıdy. Biraq Baıannyń basynan ótken jaǵdaıdan keıin ol eshqandaı ıdeal bolýǵa tıis emes edi.  Jasyratyny joq, meniń de nemerem Instagram-da Baıannyń paraqshasyna kirip qaraıdy. Urpaǵymyzdyń bolashaǵy ne bolatyny meni alańdatady. Bul - joǵary bıliktiń aralasýymen, belgili bir zań tetikterimen ǵana toqtatylatyn nárse.

 - Arman myrza, Qytaıda ótip jatqan telebaıqaýda Dımash Qudaıbergen qazaqtyń atyn aspandatyp jatyr. Mundaı ataq-dańqty oǵan sheteldikter áperip otyr. Elimizde osyndaı ánshini baǵalamaýdyń syry nede dep oılaısyz?

- Men endi televızıa salasynyń mamany retinde jaýapty sol tóńirekten izdep kóreıin. Jalpy juldyzdyń juldyz bolýyna telearnalar tikeleı sebepshi. Telearnalarda ánshiler qatysatyn merekelik baǵdarlamalar nemese túrli jobalar bolatynyn bilesiz.  Onda efırge shyǵý úshin sumdyq talas-tartys. Bári kórinip qalýy kerek, bir jerine ilinip qalýy kerek. Árqaısysynyń qolynda bir-bir fonogram. Keıbiriniń televıdenıede tamyr-tanystary bar. Al esiktiń syrtynda Dımash sıaqty on shaqty adam tanysy joq, jandy daýyspen aıtatyn baǵdarlamalarǵa jete almaı júr. Men bir-eki ret fonogrammen júrgen keremet ánshilerdiń jandy daýyspen aıtqanynyń kýási bolǵanmyn. Múlde daýys joq.

Bizde kórermendi, tyńdarmandy aldaý áli jalǵasyp jatyr.  Bul máseleni biraz zerttep kórdim. Kórshi Ózbekstan men Túrkimenstanda fonogramǵa múlde tyıym salynǵan. Eýropa elderinde kez kelgen konserttiń afıshasynda ánshiniń fonogrammen aıtatyny týraly eskertý jazylady. Sonda kórermen ózine konsertke baratynyn-barmaıtynyn anyqtap alady. Al Reseıdiń Dýmasy osymen tórtinshi jyl talas-tartyspen osyǵan qatysty zańdy qabyldaı almaı kele jatyr. Oǵan ol jerdegi shoý bıznes ókilderi, ánshiler qarsy. Fonogrammen aıtatyn ánshilerdiń qaptap ketkeni, olardyń teleefırlerdi jaýlap alýy Dımash sıaqty talanttardyń shyǵýyna bóget bolyp otyr.  Fonogrammen aıtsa aıtsyn, biraq halyqty aldamasyn, eskertsin. Telearnalarda da týra sondaı saıasat. Olar múltiksiz taza oryndalyp, jazylǵan ándi ǵana beredi. Al jandy daýyspen aıtatyn balalarǵa jol joq. Eger fonogrammen án aıtýdy zańdy túrde retke keltirse, on emes 100 Dımashtyń shyǵatynyna men senemin.

 - Ózińiz bir kezderi «Elarna» dep atalǵan telearnanyń tizginin ustadyńyz. Naýryz meıramy qarsańynda elimizde taǵy da «Elarna» telearnasy ashylǵaly jatyr. Bul attas arna osymen úshinshi ret ashylmaq. Oǵan ne deısiz?

- Men ony telearna dep qabyldaı almaımyn. Bul úsh-tórt adamnyń isteı salatyn jumysy. Munda «Qazaqfılmniń» túsirgen kórkem, derekti fılmderi kórsetiledi deıdi. Bizdiń kınotekamyz sonshalyqty baı dep oılamaımyn.Kúndiz-túni qoıǵannyń ózinde de úsh aı tórt aıdyń ishinde ol kınony bitirip tastaımyz. Ótkende telearna arqyly Áýezov drama teatrynda qoıylǵan spektáklderdiń telenusqalaryn shyǵarý týraly usynystar boldy. Al endi atyna keler bolsaq, arnany «Elarna» dep qoımaý kerek edi. Ol «Elarna» men qazirgi «Elarnany» salystyra almaımyz. Munyń ǵumyrynyń qansha bolatynyn kim biledi?! Meniń esebimshe, kópke jetpeıdi.

 - Búginde   siz nemere súıgen atasyz. «Syn túzelmeı min túzelmes» deımiz. Osy oraıda balalarǵa arnalǵan jalǵyz telearnamyzǵa qatysty halyq arasynda kóp syn aıtylyp júr. Osyǵan qatysty ne aıtasyz?

- Qytaılyq  SSTV degen arna 36 baǵytta jumys isteıdi. Onyń ishinde balalar arnalary da bar. Qytaıda bolǵanymyzda, tek qana anımasıa jasaıtyn arnasyna at basyn tiredik. Redaksıada qyryq shaqty kompúterde otyrǵan anımatorlar bizdiń kózimizshe bas aıaǵy bir saǵattyń ishinde bes mınýttyq múltfılm jasap shyǵardy. Jaqynda ǵana «Balapan» arnasynan tapsyrys alǵan jigittermen sóılestim. On serıany alty-jeti aı daıyndaıdy eken. Ol  tehnologıaǵa da baılanysty bolyp tur.

Nemeremniń «Balapan» arnasyn kórgenin qalaımyn. Biraq odan jalyǵyp kete me, sheteldik arnaǵa aýystyryp alady. Odan kishi nemerem qazirden bastap reseılik «Masha men aıý» múltfılmine áýes. Sonda bizdiń balalar sheteldik keıipkerlermen ósip kele jatyr deýge bolady. Bizdegi eń úlken kemshilik anımasıa jasaıtyn bolsaq, jańa zamanǵa laıyqtap, jańa oqıǵamen, jańa keıipkerlermen jasamaımyz. Biz balanyń mıyn ashytyp, áli sol batyrlar, jońǵarlarmen soǵys týraly kórsetemiz. Menińshe, «Balapannyń» qasyna tek qana qazaq tilinde sóıleıtin taǵy bir arna kerek. Qazaqsha úıretýde telearnanyń balalarǵa áseri óte kúshti bolady.

 - Qazir efırdegi til tazalyǵy kóńilge qaıaý túsirip júr. Qabatovtyń shoýlarynan bastap, kez kelgen baǵdarlamany alsaq, shubarlanǵan til, aýyzeki sóz órip júr. Oǵan eshqandaı baqylaý joq sıaqty?

- Baıaǵyda, Qabatov áli mektepte oqyp júrgen kezde «Tamasha», «Baýyrjan shoý» dúrildep turdy. Jáne olar «Habar» arnasy arqyly ótip júrdi. Sol kezde Serik Abas-shah bas prodúser bolyp júrgen kezi bolýy kerek, mynadaı tájirıbe bolatyn. Montajdalyp ákelgen dúnıeni arnaıy bir redaktor, ishindegi oryssha nemese artyq ketken, uıatsyzdaý, anaıy sózderdi terip, tazalap otyratyn. Ózderine de tazalatatyn. «Tamashanyń» jetekshisi marqum Ulyqpan Esenov «onda turǵan ne bar?» dep ózinikin dáleldegisi kelgen. Serik te qaıtqan joq, jibermeıtinin qadap aıtty. Al qazir biraz baǵdarlamalarda oryssha sózder órip júr, ishine dıalekt sózder de, keıde dóreki sózder de ilesip ketedi. Arnalardyń basshylary osyny qatty qadaǵalasa deımin.

  - Sizdi televızıaǵa shaqyrsa, qaıta keler me edińiz?

- Televızıaǵa qaıta shaqyrsa endi barmaımyn. Biraq jastarǵa aqyl-keńes berýge, kómektesýge daıynmyn. Qazirgi jumysym ózime unaıdy.