Qazaqstan ǵylymyna eńbek sińirgen qaıratker Tursynbek Kákishev elýinshi jyldardyń basynan bastap kúni búginge deıingi ádebıetimizdiń san alýan máselelerin qozǵap, tereń taldaýlar jasaǵan zertteý eńbekteriniń moldyǵy kórkemdik damýdyń neǵurlym kókeıkesti máselelerine jete kóńil aýdaryp otyrǵandyǵynyń belgisi. T. Kákishev ádebıet tarıhshysy retinde asa eleýli eńbek etken oqymysty. Sonymen birge onyn shyǵarmashylyǵyn taǵy bir qyryn aıtpaı ketýge bolmaıdy, ol – fólklorıstigi. Iaǵnı ádebıet tarıhyn zertteýdi   fólklortanýmen ushtastyra  qatar júrgizip otyrǵan.

Qazaq fólklorynyn jınalýy men zerttelý joldaryn baıandaıtyn «Qazaq fólklorıstıkasy» \1972\ atty zertteý eńbekte kórnekti fólklorshylar ómiri men qyzmeti qarastyrylǵan osy jınaqtaǵy S.Seıfýllın týraly taraýdy T.Kákishev jazyp, Sákenniń halyq ádebıeti murasyn  jınaý men zertteýdegi izdenisterin alǵash ret jan-jaqty sóz etedi. Ásirese ǵalymnyń tereńirek qarastyrǵany-Sákenniń 1932 jyly jaryq kórgen «Qazaq ádebıeti» atty zertteý eńbegi. Avtor Sakennin fólklorıstik eńbegin eki kezenge bóledi. Birinshi – Sáken qazaq fólklory úlgilerin jınaýshy, jarıalaýshy, ekinshi – zertteýshi ǵalym retinde qaraǵan.

Aldymen Sákenniń halyq ádebıeti úlgilerin jınaýǵa úndeý salyp, osy jumysqa óziniń de belsene kirisýiniń sebebi ne degen máselege nazar aýdarady. Sáken 1926 jyldan bastap pedogogıkalyq qyzmetpen aınalysyp ádebıet tarıhynan, fólklordan leksıalar oqıdy. Ekinshi jaǵynan 20-30 jyldary joǵary oqý oryndary túgil orta mektepterge arnalǵan oqýlyqtyń bolmaýy úlken qıyndyqtar týdyrǵan. Sondyqtan osy kezeńdegi qalamgerlerdiń  qolǵa alǵan mańyzdy jumystarynyn biri ádebıet oqýlyǵyn jazý bolady. Osyndaı oqýlyqtardyń ornyn toltyrýǵa atsalysqan adamnyń biri Sáken ekenin aıta kelip, onyń fólklortanýmen shyndap shuǵyldanýyna praktıkalyq muqtajdyq  áser etken degen oryndy túıindeý jasaıdy. Zertteýshi eń aldymen Sákendi halyq ádebıetiniń janashyry retinde tanysa, ekinshiden ilgerindi-keıindi ótken kórnekti aqyndardyń joqtaýshysy retinde qaraıdy. Muny avtor Sáken jınaǵan materıaldarǵa súıene otyryp aıtqan. Atap aıtqanda Y. Altansarın, Aqan seri, Aqmolla syndy aqyndardyń óleń-poemalaryn jınap bastyrǵan. Sondaı-aq Qulmambet pen Maıkót, Musaev pen Qaraqojanyń aıtystaryn jarıalaıdy jáne kirispe sóz jazyp túsinikteme beredi. Sonymen qatar Janqoja  batyrdyń ómiri men isi jaıyndaǵy tarıhı derekterdi saralaı otyryp, ol jónindegi óleń-jyrlarǵa taldaý jasaıdy. Janqoja jaıyndaǵy óleń-jyrlardyń eń tańdaýlysyn ári «Erden batyrǵa ataqty Shóje  aqynnyń óleń aıtqany» atty óleń-jyrlardy jarıalaý Sákenniń áý bastan-aq halyq murasyna asa talǵampazdyqpen qaraǵanyn kórsetedi. Munyń bári de Sákenniń fólklorıst ǵalym retinde qalyptasýyna barar joldyń basy dep biledi.

Ǵalym T.Kákishev Sákenniń halyq óleńderin kóptep jınap oǵan janrlyq turǵydan klassıfıkasıa jasaýy sol tustaǵy fólklortaný ǵylymy úshin úlken jetistik dep qaraıdy. Oqý quralynyń birinshi bóliminde toptastyrylǵan materıaldaryndaǵy  halyq óleńderin / salt óleń-jyrlary, din saltynan týǵan óleń-jyrlar, mal týraly, jastyq, oıyn-kúlki óleń-jyrlar/ tórtke bóledi, ekinshi bólimin batyrlyq jáne lıro-epos jyrlaryna arnaǵan. Sonymen birge árbir salaǵa kiretin óleń túrlerin ishki mán-maǵynasyna qaraı birneshe usaq túrlerge jikteı otyryp, janrlyq erekshelikterimen bir-birinen aıyrmashylyqtaryn ashýy, olardyń atqaratyn qyzmetine, oryndalatyn merzimine qaraı sıpattama berýi bul toptaǵy jyrlardyń halyq ádebıetindegi ornyn anyqtap, olardyń júıeleý prınsıpterin ǵylymı jolǵa qoıýǵa bastama-tirek bolǵan dep biledi.

Zertteýshiniń bul eńbeginde taǵy bir kóńil aýdarǵan másele Sákenniń epıkalyq jyrlar týraly aıtqan tujyrymdary tóńireginde oı órbitýi. Sáken ózi qarastyrǵan bir top jyrlardyń «Qobylandy batyr», «Er Tarǵyn», «Er Saıyn»,  «Qambar batyr», «Alpamys batyr», «Qozy Kórpesh Baıan sulý», «Qyz Jibek» t.b./ taqyryptyq-ıdeıalyq mazmunyn tanystyrady. Olardyń tarıhı mánin naqtyly derektermen dáláldeı otyryp túsindirgenin jazady. Ǵalym osy bólimde Sákenniń batyrlyq jyrlardyń tarıhı-genetıkalyq shyǵý tegin durys paıymdaı otyryp, «Noǵaıly zamanynda shyqqan batyrlardyń bárin túgeldeı qazaqtiki dep ıemdenýdiń durys bolmaıtyndyǵyn eskertedi». Keıbir epıkalyq jyrlardyń birneshe halyqqa ortaq mura ekendigin aıtýyn Sákenniń úlken ǵylymı jetistigi retinde baǵalaǵan. óıtkeni Sáken bul oıyn qazaqtyń birneshe epostyq jyrlaryn qyrym noǵaılarynyń etıkalyq muralarymen salystyra otyryp aıtqanyn kóremiz. Budan shyǵar túıin – bir kezde qazaq, qaraqalpaq, noǵaı halyqtarynyń birtutas el bolyp júrgenin Sákenniń dáleldep berýi onyń dáıekti ǵylymı sheshim jasaı alǵandyǵynyń nátıjesi dep biledi. Búgingi tańda oqymystylarymyz basshylyqqa alyp júrgen salystyrmaly-tarıhı tásildi óz eńbeginde alǵash retiqoldanǵan adamnyń biri Sáken ekenin uǵamyz.

Profesor T.Kákishevtiń taǵy bir nazar aýdarǵan jaıy Sákendi epostyq jyrlardyń janrlyq sıpatyna mán berip, bastama jasaǵan fólklorshy retinde qarastyrýy deýge bolady. Ol epostyń shyǵý tegin, kóp qabattyǵyna tabıǵatyna baılanysty  baıypty baılamdar jasaǵanyn naqtyly mysaldar keltire otyryp tujyrymdaıdy. «Qazaqtyń eski el ádebıetindegi batyrlar  áńgimeleriniń neǵurlym eskilerin alyp qarasań soǵurlym onyń qıal qosbasynyń, japsyrma syrlardyń, «ertek» túrleriniń moldyǵyn kóresiń.  Zamannyń neǵurlym ertesine qaraı bara berseń, soǵurlym eldiń ishki, nadan kezine taıana beresiń.  Batyrlar áńgimelerin neǵurlym bergi zamanda shyqqanyn alyp qarasan, soǵurlym ol áńgimeniń «keremetteri» az bola beredi.  Shyndyqqa jaqyn bola beredi. Jáne  soǵurlym bertingi  zaman batyrlarynyń jaratylystary da «keremetsiz sola beredi» – degen baıqaýlarynda úlken syr jatqanyn ashady.  Bul jerde Sákenniń «neǵurlym eskileri» dep otyrǵany kóne epos ekenin bilsek jáne onyń qıal qospalary kóp bolyp ertegilik sıpatynyn basym ekendigin durys tanyǵanyn ańdatady, ıaǵnı ár janrlyq túrdiń negizgi belgilerine baılanysty oryndy oı qozǵaǵanyna toqtalady.

Osy oıyn avtor jalǵastyra kelip taǵy da Sákenniń sózine júginedi. «Jaýgershilik zamanyndaǵy óleń – jyrlardyń saryn – kúıi jaýǵa shaýyp jaltyldaǵan jaýynger batyrdyń sýretin sezdirse,  «Qozy Kórpesh- Baıan sulý» óleńiniń saryn kúıi yrǵalyp kóship, manaýrap qonǵan kóshpeliniń sýretin sezdirgendeı bolady.  Ekeýiniń aıyrmasy óte aıqyn seziledi» - degen sózi dáleldeı túsedi dep jazady ǵalym.

Avtor Sákenniń oqý quralynda qazaq halqy tarıhynyń qysqasha ocherkiniń berilýin de quptaıdy.  Bir qaraǵanda bul oqýlyqqa halyq tarıhy týraly kirispe bólimniń qajeti joq sıaqty áser etedi, alaıda zertteýshiniń saralaýyna súıensek, oqý quralyna kirgen materıaldardy jan – jaqty tereńirek túsindirý úshin bul sholý belgili  dárejede mindet atqaryp otyrǵanyna kózimiz jetedi.  Onda avtor halqymyzdyń baı halyq ádebıetiniń qaınar kóz – arnasyn aıqyndaýdy maqsat etken.  Sondaı – aq el tarıhynyń eleýli bel – beleń kezderi  halyq ádebıetinde ózderiniń izin qaldyryp, onyń kemeldenýine jáne jańa túr sıpat tabýyna  naqtyly sebep bolǵanyn kórsetýdi maqsat etken deıdi.  Basqasha aıtqanda, halyqtyń tarıhı men ádebıetin ajyramas birlikte qaralýynyń nátıjesinde Sáken óziniń alǵa qoıǵan maqsatyn oryndap shyqqan degen oı usynady. Budan uǵarymyz Sáken Qazaqtyń asa mol ádebı muralaryn turmys – tirshilik pen kásipke, ádet – saltqa baılanysty týady degen qorytyndyǵa kelýi atalǵan oqý quralynyń jetistigi retinde kórsetiledi.

Oqý quraly demekshi «S. Seıfýllınniń bul eńbegin joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine arnalǵan oqýlyq demeı, oqý quraly deýiniń de syry joq emes» deıdi ǵalym.  Oqýlyqtyń oqý quralynyń, al oqý quralynan oqýlyq – hrestomatıanyń qandaı aıyrmashylyq erekshelikteri bolatynyn tarata otyryp, bul eńbekti nelikten oqý quraly dep ataǵanyn da túsindirip beredi. Sonymen birge avtor Sákenniń zertteý ádis – tásilinde ashyp otyrady.  Ol óziniń ǵylymı tujyrymdaryn bekite túsý úshin túrki halyqtaryn fólklorlyq muralaryn kóp jınap zertteýler júrgizgen áıgili ǵalym. V. Radlov pen halyq murasynyń úlken jan ashyry  Á. Dıvaevtyn zertteý eńbekterine taban tirep otyrǵan. Alaıda Sáken áıgili shyǵystanýshylar men orıentalısterdin pikirlerine qulaı bermeı, olarǵa da synshyldyq kózqaraspen qaraýy onyń ǵylymı dáleliniń dáıektiligin tanytady dep tújyrady.

Profesor T. Kákishev Sáken syndy ádebıetimizdin iri tulǵasynyń halyq ádebıetin jınaý, júıeleý, zertteý salasyndaǵy eńbegine iltıpatpen qaraı otyryp, keıbir artyq –kemdi aıtylǵan pikirlerin de ashyp kórsetip otyrǵan. Alaıda Sákenniń bul zertteýin fólklorlyq muralardy klassıfıkasıalaýdy alǵashqylardyń biri bolyp kótergen jáne árbir janrlyq  túrlerge ǵylymı júıeli sıpattama bere bilgen qundy eńbek dep baǵalaıdy. Sóıtip S.Seıfýllın fólklortaný ǵylymyna úlken úles qosqan fólklorshy ǵalym degen  oryndy qorytyndy shyǵarady.

Ǵalymnyń ekinshi bir kóńil aýdarǵany – qazaq fólklorynyń estetıkasy. Zertteýshi estetıkalyq talap-talǵamnyń elementteri halyq ádebıetinde molynan úshyrasatynyna nazar aýdarady. Munyń ózi sulýlyqtyń syryn tereń uǵynyp,  ádemilikti tanyp-bilýge, odan lázzat alýǵa sulýlyqty qasterleýge úıretedi de, halyqtyq estetıkanyń negizgin qalyptastyrady degen oı túıedi. Halaq ádebıetiniń áleýmettik – estetıkalyq nárine aıryqsha mán beredi. Syn janrynyń týý, damýy halyqtyq estetıkanyń tikeleı áseri bolatynyna ıaǵnı halyqtyq estetıka synı oıdyń bastaýy dep tanıdy. Halyqtyq estetıkanyń fólklor úlgilerinen kórinýin sóz etýi arqyly synshyldyq oıdyń bastaýyn anǵartady.

Qazaq fólklorynyń estetıkalaq tabıǵatyn sóz etkende "Qyz Jibek» jyryndaǵy kósh kórinisterin sán-saltanatyn tilge tıek ete otyryp oıyn sabaqtaıdy. Kósh tizbegindegi ajarly kórinis shynaıy ásemdik pen súlýlyqty kelistire sýretteýi arqyly halyqtyń kórkemdik tanym-túsinigin, estetıkalyq talap – tilegin qalyptastyryp ta, qanaǵattandyryp ta otyrǵan. Halyq qıaly adamnyń ajar-kórkin tanyp-sezýmen ǵana shektelmeı, qımyl-áreket ásemdigin jetkize aıtý arqyly da adamnyń estetıkalyq talǵamyn aıta bilgen. Jibektiń súlýlyǵyn asha túsý úshin ajar kórki bir-birine úqsamaıtyn on bir qyzdy kóz aldynan ótkize otyryp, erekshe kórkemdik tásil Jibektiń keskin-kelbetin sharyqtaý shegine jetkizýin ózi-aq halyqtyń kórkemdik jónindegi tanym-túsinigin, estetıkalyq ásemdik seziminiń baılyǵyn tanytady dep qaraıdy. Syr-boıaýy solǵyn tartpaıtyn múndaı epıkalyq jyrlardyn qaı-qaısysy bolsy da halyqtyń danalyq tujyrymyn tanytyp ǵıbrat berip qana qoımaıdy. Sonymen birge estetıkalyq lázzat ta berýdi maqsat etedi degen baılam jasaıdy.

Avtor túrmys – salt jyrlarynyń bir bútaǵy bolyp tabylatyn betashar óleńinde de ǵasyrlar boıy qalyptasqan úlgi-ónegelik shyndyqtardy irikteı aıtýǵa negizdelýi  tek dıdaktıkalyq sıpat alyp koımaı, estetıkalyq mánge ıe bolady, osy arqyly halyqtyń synshyldyk oı-pikiri kórinis tabady. Munyń ózi de estetıkalyq murattyń  turaqtylyǵy dep biledi.

Sondaı-aq aqyndar aıtysynda  da halyqtyq estetıkanyń mándi bir prınsıpteri anyq baıqalyp otyratynyn Jambyl men Qulmambet, Áset pen Yrysjan, Birjan men Sara, Nurılá men Úmbetáli aıtystaryna taldaý  jasaý arqyly ashady. Aıtystaǵy marjandaı tizilip, shoqtaı jınaǵan sóz órnekteri óziniń obrazdylyǵymen ǵana emes, estetıkalyq nárimen de qundy ekenin paıymdaıdy.

Fólklor ómirdiń alýan salasyn qamtıtyndyqtan, onda ǵasyrlar boıy qalyptasqan halyqtyq zstetıkanyń mol silemderi saqtalǵan. Atap aıtqanda qazaqtyq sheshendik sózderi nebir shyraıly oılar men tereń estetıkalyq logıkaǵa qurylady dep sanaıdy. Qysqasy, halyq ádebıetiniń qaı janrlyq túrinen  de halyqtyń etıkalyq-estetıkalyq túsinikteri men qasıetteri boı kórsetip otyrady, degen qorytyndyǵa keledi.

T.Kákishevtiń kóp qyrly zertteý eńbeginiń bir ózek arnasy ádebı murany ıgerý problemasy. «Aýyz ádebıetiniń úlgilerin jınaý jáne zertteý-tarıhı –estetıkalyq qajettilik» dep qaraǵan ǵalym ár kez osy máselege oralyp soǵyp otyrǵanyn kóremiz. Fólklorlyq murany jınaý, onyń keıbir  úlgilerin jarıalaýdy  qazaq baspasóziniń týýymen baılanystyra  qaraıdy. Sonymen birge  bul másele de orystyń  ǵalymdary /V.Radlov. G. Potanın t.b./ jáne Á.Dıvaev pen A. Zataevıchtiń orasan zor eńbegi bolǵanyn XIX ǵasyr men XX ǵasyrdyń bas kezinde birqatar ister tyndyrylǵanyn atap ótedi. Buǵan qarap halyq ádebıeti muralaryn jınap-jarıalaý men zertteý de dańǵyl jol bola qoımaǵandyǵyn talaı qıyndaqtardy  kórýge týra kelgendigin joqqa shyǵarmaıdy. Óıtkeni Qazan tóńkerisinen keıin fólklorlyq mura máselesi túrli ıdıologıalyq aıtys-tartystarymen  astarlasyp jatqan. Sóıtip bul másle jóninde , ár qıly teorıalar men qısyndardyń oryn alýy  osyndaı ıgi iske áser yqpalyn da tıgizbeı qoımaǵanyn ańǵartady.

Ǵalym ádebı murany  ıgerý máselesin qazaq ádebıet syny men ádebıettaný ǵylymynyń týý, qalyptastyrý, órkendeý kezeńderimen tyǵyz baılanystyra qaraıdy. Sondyqtan  da «Qazaqtyń ádebı synynyń janrlyq qalyptasý dáýiriniń alǵashqy kezeńinde,-dep jazady avtor,-ádebı murany ıgerý máselesinde eki túrli baǵyt boldy».  Qaı kezde de ómir arqaýynyń úzilmeıtinin, kórkemdik damýda tarıhı sabaqtastyq bolatynyn jete eskermegendikten, ǵasyrlar boıy qalyptasqan mádenı dástúrlerdi mansuq etýdiń  oryn alǵandyǵyn ashyp kórsetedi. Osynyń nátıjesinde halyq ádebıetiniń  kóptegen tamasha  úlgilerine  ertede ótken halyq aqyndarynyń  shyǵarmalaryna  birden iltıpat bildire qoımaǵan. Tipti «fólklorlyq shyǵarmalardyń  kóbi ústem tap ıdıologıasyn jyrlaıdy deıtin jansaqtyqqa jol berilgen. Sonymen mádenı - ádebı muralardy jınaý jarıalaý ony estetıkalyq  tanym-biliktiń  bir arnasy  retinde halyqtyń  rýhanı ıgiligine aınaldyrý az ýaqytyń  ishinde sheshimi  tabyla qoımaǵan  másele ekenin kóremiz.

Osyndaı qıyndyqtar bola týrsa da 1920-1925 jyldarda biraz mádenı- ádebı úlgiler jarıalanyp úlgergen. Sondaı-aq 20 jyldardyń bas kezinen halyq ádebıetiniń ereksheligi, jazba  ádebıetpen araqatynasy, halyqtyq syr- sıpaty  sıaqty máseleler synshyldyq oıdyń  arqaýyna aınalǵan. Bul kezde  ádebıettiń bolmys- bitiminiń daralap kórsetý ereksheligin aıta bilý dárejesine  kóterilgen.  Sonymen 20 jyldardyń  bas kezinde  halyq ádebıeti kóptep jınalyp, jarıalanyp otyrsa, ekinshi jaǵynan onyń mán-maǵynasyn ashý, ǵylymı túsindirme berý, yńǵaıyna qaraı zertteý jumystary  da júrgizile  bastaǵanyn saralaıdy. Qazaq halqynyń rýhanı baılyǵyn ıgerýdiń jón-jobasy aıqyndalyp, úlken ǵylymı eńbektiń aýqymyna alynýy 30 jyldardyń ishi bolǵan. Bul kezeńde  halyq qazynasyn jınaý-jarıalaý aıryqsha qarqynmen qolǵa alynady. Sonymen birge halyq ádebıeti zerttelip, keń kólemde nasıhattala bastaıdy. Qazaq ádebıetiniń tarıhyn jasaý kún tártibine qoıylyp, mektepterdi oqýlyqtarmen qamtamasyz etý kerek bolady .Osyndaı qajettilikter ǵylymı  oı-pikirge úlken  qozǵaý salady. Zaman talabyna jaýap retinde aqyn-jazýshylar keıde synshy, keıde zertteýshi mindetterin  de atqaryp otyrady. Osyndaı maqsatta halyq ádebıetin tereńdete zerttegen S.Seıfýllınniń 1932jyly «Qazaq ádebıeti» atty oqýlyǵy basylyp shyǵady.

30 jyldardyń ekinshi jartysynan bastap bul sekildi mańyzdy isterdi ǵylym men mádenıet mekemeleri qolǵa ala bastady. 1935 jyly Qazaqstan ult mádenıeti nstıtýty qurastyrǵan «Qazaq sovet fólklory» aty jınaq shyǵady. Kitapta fólklor týraly úlken alǵysóz berilip, onda halyq ádebıetniń syr-sıpaty túsindiriledi, ádebı muraǵa joǵary  baǵa beriledi. Sonymen, osy kezeńde halyq murasyna degen qamqorlyq memlekettik  máni bar iske aınalǵanyn sóz etedi. Osy arqyly T.Kákishev halyq ádebıetiniń nusqalaryn jınaý, onyń janrlyq ereksheligi  men qadir- qasıetin ashý, ýaqyt óte kele mańyzdy mán alyp, naqtylana túskenin qarastyra otyryp fólklortaný  ǵylymynyń ósý, damý jolyn aıqyndaıdy.

Ádebı muralardyń janashyry bolǵan bilikti ǵalym tek zertteýmen ǵana shuǵyldanyp qoımaı, solardyń tańdaýly úlgilerin jınap- jarıalaýmen de aınalysyp keledi. Ol nebir qıýy qashyp, qısyny ketken isterdi tatymdy  da tapqyr sózderimen tyndyryp otyrǵan bı-sheshenderdiń oılarynan týǵan keneýli sózderin jınaqtap «Bıler sózi» /1992 degen atpen jeke bastyrady.  Bıler sózi degenge sezik –sekemmen  qaraǵan tusta qaǵajý  kórgen aqpa –tókpe sheshenderdiń  ushqyr oıynan týǵan dúrdana sózderdi  jınap, kópshilik qaýymǵa jıirek usynyp otyrýdy da oryndy eskertedi.

Halyqaralyq bilim akademıasynyń Qurmetti akademıgi T.Kákishev- fólklorlyq murany óziniń uzaq jylǵy ǵylymı  eńbeginiń bir salasy ete otyryp, onyń  jınalýy  men zerttelýine úlken úles qosyp  kele jatqan qajyrly qalamgerlerdiń biri.

Zýfar Seıitjanov,Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, f.ǵ.d.

"Qamshy"  

Sýret namys.kz saıtynan alyndy