Ystambulda turatyn qandasymyz, belgili ǵalym Ábdiýaqap Qaranyń “Turǵyt Ózal jáne túrki dúnıesi (Túrkıa – túrki respýblıkalary baılanystary 1983-1993)” atty kitaby qyrkúıek aıynyń aıaǵynda Ystambulda túrik tilinde jaryq kórdi.

Kitaptyń jaryq kórýi Túrkıada Turǵyt Ózal óldi me, óltirildi me degen másele tóńireginde talqylaýlar Túrkıada shyrqaý shegine jetken mezgilge dóp keldi. 1993 jyly, 17 sáýirde júrek ustamasynan dúnıe salǵany resimı túrde aıtylǵann Ózaldyń ajalynan emes, ý berilip óltirilgeni, ásirese onyń týystary men keıbir oǵan jaqyn saıasatkerler tarapynan alǵa tartylýda bolatyn. Mine osy jaǵdaıdyń anyqtalýy úshin Túrkıa Prezıdenti Abdolla Gúldiń nusqaýy boıynsha eki kún aldyn, atap aıtqanda 2 qazan kúni marqumnyń súıegi medısınalyq tekserýler úshin beıitten shyǵaryldy. Zań mınıstri Sadolla Ergın Ózaldyń múrdesiniń 19 jylda kóp buzylmaǵanyn, sol qalpynda ekenin aıta kelip muny tań qalarlyq ýaqıǵa dep baǵalady.

Sottyq medısınalyq tekserýler ortalyǵyna jiberilgen súıek pen beıitten alynǵan topyraqtarǵa júrgiziletin tekserýlerdiń 2-3 aıdan keıin nátıje beretini aıtyldy.

Ǵalym Ábdiýaqap Qara kitaptyń “Ózaldyń túrki respýblıkalarǵa sońǵy sapary jáne dúnıeden qaıtýy” dep atalǵan sońǵy taraýynda, Ózaldyń óz ajalynan da, bireýdiń qolynan da óliminiń múmkin ekenine kórsetýde. Ǵalymnyń pikirinshe, Ózaldyń ólimi ásirese túrki dúnıesiniń yntymaqtasýyna qarsy bolǵandardyń múddelerine saı kelgen. Biraq bul jaǵdaı onyń qastańdyqpen óltirilgenin ańǵartpaıdy.

Óıtkeni Ózal kezinde Túrkıanyń syrtqy saıasyty HHİ- ǵasyrdy “túrik ǵasyry” etýge baǵyttalǵan edi. Ózal osy maqsatqa burynǵy Keńestik túrki halyqtardy ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen telekomýnıkasıalyq jelilermen birbirine jaqyndastyrý arqyly iske asatynyna sengen edi.

Negizinen Ózaldyń júrek aýrýy bar edi jáne sońǵy kúnderi jumystan sharshap júrgen bolatyn. Oǵan densaýlyǵyna baılanysty túrki respýblıkalarǵa sapardy keıinge qaltyrýy jaıynda keńes berilgen. Biraq ol ony qabyldamaǵan. Zaıyby Semra Ózal, Prezıdenttiń Ózbekstan sapary kezinde ajalǵa jaqyn ekenin sezdirgenin aıtýda.

Ózbekstanǵa barǵanda Ózal bir jýrnalıske tapsyrma berip Buhara qalasynda Shahy Nakshıbendiniń kesenesinen anasynyń beıitine qoıý úshin topyraq alýyn suraǵan. Sodan qasynda Ózbekstan Prezıdenti Islam Kárimovpen kesenege kelgen Ózal beıitten topyraq alyp jatqan jýrnalısti kórgende “Ulym, topyraq aldyń ba? Biraz kóbirek al, kerek bolady.” degen. Mine osy jerde aıtylǵan jáne alynǵan kóbirek topyraq Túrkıaǵa qaıtqannan keıin eki kúnnen keıin Ózaldyń óziniń beıitine buıyrǵan. Mine bul jaǵdaıdy bir qatar túrik zıalylary Ózaldyń jaqyn arada máńgilikke attananatynyn sezgendigi dep tujyrymdaýda.

Qara kitapqa jazǵan alǵy sózinde Ózal týraly osy eńbekti jazýǵa buǵan deıin onyń túrki dúnıesimen baılanystary týraly bir kitaptyń jazylmaǵanyn sebep bolǵanyn aıtýda. Onyń atap ótýinshe, búginge deıin Ózal týraly shyqqan jıyrmadan astam kitap Ózaldyń Túrkıanyń ishki saıasatyna jáne ómir belesterine qatysty bolǵan.

270 bettik kitapta Turǵyt Ózal bılikke kelgen 1983 jylynan 1991 jylǵa deıingi  Túrik-Keńes baılanystary, Túrkıa – túrki respýblıkalar baılanystary keńinen sóz bolýda. Kitaptyń ásirese 1991-1993 jyldary arasyndaǵy Túrkıa – túrik respýblıkalary arasyndaǵy alǵashqy baılanystardaǵy tebirenis pen qýanyshtar naqty kórsetilgen.

Kitapta Keńes Odaǵynyń shańyraǵan alǵash shaıqaltqan qazaq jastarynyń 1986 jylǵy jeltoqsan kóterilisi sol kezde túrik baspasózinde qalaı oryn alǵandyǵy jáne túrik jýrnalıseri men zıalylarynyń reıaksıalary atalyp ótilýde. Osydan keıin Keńes halyqtarynyń táýelsizdikke baratyn is-qımyldarynyń beleń alǵanyna kórsetilýde.

Kitapta keıingi taraýlar “Máskeýde 1991 tóńkeristik áreket”, “Keńes Odaǵynyń tarqalýy jáne  TMD-nyń qurylý prosesi”, “Iadrolyq kúsh Qazaqstan”, “Túrkıa men túrki respýblıkalar arasyndaǵy alǵashqy baılanystar”, “Jańa táýelsiz túrki respýblıkalar týǵyzǵan jańa múmkinshilikter”, “Túrik modeli”, “Prezıdent Demireldiń túrki respýblıkalarǵa baǵyttalǵan sapary”, “Túrki dúnıesinde yntymaqtastyq qurý jaıyndaǵy alǵashqy qadamdar”, “Túrki tildes elder memleket basshylarynyń alǵashqy samıti”, “Ózaldyń túrki respýblıkalarǵa sońǵy sapary jáne dúnıeden qaıtýy” dep atalýda.

Batys elderinde jáne Túrkıada 1983-1993 jyldary arasynda jarıalanǵan materıaldarǵa negizdele otyrylyp jazylǵan kitapqa Túrkıada Ózaldyń ólimi týraly qyzý talqylaýlar men tekserýler bolyp jatqan tusta qyzyǵýshylyqtyń joǵary ekeni aıtylýda.

Maqsat Asylbekuly