19 sáýirde Astanada «Beıbitshilik jáne kelisim» saraıynda «Islam jáne órkenıet» taqyrybyna arnalǵan II Respýblıkalyq ımamdar forýmy ótti. Forýmnan keıin din qyzmetkerleri qabyldaǵan Elbasy destrýktıvti dinı aǵymdarǵa qarsy kúres júrgizý kerektigin aıtty. Sondaı-aq, búgingi tańdaǵy dinı saýatsyzdyqqa erekshe kóńil bólip, erlerimizdiń uzyn saqal qoıyp, balaqtaryn qysqartyp tastaıtynyn, al qyzdarymyzdyń qara kóılek kıip, bet-aýzyn tumshalap alatyn áreketterin synǵa alyp, buǵan zańnamalyq deńgeıde tyıym salý máselesin qarastyrýdy tapsyrdy. Elbasynyń sheshimine baılanysty Qamshy aqparattyq agenttiginiń tilshisi elimizde ımandylyqty nasıhattap júrgen "Asyl arnanyń" jetekshisi Muhamedjan Tazabekten suhbat aldy.
Muhamedjan myrza, Elbasynyń bul sheshimine qatysty sizdiń oıyńyzdy bilsek dep edik? Qanshalyqty kelisesiz?
Elbasy musylman adam shoshıtyn eshnárse aıtqan joq. Bul joly da eldiń tynyshtyǵy men memlekettiń qaýipsizdigin oılap aıtqan janashyrlyǵy men ynsapty pikirine kýá boldyq. Biz keıde asyǵamyz nemese keshigemiz. Elbasynyń danalyǵy sonda, máseleni der kezinde jáne kerek deńgeıde kóteredi. Bas Múftı bastaǵan din qaıratkerlerimen kezdesýinde de aqty aq, qarany qara dep, asyldy jasyqtan ajyratyp berdi. Mańyzdy men mańyzsyzdyń máresin syzyp berdi. Máselen, babalarymyzdyń basymen birge ketken, "erdiń kórki" retinde maqalǵa máıek bolǵan saqaldy bútindeı qısynsyz qubylysqa jatqyzǵan joq. Kerisinshe, "órimdeı jastardyń sapsıǵan saqal qoıyp", kúrmeýi kúrdeli zamanda kirpıaz qoǵammen til tabysa almaı jatqanyna keıidi. "Balaqty short kesip", syrtqy sıpattarǵa basymdyq berip, minezdegi ádepter men kisimen qarym-qatynastaǵy jumsaqtyqtardan jurdaı bop júrgen bozókpe, bos belbeýlerge nalydy.
Rasynda, amal qylmaı turyp aıat jattaýǵa, qasıetin uqpaı jatyp xadıs tarqatýǵa, ózin túzetpeı turyp ózgeni sógýge asyqpaǵan edi ǵoı ilgergi áýlıe-saxabalar. İshki dúnıesin nurǵa toltyrmaı turyp, syrtqy dúnıesine synmen qaraıtyn da sol tabıǵın-taqýalar emes pe edi...
Tarıxqa qarasań, taǵylymdy tulǵalar eń áýeli esimizge saqalynyń uzyndyǵy emes, saýapty isiniń kóptigimen, balaǵynyń kelteligi emes, bos sóziniń qysqalyǵymen eske túspeı me..?
Keshegi xakim Abaı da oń-solyna qarap, ishki dúnıesin retteýge yqylastanbaı, jurt baıqar tysyna tıanaqty bolǵandardy qatty ájýalaǵan eken:
"Osyndaı sıdań jigit elde mol-aq,
Bári de sharýaǵa keledi olaq.
Syryn túzer bireý joq, syrtyn túzep,
Bar óneri — qý borbaı, sympys sholaq".
Demek, júregi ımanǵa toly adamnyń júzi eshkimdi shoshytpaıdy, ishki dúnıesi kemeldengen múminniń syrty eshkimdi tiksintpeıdi. Problema saqalda emes, problema zamannyń syryn uǵyp, synyn túıip, paryz ben paıdaly nápildiń, mindet pen qosalqy qulshylyqtyń retin túsine almaı, ózeýrep júrgen ózimizde. Ras, saqaldan ótirik úrikken bop, óziniń dinge qarsy pıǵylyn pash etip qalatyn, birli-jarym musylmannyń súringenin súısine baıandap, eldiń aldynda esebin túgendep, kúnáli tirligin kúndelikti jalǵastyrýǵa betperde qylatyndar da bar. Olar qaı zamanda da bolǵan. Qıametke deıin bola beredi. Baǵa jetpes ımandy baılyq kóretin musylman úshin qysqa ǵumyrdyń syry ashylmas synaǵynyń ózi de osynda..!
Al, "shymqaı qara kıý men betin tumshalaý" shynynda da boı jasyrǵan ımandy qyz, ıbaly áıel úshin sátti sheshim emes. Jurttyń nazaryn shaqyrady. Kóringenge kóztúrtki bolasyń. Basqa musylman elderiniń dástúrli kıimin ózińe qolaısyz kúıde, qorash ortada tutyný kimge paıda? Bunyń artynda da jaǵdaıdy paıymdaı otyryp janashyrlyq tanytatyn, áıeldiń ádemiligin qorǵaı otyryp áleýmettik syǵylýdan saqtaıtyn, er azamattardyń danalyǵy jetpeı jatqany baıqalady. Al, bul bilmestik qana emes, qoǵamǵa eregisý, júrektegi qyńyrlyq sebepti qyrsyǵý bolsa, óte ókinishti. Arty jaqsylyqqa aparmaıdy.
Sondyqtan, Elbasynyń dindarlarǵa aıtqan nasıxatyn tikeleı tyıym salý jaıly sheshim emes, zańnamalyq turǵydan retteýdi qarastyratyn talap dep túsindim.
Memleketimizde dinge berilgen turǵyndardyń kóbi dál osyndaı kıimdermen júredi. Dindi ustanatyndyqtary sonsha, olarǵa qysqa balaq pen qara kıimdi sheshtire salý ońaı bola qoımasy anyq. Ondaıda qandaı sharalar qoldanǵan durys dep oılaısyz?
Birinshiden, ondaı sıpatta júrgen musylmandardyń kóbi emes, keıbiri.
Ekinshiden, rýxanı máseleler naýqanshyldyqpen emes, qamqorshylyqpen sheshýdi qalaıdy. Sebebi, problema pendeniń ishki dúnıesinde bolsa, syrtyn syndyrǵanmen, ózegi ólmeıdi. Durystyq laıyqty túrde nasıxattalsa, shynaıy nıettegiler shyndyqqa mindetti túrde burylady. Tarıxy tereń xalyq bolǵanymyzben jas memleketpiz. 26 jylda júz jyldyń júgin arqaladyq. Qundylyqtar qyryq qubyldy. Qaltasy tozǵan bazarǵa júgirdi, arqasy qozǵan mazarǵa júgirdi. Úlkennen keńes tyńdaǵandar dinge kirdi, keńes tyńdamaǵandar kesirtkeniń artynan inge kirdi. Tabıǵı túrde qordalanǵan, bolýy tıis problemalar boldy. Rýxanı taıanysh izdep, aqyl aıtar aǵa, ilestirer inige muqtaj bolǵan qaýym endi-endi esin jıyp jatqan joq pa..?
Balasyn qolynan jetektep meshitke aparǵan, balasynyń taǵdyryn saýatty ımammen aqyldasqan ata-ana kóp pe? Árıne az. Tárbıeni kósheden alǵan kósheli adam bola ma? Ǵalamtor alaqanda tur... Buryndary buzylý úshin eń bolmasa syrtqa shyǵý kerek edi. Qazir kelesi bólmedegi balańnyń ınternet arqyly qandaı keńes tyńdap, kimdi pir tutyp jatqanyn bilý qıyn. Iaǵnı, zamana týdyrǵan zańdylyqtar bar. Túbin zerttep túpkilikti shara qoldanbasań, saraptaı otyryp, sanaly qadam jasamasań, erteń - bári kesh. Al, shekten shyǵyp, shetin kózqarastarda júrgender túsinikti. "Qamysty bos ustaýǵa bolmaıdy, qol kesedi"...
Elbasy ózi de aıtty ǵoı, "ádeıilep, bizge qarsy bolǵandardy taırańdatpaımyz, eldigimizdi buzǵandardyń jolyn kesemiz", dep. Óte durys. Júıeni buzýdy da, qurýdy da bilgen Lenın bátshaǵar beker aıtqan joq qoı: "Jeke adamnyń tolyq bostandyǵy bolǵan jerde memleket bolmaıdy, memleket bolǵan jerde jeke adamnyń tolyq bostandyǵy bolmaıdy", dep. Sol sebepti memleket basshysynyń bul máselege erekshe nazar aýdarýy - dinmen kúres emes dúmshelikpen kúres dep esepteımin. Ári aqylǵa kóngendi aqylmen, aqylǵa kónbegendi taqymmen túzetip, din ustaǵandarǵa ádiletti qarym-qatynas jasaıdy dep oılaımyn.
Óıtkeni, aldyn aıtqan Elbasynyń óz sózi bar:
"Sóıte turyp, men ultty da saqtandyrǵym keledi. Ekstremızmmen kúres áıteýir jazyqtyny izdep tabýǵa aınalyp ketpeýge jáne dinmen kúreske jalǵasyp ketpeýge tıis" degen.
Elimizde qatań zańnyń qabyldanýy qyz-kelinshekterimizdiń oramal taǵýyna kedergi keltirmeı me?
Zańnyń qalaı bop qabyldanaryn ýaqyt kórsetedi. Biraq, Elbasy keshegi kezdesýde qazaq qyz-kelinshekteriniń jalańash júrmegenin jaqsy aıtyp ótti ǵoı. "Tarıxqa qarasaq, qyzdarymyz bórik kıgen, kelinderimiz oramal salǵan, analarymyz kımeshek kıgen" dep, kıiný mádenıetimizdiń qandaı bıik deńgeıde bolǵanyn, qoǵamdaǵy statýsyna sáıkes názik jynystylarymyzdyń talǵam tarazysy kórkem bolǵanyn qadap aıtty. Qyzdarymyz baıaǵydaı bórik kıip ketpes, biraq, izdene otyryp, sharıǵat sharttary men dástúrli kıim mádenıetimizdi qabystyratyn zamanaýı sheshim jáne ortadan jol tańdaýymyzǵa baǵyt berip otyrǵan joq pa?! Qaıǵy-qasiret, qazaly úıdiń belgisindeı bolǵan qara jamylýdan qaıtarǵan joq pa?! Áıtse de, oramal taqqan kelinshekke odyraıa qaraıtyn, kımeshek kıgen keıýanany kemsitkisi kep turatyn otandastarymyz da joq emes. Toqshylyqtan semirip, óz basyna jamandyq shaqyryp, beıbit zamanda beısharanyń keıpine túsip, jyrtyq shalbar, julym kóılek kıip júrgen juǵymsyzdarǵa ne dep renjısiń?..
"Jyǵylyp jatyp súringenge kúletin", "arty ashylyp tursa da, basy jabylǵanǵa renjıtin" paradokstarǵa etimiz úırenip qaldy ǵoı... Eń bastysy memleket bıikten qarap, súzgiden ótkizip, ómirsheń zań qabyldap berse boldy. Ádildik qana berekeli, xaıyrly nátıjege jeteleıdi.
Zeınep Ahmetova apamyz oramaldyń qasıeti jaıynda keremet pikirimen bólisken. «Oramal – qazaq áıeliniń qorǵany. Jalańbas, ashyq-shashyq júretin áıelderge jaman energıa kóp ótedi. Sosyn aýrýshań, minezi uıqy-tuıqy áıel kóbeıedi. Osynyń barlyǵyn ata-babamyz baıaǵyda bilip, turmystyń buljymas zańyna aınaldyryp jibergen. Qazir ǵoı, bárin umytyp ketkenimiz», deıdi. Siz de qyzdarymyzǵa aqyl-keńes retinde oramaldyń qasıeti jaıynda aıtyp berseńiz?
Kópti kórgen apamnyń sózine alyp-qosarym joq. Oramal – dástúr, oramal – sharıǵat shálisi (M.Áýezov), oramal – ádemilik. Sońǵy júz jyldyqty aıtpaǵanda, adamzatqa aqıqı din jetkizgen danyshpan paıǵambarlar óz úmbetterindegi áıelderdiń áýretti jerlerin suq kózderden barynsha qorǵap, keremet kıim mádenıetin qalyptastyryp ketken. Qazir kıim ǵana emes, kisiliktiń kez-kelgen túrine shóldeı bastadyq qoı. Balasyn laqtyrǵan sheshe, qyzyna shapqan áke, erkekke asylǵan erkek, ata-anasyn urǵan tentek... Osynyń bári batysty da, shyǵysty da sharshatty. Qazir batys ekonomıkadaǵy bir rettik tabysty ǵana emes, onyń túbi xaıyrly, úzdiksiz úzilmeýin (ıaǵnı, bereke) izdeýde. Shyǵys bolsa, álemge nur bop shashylǵan babalar dástúrine oralýdy maqsat tuta bastady. Demek, adamzat dińgekke, dástúrge oralýdy qup kórýde. Zamanaýı texnologıalyq jetistikterdi rýxanı tirekke baılamaıynsha baqyt tolyq bolmaıtynyn paıymdaýda. Sondyqtan, erkek erkek sıaqty kúsh-qýat, salqyn sana, sýyq aqyl, basqarý, baǵyp-qaǵý sekildi qandaǵy qasıetterin qaıta jańǵyrtar kún de jaqyn-aý. Áıelder qaýymy da náziktigi men qupıaǵa toly qylyqty qasıetteri qanyq qalyptasyp, urpaq tárbıesiniń uıasy, erkektiń es jıdyrar tunyq tumasyna aınalar kún de alys emes-aý. Áıel sulýlyǵy arzan jarnamanyń arzymas quraly bolýdan qutylyp, qol jetpes qundylyq pen gaýxar toly qazynanyń kiltindeı bıikterge kóteriler. Oramal – sol izgilikterdiń betin jasyrar dúnıelik perde emes pe?! Adamzat dástúrge shóldep bastady ǵoı... Oramalǵa da oralar!
Qysqa balaqty erkekter men oramal taqqan áıelderge búgingi qoǵam úreılene qaraıtyn boldy. Ondaılardy terorıstik ıdeıanyń teris yqpalyna túsip ketken salafıtter deıdi. Alaıda, olardyń oıy múldem basqa bolýy múmkin ǵoı?! Sonda salafıtter degen kimder?
"Oramal", "saqal", "terror", "salafıt"! Bir suraqtyń ishindegi tórt termın. Biraq, osy tórt qubylys bir suraqtyń ishine syıǵanmen bir maqsat, bir múddeniń ishine sıa ma? "Sharadaǵy kirdiń sýyn tógem dep, shomyldyrylǵan sábıdi qosa tóńkerip tastap" jatqan joqpyz ba? Suraq kóp. Árkim ártúrli aıtady. Din jaıly pikir aıtpaıtyn adam joq. Álemdik telearnalardan bastap, qatardaǵy taksıske deıin dindi tápsirlep otyr. Túpsiz tumanǵa kirip ketken sıaqtymyz. Óte qorqynyshty. Neni jek kórip, neni jaqsy kórýińe deıin aqparat quraldary anyqtap beretin zamanǵa tap keldik. Aýzyńdaǵy asyńdy ǵana emes, basyńdaǵy aqylyńa egelik qylatyn eptiler men "tektiler" tarıx saxnasyna shyqty. Sondyqtan Qazaqstandaǵy Islamnyń dástúrli jolyn ustanatyndardyń ózin qara esekke mingizip, Qarataýdan asyryp jibergisi keletinder bar. "Dintanýshy" degen keıbir qaǵazy barlar dinı basqarmanyń ózin salafıler dep aıyptaǵysy keledi. Bir-birine saýsaq shoshaıtqan piradarlar...
Jasyratyny joq, alaquıyn aqparattan jurttyń mıy ashyp qaldy.
Siz surap otyrǵan anyq salafıdi men de aıqyn tanyǵym keledi. Bútin beınesi men tolyq tulǵasyn qalaı anyqtaımyz? Dintanýshylardyń pikirin alamyz ba, álde ımamdarymyzdyń ısharasyna júginemiz be? Álde, úp etkenge úkim aıtýdan sharshamaıtyn, ınternet ıininde otyrǵan, dolbarlap pikir jazýshy "janashyrlarymyzdyń" "saraptaýyna" súıenemiz be?
Jurt aıtqan sıpattarǵa sáıkes kelgen tulǵaǵa qandaı shara qoldanamyz? Qıyp túser ádil jazalaý men qıanattyń arasy qanshalyqty?
"Salafı" bola ma, basqa bola ma, ıá, qoǵamǵa qaýip tóndirse, shyn qylmyskerdiń jazalanýy zańdy. Ol túgili: "Qyzym Fatıma urlyq qylǵan bolsa, qolyn kesýge ózim buıryq berer edim", degen Alla elshisi Muxamed s.ǵ.s.
Biraq, bizdiń qoǵam kózqaras turǵysynan birtúrli. Shyn zıankes ekstremıst, raıynan qaıtpaıtyn radıkal, salt-sanany moıyndamaıtyn salafımen emes, árkim óziniń uǵymyndaǵy qarsylasymen jaýlasyp álek. Shyntýaıtynda, Elbasynan bastap, esti tulǵalarymyzǵa deıin aıtyp jatqan "salafıler" sol - memleketti moıyndamaıtyn, elbasyna boısunbaıtyn, ulttyq qundylyqqa ishi burmaıtyn, shetin kózqarasta júrgender bolsa, olar bizdi de sharshatty. Eger, olar, "quran oqý – shırk", "dombyra – shırk", "qabirlerdi qıratý – saýap", "arab bizden artyq", "áıelderimiz qara jamylsyn" degender bolsa, bul rasynda bizben qabyspaıtyn tujyrymdaǵylar. Biz "salafımiz", dep, qansha jerden aıtsa da takfırlik túsiniktegilerdiń túbi shıki, máresi búlik. Bilimi men biligi, tanymy men túsinigi, ustanymy men ushqarylyǵy "altyn ǵasyrdyń" ardaqtylaryna úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn, "elim, jerim" demeıtin osyndaı jastar bizdiń elimizde de kórinis berdi. Syrtqy sýyq pıǵyldaǵylarmen ishtegi dúmbilez dúmsheler jabylyp júrip, tárbıelep shyǵardy. "Jyndyny jyndy deseń, bórki qazandaı bolady", dep, "qoı" degen saıyn qozyp, "ták" degen saıyn tákapparlyǵy ustaıtyndarmen ár jerde-aq kezdesip qap júrmiz. Qanshama asyl dinimizben astasyp jatqan salt-dástúrlerimizdi dáriptegen tusta jón-josyq, kishilik izet, qudalyqtyń joly, toı-qyzyqtyń joralǵysy sekildi qundylyqtarymyzdy qorǵaǵan kezde sol sormańdaı baýyrlarymyzdan qanshama aýyr sózder estidik. Babalarymyzdyń tarıxı tájirıbesinen qalǵan qazaqı qarym-qatynas úlgilerin – "kazaxskıı prıkol" degenin de qulaǵymyz estidi, janymyz jaralandy. Biraq, úmitimizdi úzbedik, tárbıeden ketken qatelik ýaqyt óte kele ketigin toltyrar, kemisin joıar dedik. "Asyl arnanyń" toǵyz jyldyq tarıxynda jabyq mekeme bolmaǵasyn kimdi kórmedik, nendeı radıkalmen kezdespedik. "Qudaıdan xabar alatyn sý jańa paıǵambar da", "dombyra kúmbirleıtin arnany toqtatý-jıxad" dep esepteıtin "salafı de" bizdiń esik aldynda nemese ınternet ıininde kúndiz-túni kútip otyrady. Jeke paraqshama jeńin túrip turyp aıtqan "Asyl arna – xahty aıtpaıtyn xaram arna", "aıtystyń aınalasynda júrgen kúnáqarsyń", "biz sıaqty bolmasań, bıdǵatshysyń", "sheıxtyń aldyn kórmegen, bilimsiz nadansyń", "tezirek táýbe qyl" sıaqty qoqan-loqylaryna da sabyr qyldyq. Jáne ol anda-sanda emes, eki kúnniń birinde aıtylady. Osynyń bári qoǵamdyq farmasıa aýysqan kezdegi rýxanı dástúrlerdiń kúıreýinen, bilimsiz, tájirıbesiz jastardyń qyzýqandy alkeýdeliginen. Memleket basshysy qoǵam damýyna kedergi keltiretinderdi qolǵa alýdy árdaıym tapsyryp keledi. Mundaı radıkaldy kózqaras biz de ǵana emes, álemniń barlyq núktesinen kezdesetin kezeńde ómir súrip jatyrmyz. Aqyrzaman adamdarynan kim týyp, kim shyqpaı jatyr?! Baıbalamǵa sala bergennen balalarymyzdy bireý kep tárbıeleı bermeıdi, el bop, jurt bop jabylyp, otbasymyzdan bastap osy aýyrýlardyń aldyn alýymyz kerek. Qate jolǵa túsip kete me dep úrke bergennen ne utamyz? Kerisinshe, sanaǵa qate pikir tamyrlamaı turyp durys dindi tanymyna egýimiz kerek. Áıtpese, "ıt qoryǵan – jerge ósh", "borandy kúni bala qutyrady" dep babalarymyz aıtqandaı, eregiskendi erlik kóretin, ózimbilermendikti órlik kóretinderder el ishinde tolyp jatyr.
Jaqynda jat aǵymnyń jeteginde ketken jigit jaıynda «Asyl arna» ujymy «Sergeldeń» fılmin kórermenge usyndy. Buny dinı adasýdyń aldyn alatyn birden-bir jol dep tanımyz. Jat aǵymmen kúresýdiń basqa qandaı joldary bar?
Iá, "Asyl arna" ujymy qaterli terror men dinı radıkalızmniń zıanyn uqtyryp, zulymdyǵynan saqtandyratyn kóptegen tele ónimder daıyndap keledi. "Sergeldeń" fılmi bolsa, solardyń ishindegi shoqtyǵy bıik, úlken izdenisti, názik qatynasty talap etken sony eńbek boldy. Baǵasyn kórermender bere jatar. Biraq, keshegi Elbasynyń "Bolashaqqa baǵdar: Rýxanı jańǵyrý" atty maqalasy jarıa bolyp, kóptegen asyl qundylyqtar arshylǵaly jatqan tusta baǵyt-baǵdarymyzdyń memlekettiń rýxanı damýyna sáıkes ekenin sezinip, qanattanyp, bolashaq jobalarǵa táýekelimiz arta tústi. Urpaqtyń tolyqqandy ósip-ónýiniń, jas býynnyń jat aǵymdardan aman saqtalýynyń da osy maqalada aıtylǵandaı tarıxı tamyr, dańǵaıyr dástúr, aqıqattan bastaý alǵan babalar murasynan artyq emi joq. Nadandyqtan jaryqqa shyǵarar bilim de, básekege qabiletti bilik te, teris aǵymǵa tegeýrin kórseter ımanı ımýnıtet te, sol – Elbasy nusqaǵan ulttyq negizde, tarıxı sanada, rýxanı qazynada jatyr. Jat jarylqamaıdy. Aýyzbirlik pen júıeli tirligimiz qojyramasa, alar asýymyz alda, Alla qalasa.
Suhbattasqan: Gúlim JAQAN
(24 saǵattyń ishinde materıaldy kóshirip-basýǵa bolmaıdy)
