Qazaqstan óz táýelsizdigin jarıalaǵan alǵashqy kúnderi-aq Tuńǵysh Prezıdentimiz, Ult kóshbasshysy N.Á. Nazarbaev taǵdyrdyń jazýymen álemniń ár túkpirinde tarydaı shashyrap júrgen  qandastyrymyzdy  tarıhı Otanyna kóship kelýge shaqyrǵan bolatyn. Elbasy tarapynan bul úshin asa zor qamqorlyq ta jasaldy.

Arnaıy zań da qabyldandy. Soǵan sáıkes jyl saıynǵy etnıkalyq kóshi-qon kvotasynyń  sany 20 myń otbasyna deıin jetip, 2009-2011 jyldarǵa arnalǵan «Nurly Kósh» baǵdarlamasy da  qabyldanyp, júzege asyryldy. Sonyń nátıjesinde  az ýaqyt aralyǵynda 1 mıllıonǵa jýyq qandasymyz Ata qonysqa oralyp,  elimizdiń  ósip órkendeýine, mádenıetimiz ben ana tilimizdiń damýyna zor úlesterin qosa bildi.

Bul saladaǵy  jıyrma jyldan astam kezeńnen bergi atqarylǵan  jumystardy taldaý barysy kórsetip otyrǵanyndaı, oralmandarǵa qatysty áli de kóptegen máselelerdi  bir  júıege túsirý qajet sıaqty.

1. Ata jurtqa oralǵan aǵaıyndardy  qonystandyrý aımaqtardyń áleýmettik - ekonomıqalyq suranystarynyń  eskerýinsiz júzege asyrylyp kele jatqan syńaıly. Mysaly, Túrkmenistannan kelgen oralmandardyń 79 paıyzy bir ǵana Mańǵystaý óńirine qonystanǵan.  Osylaısha oralmandardyń onsyz da halqy tyǵyz qonystanǵan nemese tabıǵı klımattyq jaǵdaıy qolaıly bolyp keletin óńirlerge, ne bolmasa áleýmettik-ekonomıkalyq damý  deńgeıi joǵary aımaqtarǵa jappaı  qonystandyrylýy keı jaǵdaıda osy óńirlerdiń áleýmettik shıelenisin ýshyqtyratyn jaǵdaıǵa ákelip te júr.

Osyny eskere otyryp, aldaǵy ýaqytta elge oralatyn  qandastarymyzdy óńirlerdiń áleýmettik-ekonomıkalyq  suranystaryn zerttep baryp, ońtaıly qonystandyrý  máselesin memlekettik turǵydan sheshýdiń arnaıy baǵdarlamasyn jasaý qajet dep bilemiz.

2. Qazirgi ýaqytta memlekettik kosh-qon kvotasy múldem berilmeıtin boldy  deýge bolady.  «Nurly Kósh» baǵdarlamasy da aıaqsyz qalyp barady. «Jumyspen qamtý-2020» baǵdarlamasyna saı oralmandarǵa qoldaý kórsetý máselesi retteledi degenmen, bul másele de áli belgisiz bolyp tur.

Kóshi-kon máselelerin keshendi  sheshý úshin onymen tikeleı aınalasatyn memlekettik basqarý organdarynyń is-qımyly úılestirilmeı keledi. Kóshi-qonmen aınalysatyn  ýákiletti organnyń jıyrma jyl ishinde   tórt ret aýysýy bul mańyzdy máseleler boıynsha sheshimder qabyldaýdaǵy sabaqtastyq pen birizdiliktiń bolmaýyna  alyp keldi. Nátıjesinde qonys aýdarý sharalaryna bólingen qyrýar qarajat talan-tarajǵa salynyp,  sybaılas jemqorlyq kórinisteri de oryn aldy. Aldaǵy ýaqytta  mundaıdy boldyrmas úshin  kóshi-qonǵa  qatysy bar máselelerdi úılestirip, sheship otyratyn naqtyly bir ortalyq nemese qoǵamdyq keńes qurý qajet dep esepteımiz. Tipti aldaǵy ýaqytta shet elden kóship keletin qandastyrymyzdyń qazaqstandyq qazirgi qoǵamǵa tezirek sińisip  ketýin qamtamasyz etý úshin burynǵy «Nurly kósh» baǵdarlamasy qaıta qaralyp, jańǵyrtylǵany da jón bolar edi dep sanaımyz.

3. Kóship kelgen oralmandardy áleýmettik qoldaý júıesi onan ári jetildirýdi qajet etedi. Olardy turǵyn úımen qamtamassyz etý  búgingi kúnniń talaptaryna sáıkes kele de bermeıdi. Sodan da bolar  oralmandardyń   shamamen alǵanda jartysynan astamynyń basynda baspanalary joq. Sondyqtan baýyrlarymyzdy baspanamen qamtamasyz etý úshin  olardy memleketettik turǵyn úı baǵdarlamasyna saı qol jetimdi turǵyn úılermen  qamtamasyz etý tártibin engizý qajet.

4. Órkenıetti elder repatrıanttardyń óz elderine qonys aýdarýyn eń aldymen shet elderde uıymdastyrady. Olarda  Otanyna  kóship kelgisi keletinderdiń barlyǵy aldyn ala tizimdeledi. Sosyn baryp,ornalastyrý máselelerin tolyqtaı sheship alyp baryp qana shaqyrady. Al, bizde bul másele áli kúnge deıin óz sheshimin tappaı otyr.

«Halyqtyń kóshi-qony» týraly Zańda etnıkalyq kóshti uımdastyrýdy Qazaqstannyń shet eldegi elshilikteri júzege asyrady dep atap kórsetilgenimen, bul úshin  áli kúnge deıin elshilikterge ne qarjy, ne arnaıy shtat bólingen emes. Bul jaı da shet el qazaqtarynyń Ata jurtqa oralýynyń máselesin barynsha qıyndatyp otyr. Ásirese,  qazaqtar tyǵyz ornalasqan Qytaıdyń Úrimshi, Monǵolıanyń Baıan-Ólgeı, Ózbekstannyń Tashkent, Nókis sıaqty qalalarynan kóshi-qon mekemeleriniń shaǵyn ókildikterin ashýdy  ýaqyt talabynyń ózi alǵa tartqandaı.

5. Qazaqstanǵa qonys aýdaratyn oralmandar úshin aldaǵy ýaqytta olardyń dúnıe-múlkiniń kólemi men narqyna da  qarmastan kedendik alym - salyqtardan bosatý kerek. Sonymen birge zeınet  jasyna jetken oralmandar úshin Qazaqstan Respýblıkasymen zeınetaqy jóninde kelisim-shartqa otyrmaǵan memleketten oralǵan zeınetkerlerdi  de eń  tómengi zeınetaqymen qamtamassyz  etý, oralmandarǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń azamatyǵyn alý úshin talap etiletin turaqty tirkeýdi alyp tastaýdy zańdastyrǵan durys dep sanaımyz.

6. Álemniń qyryqtan astam elinde 5 mıllıonnan astam qazaq turady. Shet eldegi qazaq mádenı ortalyqtaryna qarjylaı qoldaý kórsetý de kóńilden shyqpaıdy. Órkenıetti elder shet eldegi ulttyq mádenı ortalyqtaryna búdjetten arnaıy qarjy bólip, naqty qoldaý jasap keledi. Mysaly, Ońtústik Koreıa Almatydaǵy ADK-ń mádenıet saraıyn satyp alyp, Koreı mádenı ortalyǵyna aınaldyrdy. Germanıa Qazaqstandaǵy nemis mádenı ortalyqtaryna naqty qarjylaı  kómek kórsetýde. Mine, osyǵan baılanysty aldaǵy ýaqytta shet elderdegi qazaq mádenı ortalyqtaryna qarjylaı qoldaý jasalǵanyn durys dep esepteımiz. Bálkim, únemi qazyna qarjysyna qol sala bermes úshin, Izraıl men Germanıanyń ozyq tájirıbesine súıenip,  «Ulttyq kóshi-kon qoryn» qurý arqyly da biraz  máseleni sheshýge  bolatyn shyǵar.

7. Bir mıllıonnan astam etnıqalyq qazaǵy bar ejelgi kórshimiz  Reseı memleketinde bir ǵana qazaq mektebiniń bolýy da oılantatyn jaǵdaı. Resmı derekter boıynsha, sońǵy on bes jyldyń ishinde 45 mıllıon halyq ishki Qytaıdan Shyńjańǵa qonys aýdarǵan eken. Osy  ólkedegi 400-ge jýyq taza qazaq mektebinde  2008/2009 oqý  jylynan bastap  sabaqtar jappaı qytaı tilinde oqytylýda. Kórshi baýyrlas Ózbekstanda 500-ge jýyq qazaq mektebiniń jartysy jabyldy, qalǵandary aralas mektepterge aınalyp ketti.Munyń ózi bul elderdegi qazaq etnosy on bes - jıyrma jyldyń aınalasynda tolyǵymen tilinen de, dilinen aıyrylady degen qaýipti bir oıǵa jeteleıdi.

Qurmetti Serik Nyǵmetuly! Biz kóterip otyrǵan osy máselelerge Úkimet barynsha janashyrlyqpen qarar degen senimdemiz. Sondyqtan da, birinshi kezekte shet eldegi bilimdi, kásibı bilikti qandastarymyzdy ata jurtqa  kóshirip alýdyń osy zamanǵy jáne búgingi kúnniń talaptaryna saı jaýap beretin jańa júıesin tez arada jasaý kerek dep  sanaımyz.