Elimizde senat depýtattarynyń saılaýy ótti. Al eldegi ár saılaý júıesi qoǵam úshin mańyzdy úrdis. Senat depýttaryn saılaý arqyly memlekettiń bolashaǵy jasaqtalady. Elimizde bolyp jatqan túrli saıası bolsyn, áleýmettik bolsyn sheshimderdiń qabyldanyp, zań júzinde iske asyrylýyna jaýapty sol depýtattar. Iá, qoǵamda depýttarymyzdyń áleýeti zor bolýy tıis edi, alaıda «depýtat» degen statýsyna qarap qana baǵalanatyny jasyryn emes. Ókinishtisi, quzyretin halyq baıqaı bermeıdi. Nege? Sebebi qyzyqpaıdy, senat depýtattarynyń nemen aınalysyp, ne tyndyryp júrgenderin de bilmeıtinder jetip artylady. Senat depýtanynyń jyly ornyna jaıǵaspaı turyp, árqaısysy oblys ákimi, ákim orynbasarlary bolyp, óz aýdanynyń sharýasyn «dóńgeletip» keledi, sóıtip dúıim memlekettik deńgeıdegi sharýaǵa kóshedi.
Odan ózge aqparattarǵa kóz júgirte otyraıyq. QR Ortalyq saılaý komısıasy senat saılaýy úshin memlekettik búdjetten 92 mıllıon teńge jumsalatyndyǵyn aıtqan. Búdjetten shyǵarylyp jatqan úlken somaǵa qarap, beker shyǵyn emes pe eken degen oıǵa qalasyń?
Ne de bolsa, maýsymnyń 28-inde Elbasymyzdyń jarlyǵyna sáıkes QR Parlamenti Senatynyń depýtattarynyń kezekti saılaýy ótti. 16 depýtattyq mandatqa 38 úmitker talasty. 14 oblystan 3291 depýtat daýys berdi.
Osylardy eskergen Qamshy aqparattyq agenttiginiń tilshisi senat saılaýynyń mańyzy, senat depýtattarynyń qoǵamdaǵy rólin anyqtaý úshin sarapshylarmen suhbattasyp kórdi.
SENAT SAILAÝY – BİZDİŃ ELİMİZ ÚSHİN MAŃYZDY INSTITÝT
Saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalıdiń aıtýynsha, memleketti bıleıtin halyq emes, elıta, bul jaǵdaıdy ózgertýimiz qajet.
Saıasattanýshy, Ázimbaı Ǵalı. Jalpy senat – syndarly adamdardyń ókili. Olar belsendi saıasattan belgili sebeptermen shektetilgenimen, bıliktiń adamdary, bılikten eshqashan alystamaıdy. Saılaýǵa keler bolsaq, álternatıvlyq jolmen júrip jatyr. Belgili dárejede ákimshilik prınsıpter de jumys isteıdi, sonymen birge jergilikti elıta kúshin kórsetýi kerek. Elıta suryptalyp, myqtysy ótedi. Kez-kelgen adam óte almaıdy. Olardyń jergilikti ólkede ákimshilik tájirıbesi bar, saıası tájirbıesi bar. Bizdiń elimizde demokratıa bar, ıaǵnı avtorıtarlyq rejdımderdiń demokratıasy. Senat depýttarynyń negizinen 99%-y memleketshil adamdar.
Qamshy tilshisi senat saılaýy, senat depýtatary jóninde halyqpen saýalnama júrgizip kórdi. Saýalnamaǵa qatysqan 50 adamnyń 80%-y senat saılaýynyń ótkeninen beıhabar, tipti senat depýtattary jóninde aqparat bere almaıdy. Buǵan kim kináli? Nege halyq qyzyqpaıdy? Osy saýaldy da Ázimbaı Ǵalıǵa qoıyp kórdik, bir jaýabyn alarmyz degen nıetpen....
Bizdiń Keńes dáýirinen bir burys túsinik qalyptasqan – «Memleketti halyq bıleıdi». İs júzinde halyq bılemeıdi, elıta bıleıdi. Ondaı jalǵan túsinikterden arylýymyz qajet. Memleketti qashan da ıgi jaqsylar bılegen. Bizden táýir, bizden yqpaldy, bizden baı adamdar el bıleıdi. Oǵan siz ben bizdiń qatysymyz joq. Barlyq memleketterde solaı. Biraq demokratıalyq elderde saıası básekelestik bar. Elıta suryptaýdan ótý kerek. Bul – 100 metrde júgirýmen teń. El bılemek adamda talant bolýy kerek. 100 metr belgilense, adamdar birin-biri ozýdyń joldaryn izdestirýi tıis, ol – saıası tehnologıa. Al saıası tehnologıalardy júrgizý úshin qarjy kerek. Áıtpese, kez-kelgen is bilmeıtin jaramsyz adamdar ótip ketýi múmkin.
Ozyp shyqqan ár senat depýtaty óziniń, sondaı-aq memlekettiń múddesin qorǵaıdy. Ol óz basyn ǵana oılamaıdy, ol nemeresiniń de qamyn oılaýy kerek, memlekettiń de qamyn oılaýy kerek. Belgili dárejede kerekti mehanzım. Áıtpese elıta bosańsyp ketedi. Bul qajet, birneshe metr júgir, ozyp shyq, saıası tirshilikke jaramdylyǵyńdy kórset.
Sondaı-aq elimizdegi senattyń rólin aıta otyryp, AQSH –taǵy saıası júıeni mysalǵa keltirdi.
AQSH halqy – minezi bar halyq. Máselen, Kezinde Hılları Klıntondy halyq jaqsy kórdi, tózimdiligine tánti boldy, sony qoldady, bıikke kóterdi. Biraq prezıdenttik saılaý kezinde Amerıka halqy ony unatpaı qalǵan, onyń janynda Trampty jóni túzý dep sanaǵan.Biraq onyń da áreketteriniń jónsizdeý ekeni bárine málim. Al prezıdent artyq ketip jatqan jaǵdaıda senat túzep otyrady. Máselen, Tramptyń Reısemen baılanysy jóninde naqtylanbaǵan aqpardy kózimiz shalady. Mundaı aqpar taralǵanymen, is júzinde dáleldenbegen. Dáleldenetin bolsa, óz quqyǵyn jaqsy biletin AQSH senaty Trampty jazalaýǵa deıin barady. Al bizde tejeýshi kúsh báseń.
SENAT – MÁJİLİS PEN PREZIDENT ARASYNDAǴY KÓPİR ǴANA
Dál osy suraqtardy saıasatker Dos Kóshimge qoıyp kórdik. Onyń oıynsha, prezıdent belgili bir zań jobasyn qoldaǵysy kelse, senatty paıdalanady, al senattyń mindeti tek tekserý ǵana.
Saıasatker, Dos Kóshim. Senat saılaýynyń eshqandaı saıası mańyzy joq, sebebi senattyń zań shyǵarýshy bılik ornynda jeke orny joq, onyń orny májilis pen prezıdent arasyndaǵy kópir sıaqty. Meniń oıymsha, prezıdent belgili bir zań jobasyn qoldaǵysy kelmese, senatty paıdalandy. Májilis belgili bir deńgeıde zań jobasyn jasaýǵa tyrysady, senat onyń ishinde unamdy-unamsyz jerlerin tekseretin bir redaktordyń rólin ǵana oınaıdy. Senattyń belgili bir quqyǵy bolsa, Amerıkadaǵy sekildi saıası arenadaǵy rólin aıqyndap alýǵa bolady, al bizdiń senatta ondaı ról joq. Ýnıtarly memlekette peki deńgeıli emes, bir deńgeıli parlamenttiń bolǵany durys.
Al halyq nege senatqa qyzyǵýshylyq tanytpaıdy?
Prezıdent daıyndaǵan zańyn senat toqtata alatyn bolsa, onda halyqtyń nazary senatta bolady, senat ne aıtar eken bastaryn solarǵa burady. Beligili bir organnyń, parlamenttiń berilgen quzyreti bolý kerek. Bizdiń senatta ondaı quzyret joq.
Onyń ústine saılaý da janama bolyp otyrady, janama saılaýda aýdandaǵy 12-13 depýtattar «saılaıdy». Al ony halyq bilmeıdi.
Aıta keteıik, saılaý naýqany barysynda barlyǵy 89 úmitker usynyldy. 38 kandıdat saılaý búletenderine engizildi. Saılaýǵa 3242 tańdaýshy qatysty. QR Parlamenti Senatynyń depýtattaryn saılaý barysynda 518 halyqaralyq jáne otandyq baıqaýshy, 244 qazaqstandyq jáne sheteldik BAQ ókili qatysty. Saılanǵan depýttardyń 7-n máslıhattar usynsa, 9 ózin-ózi usynǵandar. QR Parlamenti Senatynyń depýtattyǵyna kandıdattardyń ortasha jasy –56,7 jas.
Gúlim JAQAN
