Jetisýdiń túgin tartsa maıy shyǵatyn sýly, nýly, tabıǵaty tamyljyǵan, topyraǵy qutty óńirinde, Almaty oblysynyń Alakól aýdanyndaǵy Jylandy aýylynda Esim tóreniń kesenesi boı kóterdi. Jylandydan shyǵysqa 10 shaqyrym jerde ornalasqan keseneniń jańarýyna belgili mesenat Baýyrjan Ospanov qarjylyq jáne ıdeıalyq yqpal etken.
30 maýsym kúni tańerteń bolyp ótken keseneniń ashylý saltanatyna Almaty oblysy ákiminiń orynbasary Jaqsylyq Omar, Olımpıada chempıony Jaqsylyq Úshkempirov sıaqty el tanyǵan azamattarmen qosa Birikken Arab ámirlikterinen, Túrkıadan, Qazaqstannyń basqa óńirlerinen qonaqtar kelgen. Keseneniń ashylýyna jınalǵan qaranópir halyqqa arnaıy tigilgen kıiz úılerde as ta berildi.
Oblys ákiminiń orynbasary Ospanovqa alǵys aıtty
Jınalǵandardy quttyqtaǵan oblys ákiminiń orynbasary Jaqsylyq Omar: «Prezıdent «Rýhanı jańǵyrý» týraly maqalasynda «Týǵan Jer» baǵdarlamasyn júzege asyrýdy usyndy. Bizdiń óńir bul bastamany birinshi bolyp iske asyrýda jáne birneshe nysandy jóndep te úlgerdi. Olardyń biri - Esim Tóre kesenesi. Oblys basshylyǵy men turǵyndary atynan Baýyrjan Keńesbekulyna zor alǵysymdy bildiremin», - dedi mavzoleıdiń ashylýynda ákimniń orynbasary.
Esim tóre 19 ǵasyrdyń aıaǵy, 20 ǵasyrdyń basynda ómir súrgen. Lepsi óńirinde dáýletti bolys, qaıyrymdy, jomart azamat retinde el esinde qalǵan. «Alash orda» qozǵalysyn qarjylaı qoldap, qıyn-qystaý zamanda muqtaj jandarǵa malyn taratyp, halyqtyń bosyp ketpeýine úles qosqan.
Ol týraly keseneniń ashylýyna arnaıy barǵan Qamshy tilshisine Baýyrjan Keńesbekuly aıtyp berdi.
Esim tóreniń Jylqysy jaǵalaı sý ishkende Shynjyly ózeni tartylyp qalatyn
«Búgingi ashylyp jatqan kesene osy óńirdiń sońǵy sultany Esim tórege arnalǵan, bul kisi 1852 jyly qazirgi Almaty oblysy Alakól aýdany Shoqty aýylynda dúnıege kelgen. 20 jyl buryn osy óńirdiń kitabyn jazǵyzaıyn dep arhıvtermen jumys istep júrgende sýretin taýyp aldyq. «Sultan Esim tóre áıelderimen» degen jazýy boldy. Sankt-Peterbýrgtegi túsken sýreti. Urpaqtarynyń aıtýynsha, sýretke Romanovtardyń 250 jyldyǵyna Sankt-Peterbýrgke barǵanda túsken. Jaı adam emes ekenin osydan-aq bilýge bolady. Lepsi aýylynda ýez ortalyǵy bolǵan. Aıagózden Qapalǵa deıin qaraǵan. Esim tóreniń qıyn zamanda qazaqqa istegeni kóp, Asharshylyq kezderde Jezqazǵannan kelip, qoıma ashqan, malyn bergen. 2-3 áıeli bolǵan desedi, sonyń biriniń úıi 12*12, aǵashpen salynǵan úıi saqtalǵan, sol úıin ákelip osy aýylda jasadyq.
Bala kezden ol kisi týraly kóp ańyz estip óstik. Esim Tóreniń jylqysy kelip Shynjyly ózeninen sý ishkende ózen toqtap qalatyn deıtin. Sony ańyz kóretinbiz. Keıin Avstralıadan 6000 bas mal ákelip sýǵarǵanda ózenniń tartylyp qalǵanyn biz de kórdik. Muhamedjan Tynyshbaev osy óńirdegi qazaqtardyń asharshylyq pen qýǵyn-súrginge qalaı ushyrǵanyn kóp jazyp ketedi ǵoı. Sol zamandarda Esim tóre osy eld aman saqtap qalǵan desedi. Esim tóre revolúsıanyń aldynda qaıtys bolǵan.
Esim tóre Álıhan Bókeıhannyń kitabynyń shyǵýyna 1914 jyly atsalysqan. Artynan urpaqtary qalmaǵan, tek inisiniń urpaqtary bar. İnisi Eseıdiń balasy Belamor kanalynyń bas ınjeneri bolǵan. Keıingi nemereleri ony Sankt-Peterbýrgte oqyp júrgende atylǵan deıdi. Urpaqtary kózi ashyq, oqyǵan, el basqarǵan. Biraq komýnıserdiń kezindegi qıynshylyqta bular repressıaǵa túsip, basqa famılıaǵa aýysyp ketken. Biraq 50-60 jyldary qaıta kelip jatyr, áıtpese Reseı jaqtarda ósken.
Osynyń bárin eskerip, halyqqa jasaǵan qyzmetin eskerip eskertkish ornattyq. Myńdaǵan jyldar boıy tura bersin, urpaqtarǵa úlgi bolsyn! Onyń kitaptaryn, kınosyn shyǵarsaq, halyqqa úlgi bolsa eken degen nıetiıiz ǵoı.
Tynyshbaev týraly jańa tarıhı derekterdi qamtyǵan kitap taratyldy
Bıyl Alashorda úkimetine 100 jyl. Soǵan baılanysty bir jaǵynan Esim tóreniń mazaryn kótersek, ekinshi jaǵynan Muhamedjan Tynyshbaevtan bastap alash azamattyrynyń qaıtys bolǵan mekenderine meshit saldyq. Odan buryn Qabanbaıda sport kesenesin bitirdik. Bul jerde óte úlken tarıh jatyr. M. Tynyshbaev týraly jańa tarıhı derekterdi qamtyǵan kitapty shyǵarǵanymyzǵa bir juma boldy, búgin birinshi ret taratyldy. 1937 jyly qaıtarynda óziniń tergeý kezindegi jazyp ketkeni osy kitapqa kirip otyr. Sonda ol kisi aıtady: Lepsige kelip, rasymen keldim, óz qazaǵyma jeke memleket jasaımyz degen oı bolǵan. Qasymda birneshe adam bar, Sibirge Kolshakpen kezdesýge bardym», - dep. Kolshak eki-úsh kún qabyldamaı qoıǵan, sosyn oǵan M. Tynyshbaevtyń jaı adam emes ekenin jetkizedi. Sóıtip ekeýi kezdesedi. Biz qazaqtar atty ásker shyǵaramyz, bizge qarý-jaraqpen kómeketes, úkimetke qarsy soǵysaıyq degen Tynyshbaev. Sonda Kolshaq «Imperıa nedelıma» dep, ekeýi kelise almaı qoıǵan. Eki-úsh ret kezdesip, aqyry kelise almaǵan, sodan qazaq bólinip ketken.
Endi bizdiń oıymyzsha, ekeýi sol kezde kelisip, Kolshaq áskermen, qarý-jaraqpen kómekteskende búgingi jaǵdaı jáne tarıhmyz múldem basqasha bolar ma edi...
Kesene biz es bilgende sál qulaǵan, mújilip jatatyn. Tumasynan sý alatynbyz, tıyn tolyp jatatyn. Qulaǵannan keıin aýyldyń azamattary aq kirpishpen qalap, qaıta salǵan. Sóıtip, keıingi urpaqqa qalatyndaı, saqtalatyndaı taǵy da sapaly kirpishpen qaıtadan saldyrdyq», - dep atap ótti ózi de jomarttyǵymen tanylǵan Baýyrjan Ospanov.
Esim tóreniń urpaǵy Temirbek Ahmetov te atasynyń asa yqpaldy adam bolǵanyn aıtady.
«Esim tóre bizdiń arǵy atamyz bolyp keledi. Biz onyń baýyry Esekeden taraımyz. Eseke Bókeı uly. Eseke osy óńirdiń bolysy bolǵan adam, ataqty adam bolǵan. Jylqylyarynyń sany óte kóp, tipti sanaýǵa kelmeıtin deıdi. 1852-1916 jyldary ómir súrgen. Aýyr zaamn bolatyn, sol zamanda bul kisi muqtja jandardyń bárine bolysyp júrgen. Ańyz boıynsha bir kún ishinde 70 jylqydaı elge taratyp beretin bolǵan. Keıinde Alashordanyń azamattary Álıhan Bókeıhanovtardyń kitaptaryn shyǵarýǵa bolysqan bolatyn. Sol azamattardy qýdalaǵan kezde sol kisilerdiń ózderine bolysqan. Romanovtardyń 250 jyldyǵy bolǵanda Sankt-Peterbýrgte oǵan altyn alqa taqqan. Sol kezde patsha úkimeti de ol kisige bolysyp, sózin jerge tastamaǵan. Óz eliniń óz jeriniń azamaty boldy. Qansha baılyǵy bolsa da, óz elim dep júregi soqqan azamattardyń biri. Onyń balalary Uly Otan soǵysyna qatysyp kelgender, 98 jyldary qaıtys boldy. Bári qazaq eline jumys istep jatqan adamdar», - deıdi Ahmetov.
«Qazaqstan-2050» strategıasyn áldeqashan júzege asyryp qoıǵan Jylandy aýyly
Endi Jylandy aýyly týraly az-kem.
Bul kúnde Baýyrjan Ospanovtyń esimin biletinder Jylandy deıtin aýyldy da jaqsy biledi. Bul áıgili mesenat Baýyrjan Ospanov pen álem chempıony, boksshy Jánibek Álimhannyń týǵan aýyly. Búginde kásipqoı boksta atoı salyp, qazaqtyń atyn shyǵaryp júrgen qandasymyz Qanat Islam da aǵa-jeńgesin arǵy betten osy aýylǵa kóshirip ákelgen.
Osy aýyl týraly da halyq arasynda ańyzben astasqan áńgimeler aıtylatyn. Jylandy aýdanynyń ákimi Ánýarbek Júnisbekov «Qazir aýylda ishimdik satylmaıdy. 2010 jyly qurban aıt kezinde aýyldaǵy aqsaqaldar jınalyp, Baýyrjan Keńesbekulynyń da yqpalymen osyndaı sheshim shyǵarǵan» dep atap ótti.
Búgin «Jylandyda araq satylmaıdy, tegin qymyz taratylady» deıtin sózdiń shyn ekenine Qamshy tilshisi aýyldaǵy birneshe dúkenge de kirip kýá boldy.
«Jastarymyz sportqa bel býǵan. Ózderińiz biletindeı Jánibek Álimhanuly, Aıbek Sholpanbek (sambo), Shyńǵysqanov Aqmaral t.b. sıaqty elge esimi belgili chempıondarymyz shyqty. Baýyrjan Keńesbekulynyń demeýshiligimen aýylda muǵalimderge úı salyndy, batyr analarǵa úı berildi. Ydys-aıaǵy, turmys jaǵdaıy jasalǵan. Sovet úkimeti kezinde salynǵan úılerdi qaıtadan jańadan jasalyp, 107 bala ınternatta oqyp jatyr. 4 ýaqyt tamaqpen qamtylǵan. Balalar olımpıadalarǵa baryp, júldeli oryndar alyp qaıtty. Oqýshylar úshin arnaıy avtobýs bar. Muǵalimderdiń jalaqysy 118 000 bolsa, 130 000-ǵa deıin ústemelik jalaqy tólenedi. Tústen keıin muǵalimder ár oqýshyny qosymsha daıyndaıdy», - dep tanystyrdy aýyl ákimi.
Jylandy ǵana emes Lepsi aýylynda da, Baýyrjan Ospanovtyń demeýshiligimen aranyń balyn óńdeıtin seh, sport kesheni, muǵalimderge baspana salynǵan, shaǵyn kásippen aınalysatyndarǵa bar múmkindik jasalǵan. Atymtaı jomart Ospanovtyń esebinen aýdan ortalyǵy Qabanbaıǵa kún saıyn turaqty kólik te qatynaıdy. Aýyl turǵyndaryna tegin qymyz taratylyp, toı, as bergenderge de saba-saba qymyz tegin beriledi eken.
***
Biz, Keseneniń ashylýyna Almatydan arnaıy bólgen kólikpen bardyq. Kúni buryn jetip, Lepsidegi Baýyrjan Ospanov ashqan ınternattyń pansıonatyna qondyq. Lepsi men Jylandyny aralaýǵa da múmkindigmiz boldy. Shalǵaı aýyldaǵy daryndy balalardyń sporttyń: dzúdo, boks, erkin jáne grek-rım kúresi, aýyr atletıka jáne shańǵymen júgirý syndy olımpıadalyq túrlerimen emin-erkin shuǵyldanýyna jaǵdaı týǵyzǵan.
Keseneniń ashylýynan keıin atymyzdyń basyn Almatyǵa burǵanda Lepsi ózeniniń jaǵasynda alqa qotan aq úıler tigilip jatty. Qabanbaı batyrdyń 325 jyldyǵyna oraı erteń Lepside alamen báıge, ulttyq sport túrlerinen jarys uıymdastyrylmaqshy. Soǵan oraı búgin keshkilik aıtys ótip, arty galakonsertpen jalǵasty.
Esim tóre týraly ańyz
Esim tóre óte dáýletti kisi bolǵan desedi, halyqtyń basyna zobalań jyldar týǵanda ash qursaqtarǵa jylyna 700 basqa deıin jylqy taratypty. Ol kisi Oktábr revolúsıasyna deıin de, odan keıin de ómir súrgen. Lepside Pýgasov degen qysh shyǵaratyn kýlak bolǵan. Sol Esim tóreni aýylyna qonaqqa shaqyryp, samaýyryndy aqshamen qaınatypty. Orys kýlagynyń dáýletin kórgen Esim tóre de, Pýgasovty aýylyna shaqyryp, taı soıyp, taıqazandy aqshamen qaınatqanyn kórgen Pýgasov tóreni moıyndaǵan eken degen ańyzdar aıtylady. Ómirde bolǵan dáýletti kisiniń esimin tarıhta máńgige qaldyrý úshin Baýyrjan Ospanov Almatydan arhıtektor aldyryp, Esim tóreniń kesenesin jańalatýdy qolǵa alypty. Bul urpaqtan-urpaqqa úlgi bolatyn is. Sol Esim tóreniń jomarttyǵyn búginde Baýyrjan jalǵastyryp jatyr. Shynjylydaǵy Maıqan aýyly Esim tóreniń ekinshi áıeliniń esimimen atalady. Jylandyda Sardanqol degen bıik taý bar, Bıttisaı osy taýdyń eteginde, Jylandy ózeni baıaý aǵyp jatyr. Aýyldaǵy 130 oryndy meshitti de Baýyrjan salyp berip, ımamnyń jalaqysyn ózi tóleıdi. Baýyrjannyń urany: «Bir adamda ǵana bolmaýy kerek, ol bárimizde bolýy kerek, sonda ǵana biri-birimizdi súıreımiz!». Bul uran ózge de baılarǵa juǵysty bolsa ǵoı, shirkin!... Aıtpaqshy, Pýgasov shyǵarǵan qyshtyń qupıasyn áli eshkim zerttep taba almaǵan. Qýǵyn-súrgin kórip ketken baı-kýlak, qysh óndirý qupıasyn ózimen birge ala ketipti.
Nurǵalı Nurtaı
