«Rýhanı jańǵyrý: Bolashaqqa baǵdar» atty Elbasymyzdyń ulttyq baǵdarlamasyna sáıkes ulttyq múdde turǵysynan birinshi Alla dep, ekinshi «Ǵaıyp Eren Qyryq Shiltender» jaıly zertteý eńbegimdi sizderdiń nazarlaryńyzǵa usynǵandy jón kórdim:

        Kúni búginge deıin álem tarıhshylarynyń da, qazaq tarıhshylarynyń da máni men maǵynasy jóninde bir toqtamǵa kele almaı júrgen sózi - Ǵaıyp Eren Qyryq Shilten. Áńgimemizdiń basyn solardyń sózinen bastaıyq:    

1. «Ǵaıyp eren qyryq shilten – arabtyń, kóne túrkiniń jáne parsynyń sózderinen quralǵan ǵajap tirkes. Arabtyń «ǵaıyby», «joq bolyp ketý», «kózden tasalaný» degen maǵynalarda jumsalady. «Shilten» parsy tilinde «qyryq tán nemese qyryq dene» degen uǵymdy bildiredi. Buǵan qosa, mynadaı da dinı joramaldar bar. Jalpy, áýlıeliktiń jeti satysy bar. Onyń eń joǵarǵysy – qutyp, ekinshi satysy – árýaqýl mýqaddas, úshinshi satysy – Ǵaıyp eren qyryq shilten bolyp sanalady. Qyryq shiltenniń quramynda qyryq áýlıe bolady. Áýlıelerdiń ulyqtary Ǵaıyperen qyryq shiltenmen birigip, Jaratqandy ulyqtap namaz oqıdy eken» (Ýıkıpedıa).

      Ýáj: Qazaqtyń Atam zamannan bergi kúndelikti qoldanysta júrgen óz sózderin óziniki dep, aıtýǵa da bilimderi jetpegen. Sizderden eshkim bul sózderdiń parsysha, arabsha aýdarmasyn suraǵan joq. Olaı bolsa, qazaqtyń barlyq kıeli sózderiniń aýdarmasyn berińizder?

2. «Kóshpeli halyqtardyń batyrlary pir tutyp, syıynatyn ıslamǵa deıingi kóne rýhtardyń biri - Ǵaıyp eren, qyryq shilten. Kóne nanym boıynsha kózge kórinbeıtin, shilten dep atalatyn qyryq nókeri bar adamdarǵa kómektesip júretin rýh» (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan).

     Ýáj: Uly Atalarymyzdyń rýhy (arýaǵy) dep ataýǵa bilimderi jetpegen.

3. «Ǵaıyp eren - musylmandar arasynda sopylyq ilim yqpalymen taraǵan túsinik boıynsha, erekshe qasıetterge qol jetkizgen áýlıeler. Qazaq fólklorynyń keıipkerleri ádette Qudaımen qosa "Ǵaıyp eren, qyryq shilten", "Ǵaýsyl- ǵıas", t.b. áýlıe-pirlerdi rýhanı kómekke shaqyrady. Mysaly, "Alpamys batyr" eposynda áýlıelerdiń keremeti:

       "Sol ýaqytta batyrǵa,

       Atsa, myltyq ótpedi,

       Shapsa, qylysh kespedi —

       Ǵaıyp eren, qyryq shilten,

        Qoltyqtan súıep, demedi" dep jyrlanady. Bul túsiniktiń túp-tórkini sopylyq ilimde jatyr. Ol boıynsha dúnıede áýlıeler ıerarhıasy bar. Solar arqyly Alla taǵala jer betine bılik júrgizip, adamzatty jetildirýge yqpal etip otyrady. Olar rýhanı bılikke kóterilip, qupıa zańdylyqty ıgergen. Áýlıelerdiń ár tobynyń óz qyzmeti, tapsyrmasy bolady. Ǵaıyp erenge jatatyn áýlıeler kóbinese ózderiniń qupıalaryn kópshilikten jasyryn ustaıdy. Ǵaıyp erenniń negizgi sıpaty jáne maqsaty — janashyrlyq tanytyp, adamdarǵa árqashan kómekke kelý, rýhanı jolǵa túskenderge jol siltep, bata berý, jolaýshyǵa, qysylǵan adamǵa qol ushyn berý, t.b. Qydyr (Hızr) da Ǵaıyp erenge, onyń ishindegi qyryq shiltenge (abdal) jatady. Qazaqta "qyryqtyń biri - Qydyr" degen sóz bar. Qydyr - qyryq shiltendi basqaratyn keıipker bolýy da múmkin. Buqaralyq sanada bul túsinik óndelip, kórkemdik qıalǵa ulasyp jatatynyna qaramastan, ıslam oıshyldary (mys.: ıbn Arabı) Ǵaıyp eren ıdeıasyn jokqa shyǵarmaǵan»  (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan).

4. «Ǵaıyperen qyryq shilten dinı kózge kórinbeı kelip, qysylǵan shaqta demeý beretin pir» (Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi).
5. «Ǵaıyp eren qyryq shilten - dinı. Musylmandardy jebep, qoldap júretin, kózge kórinbeıtin kıeli beıneler» (İ. Keńesbaev. «Frazeologıalyq sózdik» 177 bet).
6. «Qyzyr, İlıas, Qyryq shilten. Balama meniń nazar sal. (Qyz Jibek).
7.     «Áýlıe arýaq kóterip, Ǵaıyp eren, qyryq shilten qorǵasyn» (Bata).
8.    «Ǵaıyp eren  - Qyryq shiltenniń bireýi dep,

            Keń oıly kemeńgerler mejegen-di» (Shońbaı Jubanuly).

9.    «Ǵaıyp eren qyryq shilten» týraly áńgimeler qupıa qubylystardyń biri (Á. Qabaev).

       Ýáj: Ata-babamyzdyń shynaıy tarıhyn sopylyq ilim turǵysynan zerttegen jandarǵa eshqandaı qupıasy joq.

10. «Ǵaıyp eren qyryq shiltenniń tikeleı ómirge kelýine ál-Farabıdiń teteles zamandasy arabtyń asa kórnekti ǵulamasy ál-Gazalı sebepshi bolypty: «Ǵaıyp eren – (ǵaıyp ıren) maǵynasy, shyǵý tarıhy tipti kúńgirt. Ol on úsh-on tórt jasynda Indıadan arab elderine bilim izdep shyǵady. Ákesi bir soǵys kezinde Indıaǵa qashyp barǵan arab eken. Arabıany óz otanym dep esepteıdi. Jolda kerýeni qyryq qaraqshyǵa jolyǵady. Aqsha talap etedi. Kerýendegiler aqshasyn jasyrady, ál-Gazalı bir tıynyn qaldyrmaı, qaltasynan shyǵaryp beredi. Tańyrqap sebebin suraıdy. Anam: «Qudaıdan qoryq, adam balasyna qıanat jasama, ótirik aıtpa, adaldan mal tap» – degen. «Ósıetin oryndap turmyn» – deıdi. Bul sóz qaraqshylarǵa qatty áser etedi. «Myna qarshadaı bala tegin bolmaýy kerek. Biz qudaıdan qoryqpaımyz, adamdarǵa qıanat jasaımyz, ómir boıy ótirik aıtyp, aramnan mal taýyp júrmiz. Kishkentaı bala qurly bola almadyq-aý» – dep, ózara kúńkildesedi. Bári aqyldasa kelip, ál-Gazalıden bata suraıdy. Batasy qolma-qol qabyl bolady. Kerýendegilerdiń kóz aldynda álgi qaraqshylar qus sıaqty pyr etip ushyp ketedi. Sodan bastap «ǵaıyp eren qyryq shilten» atanady. Oqıǵanyń bolǵanyna myń jyl tola qoıǵan joq» («Jas alash» gazeti 1991. 21 jeltoqsan).

       Ýáj: Birinshiden, Ǵaıyp Eren Qyryq Shiltenderdiń dúnıege kelýi Ál-Farabı (870-950) zamanynan san myńdaǵan jyldar ári de bolǵan. Sebebi, eń kóne jyrlar: qazaqtyń «Alpamys batyr», qyrǵyzdyń  «Manas» jyrynda Qyryq Shiltenderdiń batyrlardy únemi qoldap júretinderi aıtylady.

       Ekinshiden, «Ǵaıyp Eren Qyryq Shilten» ataýynyń bulaı dúnıege kelýi esh aqylǵa sımaıdy.   

11. «Ǵaıyp ıren» – jabaıy ań degen uǵymdy bildiredi. Keıin osy pikirin anyqtap qaıberen (qaıyp eren) qabannan basqa eti jeýge keletin jabaıy ańdardyń jalpy ataýy. ...Shilten – sanadan tysqary kúshke ıe, kózge kórinbeı adamdar arasynda ómir súretin tirshilik ıesi» (K.K. Iýdahın. Sovetskıı túrkolog, doktor fıl. naýk, akademık. «Kırgızcha-orýscha sózlýk», Frýnze, 1965, str. 960; [140, b.171-176]).

       Ýáj: Netken «daryn», netken «bilimdilik» deseńizshi!  Uly Atalarymyzdyń arýaǵyn jabaıy ańdarǵa telip jibergen. Adam da sana bolatynynyn, ańda sana bolmaıtynynyn da ajyratýǵa aqyly jetpegen.

12. «Qyrǵyz tilinde «qyryq shilten» («chilten» parsy sózi; maǵynasy-kózge kórinbeıtin maqulyq») degen sóz bar; bu da dinı uǵymmen baılanysty shyqqan sóz: «adamdardyń arasynda kózge kórinbeı júretin iri alyp maqulyq» (İ.Keńesbaev, fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor).

      Ýáj: K.K.Iýdahınnen de asyp túsip, «Qyryq Shiltendi» parsyǵa telip, atalarymyzdyń arýaǵynyń atyna «maqulyq» degen qazaqtaǵy eń jaman qorlaý sózdi qoldanyp otyr. Olaı bolsa qazaq sózderiniń bárin qoldanystan shyǵaryp, qazaqtyń barlyq kıeli sózderiniń aýdarmasyn ǵana qoldaný kerek bolatynyna bilimi jetpegen.   

13.  13. «Shilten parsy tilinen engen sóz, ol eki túbirden qurylǵan shil – ten. Shil parsy tilinde chıl túrinde aıtylyp, «qyryq» degen uǵymdy bildiredi. Ten ton bolyp aıtylǵan, qazaq tilinde dara jumsalǵanda tán qalpynda aıtylady, parsylarda chılton (qyryq tán) «kórinbeıtin qyryq qoldaýshy» retinde túsindiriledi. (Z.H. Gýlamov. Chıl sýzınnıng kýldonıshı va maǵynalary//Ýzbek chevalary leksıkasy. Toshkent, 1966).

      Ýáj: Bul jerde Bizge ózbek ǵalymynyń tujyrymyn basshylyqqa alýǵa múldem bolmaıdy. Sebebi, olardyń bul sózderdi parsy tilinen alýlary ábden múmkin.  Ózbek tili bizden góri parsyǵa jaqyn til.   

14. «Tórt túliktiń piri - saqtaýshy kıesi retinde halyq uǵymynda Oısyl qara, Qambar ata, Jylqyshy ata, Shekshek ata, Shopan ata, Zeńgi baba atalýdan tys, adamdar úshin batyrlar piri – Ǵaıyp eren qyryq shilten, qut-bereke piri – Qydyr, temir ustanyń piri – Dáýit,  qaıyqshynyń piri – Úbbi, oshaq ıesi – Ot ana, besik piri – Umaı ana, erkekter piri – Zákárıa, áıelder piri – Bıbi Bátıma t.b ataýlar bolady» (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet).

       Sóz reti kelgesin aıta keteıin. Berilgen túsinik qate. Pir – degen sózdiń túpki maǵynasy tek qana «saqtaýshy kıe» emes, birinshi úıretýshi ustaz (atasy) degen maǵyna beredi, ıaǵnı búgingishe aıtqanda «avtor». Pir menen Bir sınonım. Bir – birinshi, Pir – birinshi úıretýshi ustaz.

15. «Ǵaıyp Eren Qyryq Shilten – túrki tildes halyqtardyń birqatarynyń aýyz ádebıetinde kezdesetin jumbaq keıipker». (Nazarbek Baıjigitov).

      Ýáj: Sopylyq ilimdi zerttegen jáne Ana tilimizdiń qoldaný aıasyn biletin  jandarǵa bul jerde eshqandaı jumbaq joq. 

16. 16. «Eren ǵaıyp qyryq shilten - musylman  túrkiler  (qazaq, ózbek,  qaraqalpaq,  qyrǵyz, t.b.  mıfologıasyndaǵy  kózge  kórinbeıtin,  rýh  sıpatyna ıe  tiri   pendeler  (pirler). Qalyptasqan anyqtama boıynsha, olar ǵalamdy bıleıtin 40 qudiretti áýlıe. Mundaǵy"ǵaıyp" sózi "kózge kórinbeıtin" degendi, "shilten" (parsy tilindegi chıl - "kyryq", ton -"tiri pende") "qyryq jan/pende" degendi bildiredi, osy sóz túrki tilindegi "qyryq" sózi arqyly qaıtalanady ("qyryq shilten"). Al "eren" sóziniń parsylyq emes, túrkilik qaınary jónindegi áńgimemiz bólek (aldaǵy maqalalardyń birinde qarastyratyn bolamyn). Ázirge osy "shiltender" beınesiniń ishki ıerarhıasy haqyndaǵy qalyptasqan  túsinikter týraly ǵana aıtar bolsam, sopylyq mıfologıadaǵy "ırender" kórinbeıtin rýhtar birneshe saty-dárejede kórsetilgen: tómengi satyny (qatardy) "shiltender" quraıdy, olardan joǵary satyda "paftan" delinetin jeti rýh, olardan joǵaryrak satyda "estan" dep atalatyn úsh rýh, eń joǵaryda - "gaýs" dep atalatyn jalǵyz rýh bolady. "Qyz Jibek" eposyndaǵy: 

           Jazataıym súrinse,

           Ǵaýys, ǵaıas, qyryq shilten,

           Bahaýtdın, qolyńa al, - degen joldardaǵy "ǵaýys" pen "qyryq shilten" - osy erender (ırender) ıerarhıasynyń joǵarǵy jáne tómengi satylarynyń keıipkerleri bolyp tabylady. Bul úsh ıerarhıalyq  saty qısyny boıynsha, shiltenderdiń jeti satylyq ıerarhıasy da bar, olar: 1) Qutb (bireý), 2) Ǵaýys (úsheý), 3) Abdal (jeteý), 4) Aýtat (qyryq), 5) Nuhıba, 6) Nýdjıba, 7) Arýah ýl-Mýhaddas. Tek osylardyń (shilten, paftan, estan, gaýs, kutb, t.b.) barlyǵynyń da "ıren" dep atalýyn parsylyq "ıaran" sózimen baılanystyrýdyń jóni joq sıaqty; baılanystyryla qalǵannyń ózinde de bul - ekinshi, týyndy túsinik bolmaq; "eren"  beınesiniń  túpki  negizi  túrkilerde  jatyr "Qutb" sóziniń polús ataýy ekendigin eskersek, onyń kindik núkteniń, ıaǵnı Nur bulaǵynyń ataýy bolýy túsinikti bolyp shyǵady, sondyqtan ekinshi nusqany durysyraq-aý dep topshylaýǵa bolady. Al jalpy  sopylyq  mıftik  beıneniń  óz sıpaty qandaı? Erenderdiń ıerarhıasynyń bolýy,  olardyń  kózge  kórinbeýi,  epostyq  qaharmandarǵa   qoldaý   kórsetip,  qamqorlyq jasaýy  olardy  "İlki Tór" keltirimimen baılanysty ete alady. Iaǵnı bizder, taǵy da – İlki Tórdi   (nemese  Tóretamdy)   kúzetetin,   qorıtyn,   onyń   erkin   (doktrınasyn)   adamzat arasynan shyqqan tańdaýly pendelerge jetkizip turatyn qorýshylardy (hranıtelı) kórip otyrmyz. Bul turǵyda, Qutb - İlki Tórdiń (Tóretamnyń) bas qorýshysy nemese ıesi bolyp shyǵady,  ol İlki  Tórdiń  óz  kindigin,  bastaýyn  sımvoldaı alady. Al ǵaýystar, abdaldar, aýtattar nemese estandar, paftandar, shiltender tıisinshe, birinshi (ishki), ekinshi (ortańǵy), úshinshi (syrtky)  qorshaýdy  (sharbaqty, qaqpany) kúzetýshi qorýshylar.  Shiltender –  erenderge qaraǵanda eń jaqyn ornalasqan bolyp shyǵady da, adamdarmen qarym-qatynas ornatý qyzmeti kóbine kóp osylardyń sybaǵasyna tıedi. Shiltenderdiń adam keıpine (kóbinese kedeıdiń, aınaladaǵy jurt "sorly", "bıshara", "paqyr" dep eseptegen pende keıpine) enip, adamdardyń arasynda ómir súre alýy da, eger olardyń bireýi óle qalsa (?), onyń ornyna laıyqty adamdardyń birin saılaýy týraly túsinikter de shiltenderdiń "shekaralyq ornalasýyna" baılanysty. Bastapqy "Kishi júz" uǵymynyń jaı-japsary da osy shiltendermen qaraılas. Shiltender, máselen qazaqtar men ózbekterdiń túsinigi boıynsha, adamdar bara almaıtyn, ıaǵnı bul jalǵannyń pendesi úshin joly jabyq, teńiz ortasyndaǵy aralda ómir súredi. Munyń ózi "İlki Tóp" sekildi ornalasqan jabyq keńistikti nemese nysandy kórsetedi, "Qobylandy" jyrynyń bir nusqasyndaǵy "tórtkúl" dep "teńiz/darıa ortasyndaǵy araldy" eseptegendigin eske túsirsek, osyndaǵy araldyń da is júzinde tórtkúl, ıaǵnı kvadrat (sharshy) pishindi keńistik ekendigin topshylaýǵa bolady. Bul jerde de "úsh qıan", "úsh sharbaqty kent", "úsh júz" sekildi keńistikti kórýge bolady (S.Qondybaı «Ǵaıyp Eren, Qyryq Shilten»). 

       Ýáj: Sóz joq. Maqala da «Ǵaıyp Eren qyryq Shilten» ataýynyń sopylyq ilimge qatystylyǵy tıanaqty zerttelgen. Ǵalymnyń tek qana qazaqtyń shilde (qyryq kún shilde) degen sózinen týyndaǵan  Shiltendi parsyǵa aparyp teligenine esh kelisýge bolmaıdy.  Sebebi, qazaqtyń taýyǵy parsydan buryn shaqyrǵan.

17. «Ǵaıyp eren qyryq shilten sózi bir emes úsh tilden quralǵan tirkes. Atap aıtar bolsaq, «ǵaıyp» arab tilinen alynǵan «joq bolý», «kózden tasa bolý» degen maǵynada, «eren» sózi kóne túrki tilinen alynǵan «er» sózi, al «shilten» bolsa, parsy tilinen aýdarǵanda «qyryq tán nemese qyryq dene» degen uǵymǵa saıady». (http://el.kz/kz/news/tugan-zher/gaiip_eren_kirik_shilte).

       Ýáj: Sonda qalaı? Qazaq-qazaq bolǵaly beri ózderi sóz jasaı almaı, tek qana kórshi elder sóziniń aýdarmasyn qoldanyp kelgen be? Olaı bolsa, álemdegi eń sózdik qory kóp qazaqtyń Ana tili qaıdan shyqty? Olardyń sózdik qory sonshalyqty baı bolsa, nege qazaqtar emin-erkin qoldanatyn aqyndar aıtysyn meńgere almaǵan? Demek, bári kerisinshe bolǵan.

       Osy bir saryndas óz sózimizdi ózgege teligen tizimdi áli de kóptep jalǵastyra berýge ábden bolady.

       «Ǵaıyp Eren Qyryq shilten» jaıly qazirgi tarıhshylardyń zertteý qorytyndylary men  túsinikteriniń uzyn yrǵasy osyndaı.

        Jalpy qazaqtyń sózdik qorynda qazirgi urpaq maǵynasyn tolyq túsine bermeıtin osyndaı sóz tirkesteri barshylyq. Mysaly, «Baba Túkti Shashty Áziz», «Qalyń Arbat», «Qarǵa boıly Qaz Týǵan», «Kerqula atty Kendebaı», «Qara qasqa atty Qambar bek» t.t.

        Kelińiz! Ana tilimizdiń qoldaný aıasyna saı birge saraptama jasap kórelik:

    -  Ózderińiz kórip otyrǵandaı «Ǵaıyp Eren Qyryq Shilten» bir adamnyń aty emes, jıyntyq esim jáne barlyǵy da taza qazaqı sózder. Dálel me? Tyńdap kórińiz?

        Qazaq dalasyndaǵy eń kóne jyr «Alpamys batyr» dastany. Jyrdyń saryny, ondaǵy oqıǵalar jelisi, jer-sý men adam attary zer salyp oqyǵan jandy myńdaǵan jyldar áridegi Qazaq dalasynyń bir pushpaǵy «360 áýlıeli Kıeli Mańǵystaýǵa» jeteleıdi. Áńgimemizdi osy jyrmen bastaıyq:

         Alǵashqyda asyp-sasqanmen, áp-sátte es jıyp úlgergen qalmaq qoly jaýynyń jalǵyz ekenin kórip, sadaqpen atyp almaq bolǵan. Sol nıetpen tus-tustan atylǵan myń san jebe kúnniń kózin kórsetpeı jiberdi. Ǵajaptyń keremeti osy sát kóringen. Jańaǵy myń san jebe jańbyrdaı jaýyp, Alpamysqa shyp-shyp tıgenimen, denesine syzat ta túsire almastan keıin sharpydy. Munyń syry — Alpamys batyr kámil pirlerge syıynyp jaýǵa jalǵyz umtylǵanda, Ǵaıyp-eren qyryq shiltender tiri janǵa kórinbeı kelip, jas batyrdy qorǵaýyna alǵan edi.

         «Qalmaqtar atqan qalyń oq

         Jańbyrdaı bolyp tıedi.

         Eti túgil balanyń

         Terisine kirmedi

         Ǵaıyp-eren qyryq shilten.

         Balany qoldap demedi.

         Mundaı jaǵdaı jyrdyń birneshe jerinde qaıtalanady.

        ...Ǵaıyp-eren, qyryq shilten

        Qylyshty qoldan qaǵady.

        ...Ǵaıyp-eren qyryq shilten

        Balany jolda ustady.

         ...Ǵaıyp-eren qyryq shilten,

         Kóterdi jerden qaýǵalap.

         ...Ǵaıyp-eren pirlerim,

         Bul báleden óziń qaq» (Alpamys batyr). Mine osylaısha, jyrdyń ón boıynda Alpamys batyr  Ǵaıyp-Eren Qyryq Shilten – pirlerge jalbarynyp kómek suraıdy. Pirleri Alpamysty únemi qamqorlyǵyna alyp júredi. Demek, «Ǵaıyp Eren Qyryq Shiltenniń» bastaýy beride emes, óte áride jatyr. Osynyń ózi-aq «Ǵaıypty» arabqa, «Shiltendi» parsyǵa, «Erendi» kóne túrki tiline telip júrgenderdiń tujyrymyn túgeldeı joqqa shyǵarady.  Áıteýir abyroı bolǵanda, qazaqtyń «qyryq» degen sózine bóten ıe taba almapty.

        Endi osy sóz tizbekterindegi ár sózge arnaıy saraptama jasaıyq:

         Ǵaıyp – ǵaıyp boldy, kózden ǵaıyp boldy. Joq boldy, úshti-kúıli joǵaldy. Men de daıyn turamyn, - deıdi de, ǵaıyp bolady («Qaz. Ertegileri»).

         Ǵaıyp – joq, jasyryn, qıalı, boljaldy is.  Ǵaıyptan – qapelimde, kenetten (Ǵaıyp boldy – ushty-kúıli joq boldy). (Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi).  

       «Ǵaıyp, ǵaıyp bolý, ǵaıypana (dinı), ǵaıyppir (dinı). (Orfografıalyq sózdik).   

       «Dıdar ǵaıyp, Ajal ǵaıyp, Qonaq ta,

       Úsh ǵaıyp bar ómir degen jolaqta»  (Ótegen Oralbaıuly «Tańǵy samal táńirińniń sálemi»). Úsheýi de oılamaǵan, kútpegen jerden keledi.

       «Boljaıtuǵyn ǵaıyptan jeti kóz joq» (M.J.Kópeev).    

        «Ǵaıyp» arab tilinen tárjimalaǵanda «joq bolyp ketý», «kózden tasalaný» degen maǵyna beredi». (A. Musabekqyzy).

        Ýáj: «Ǵaıyp» qazaq tiliniń qoldanysynda ejelden bar sóz. Ony ózge tilden tárjimalaýdyń túkke de qajeti joq.

       «Ǵaıyptan týý motıvi. Álemdik fólklordyń sújetine keń, tereń ornyqqan motıvterdiń biri – keıipkerdiń ǵaıyptan týýy. Ǵaıyptan týý motıvi barlyq fólklorlyq qaharmannyń ǵumyrnamalyq baıanynda turaqty oryn alyp, kóne mıfterde, dinı ápsanalarda, batyrlyq jáne ǵashyqtyq jyrlarda, ertegilerde, ańyzdarda da kezdesedi.

        Ǵaıyptan týý motıvindegi kóne túsinikter qaharmannyń jaı qarapaıym kisilerden tegi bólek jan ekenin kórsetýge umtylsa, feodaldyq qoǵam tusynda somdalǵan qaharmandardyń beınesinde taptyq qoǵamda bılik úshin júrgen saıası talas-tartystyń, kúrestiń shyndyǵy kórkem beınelengen. Bul kórinisterge halyqtyń tegi asyl, ádiletti bıleýshiden úlken jaqsy ister kútken arman-ańsarlary ornyqqan (A.A.Ábsadyqov).

       Ýáj: Ǵaıyptan týý motıvin búkil álemdik fólklor moıyndaǵan bolsa, onda onyń solaı bolǵany. Sebebi, jalǵan sózdi eshkimge zorlap, tańyp moıyndata almaımyz. «Ótirik órge júzbeıdi».

       «Parsylyq ǵaıybana qazaq tiliniń zańdylyǵyna beıimdelgen, birneshe varıanty bolǵanǵa uqsaıdy: qaıbana, qaımana, qaıýana, ǵaıyp «belgisiz, joq jerden paıda bolý» ı formy narechıa – ano. Ǵaıyp – qazaqta jeke dara qoldanylady: ǵaıyptan paıda bolý, Ǵaıyp – eren, Qyryq shilten – «ańyzdyq tulǵa» dám ǵaıyp, dıdar-ǵaıyp – «as penen dostardyń kútpegen jerden aldyńnan shyǵýy jáne basqalar. Demek, Bizdiń bul sózderdi túsinbeı júrgen sebebimiz, ǵaıybana parsy tilinen kirip, eki jáne odan da kóp nusqalaryna aınalyp ketken: qaıbana, qaımana, qaıýana jáne t.b.» (Á.T.Qaıdar, akademık).

        Ýáj: Qazaqtyń  Qaıbana, Qaımana, Qaıýana, Ǵaıyp (Qaıyp)  degen sózderiniń tegin parsydan emes, qazaq ultynyń negizin qalaǵan kóne rýlardyń biri Qaıy (Qańly), Saq (Jaı Saq), Qassaq (Naǵyz Saq), Qas batyr, Qas mergen, Qas sheshen, Qas bılerdiń arasynan izdegen durys bolady.

        Ǵaıyp (Qaıyp) – sóz túbiri «Aı», ary qaraı ǵa (qa), ǵaı (qaı), ǵaıy (qaıy), yp, aıyp, ǵaıyp bolyp shyǵady.

       -   Ǵa – Aǵa degen maǵyna beredi. Qańǵa (Han aǵa), Sarǵa (Sary aǵa), balamasy Qarǵa (Qar (aq) aǵa), jorǵa (bozjorǵa) boz jory aǵa (tórt aıaǵy teń taıpalǵan shabysty aǵaǵa teńep otyr) t.t.

       -  Qa – Qańǵa baba, Qar (aq) pen Qaz aǵa esimderiniń birinshi býyny. Bul Qazaq búkil álem elderiniń aǵasy degen sóz.

      -    Aı: a. Adaıdyń ekinshi býyny (Ad jáne Aı), á. Ana (Aı - ana), b. jerdiń serigi, g. 27-31 den turatyn kúnderdiń jıyntyǵy.

      -    I (ı) -  balasy,  urpaǵy (Tarazı, Iassaýı, Júginekı, Nızamı, Mamı t.t. bolyp kete beredi.

       -  Qaıy – Qaıy taıpasy, Qazaq dalasynyń bir pushpaǵy Mańǵystaýdan Evropaǵa ǵaıyptan baryp,  Osman ımperıasynyń negizin qalady. Osy túbirden qazaq ta «túıe qaıydy, qaıymady», qaıyl bolý (kóný), qaıyl bolmaý (kónbeý) t.t. sózder bar. Bul taıpanyń taǵy bir ataýy Qańly, ıaǵnı Han aýyly. Birinshi býyndaǵy «Qa» qazaq degendi bildirse, ekinshi býyndaǵy «Aı» men «An (Ana)» sınonım, ekeýi de Áıel-Ana degendi bildiredi.

       -  Yp – yp-yssy (yssylyqtyń shegi), lyp ete qaldy (tez boldy), turyp,  jatyp, baryp, kelip t.t.

        -  Aıyp – aıypty, aıyby bar, aıyptaý, aıyp etý,  aıypdop (sport), aıyp-shamy joq t.t. Bul jerde «ǵaıyp» sóziniń quramynda «aıyp» ne istep júr degen suraq óz-ózinen týyndap tur. Alla Taǵala myna jaryq dúnıeni jaratqaly beri áıel adam er azamattyń aldynda máńgi aıypty, ıaǵnı máńgi qaryzdar. Sebebi, Haýa anamyz Adam atanyń qabyrǵasynan jaralǵan delinedi. Ejelden kele jatqan «qabyrǵamen keńesý» jáne ettiń súıegin (jiligin) úlestirgende qabyrǵasyn áıelderge tartý osyny meńzeıdi. «Sen bireýdiń ǵaıybyn ashpa, Tún syqyldy perde tart (Shákárim qajy).

        Ózderińiz kórip otyrǵandaı, bul sóz qazaqtyń tap-taza óz sózi. Bul sózdiń týyndaýyna parsy men arab tilderiniń, ne t.b. esh qatysy joq. Kerisinshe, olardaǵy bul sózdiń qoldanylý bastaýyn qazaqtyń ana tilinen alady.

       Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý

Jalǵasy bar...