Aqseleý aǵa Seıdimbek týraly jazý kópten tolǵandyryp júrgen oı edi. Kóziniń tirisinde óz basym aǵany, bir jaǵynan, áriptes-folklorshy ǵalym retinde, ekinshi jaǵynan, qazaqı dástúrdegi soıymyz bir bolǵandyqtan arqa tutatyn edim. Soıyn bilýimiz onyń famılıasynyń ornyna «Taraqty Aqseleý» dep jazǵannan keıin paıda bolǵan tanym bolsa, fólklorshy ǵalym retindegi tanystyǵymyz 1993 jyldyń aqpan aıynan bastaldy. Ol kezde Ahań M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń «Fólklor jáne qoljazba» bóliminde ǵylymı qyzmetker bolatyn. 

Ótken ǵasyrdyń 90-jyldary Qazaqstan táýelsizdik alyp, eldiń eńsesi kóterilgen, jumysqa bel sheshe, erekshe qarqynmen, qyzý­men kirisken kezeń edi. Qostanaı ólkesinde tyńnan ashylǵan Qa­zaq fılologıasy fakúlteti basshy­sy­nyń oqý jumysy jónindegi oryn­­basary retinde Almatydaǵy belgili oqý oryndarynyń tájirı­be­le­rin ıgerý maqsatynda sol kezdegi astana – Almatyǵa issaparmen kelgen kezim edi. Úsh-tórt kúnge sozylǵan issapar aıaqtalyp, sharýa yńǵaılana bastaǵannan keıin, Qyzylordadan Qostanaıǵa Bilim mınıstrliginiń joldamasymen attanarda fakúltet dekany bolǵan ustazymyz Baǵdat Káribozovtyń: «QazMÝ-dan (respýblıkaǵa belgili ǵalymnyń famılıasyn atap) ǵylymı jetekshilikke ǵalym taýyp beremin, Almatyǵa barsań, maǵan telefon soq, men seni QazMÝ-men baılanystyramyn», – degen ýáde-sózin «berik ustanyp», ǵylymı jetekshi belgilep, taqyryp bekitip alýdy jón sanadym.
Ókinishke qaraı, Qyzylor­da­­daǵy B.Káribozov aǵamyzǵa ha­bar­­lasa almaı, pushaıman bo­lyp Qostanaıǵa keri qaıtqaly ja­tyr edim. Sol kezde Almatyda qos­ta­naı­lyq áriptesim ári joldasym Qany­­bek Bıjanov degen azamat Ǵy­lym Akademıasynda ǵylymı táji­­rıbeden ótip júrgen edi. Ol – QazMÝ-dyń túlegi. Qasynda Til bilimi ınstıtýtynda aspırant bol­yp júrgen M.Sabyrov degen joldasy bar. Ekeýi ózderi oqyǵan oqý ornynyń jataqhanasyna orna­lasqan eken. Solarǵa jaǵda­ıym­­­dy aıtyp edim, olar Akademıa ǵalymdaryna jolyǵyp, taqyryp alýdy keńes etti. Qysqasy, kelesi kúni Q.Bıjanov tájirıbeden ótip jatqan M.Áýezov atyndaǵy áde­bıet jáne óner ınstıtýtynyń folk­lor jáne qoljazba bólimine jol tarttyq.
Bólim basshysy Q.Bıja­nov­tyń ǵylymı jetekshisi – Shákir Ybyraev. Qanekeń meni tanys­ty­ryp, maqsatymdy aıtqan­nan keıin ol bólimde otyrǵan ózge kisilermen keńesip, aqyldasa bastady. Bir kezde tórde otyrǵan bólim basshy­sy­nyń sol jaǵynda aqsary kelgen, boıshań kisi sóz aldy. Sóz saptaýy bólek, sóılemderi kisini uıytatyn oramdy, oıly eken. Qanekeń maǵan sybyrlap: «Bul kisi Aqseleý Seıdimbekov degen taraqty aǵań bolady», – dedi.
– Sháke, bul jigit at terletip sonaý alystaǵy Qostanaıdan kelgen eken, – dedi ol, – bul ólke qazaqtyń birtýar azamattary shyqqan qadirli jer ǵoı, sondyqtan sol jaqta mynaý Qanybek bir kózimiz ben qulaǵymyz bolsa, myna jigit ekinshi kózimiz ben qulaǵymyz bolyp otyrsyn. Taqyryp bereıik, bul jigitti de ózińizge alyp, eki jigit­ke qos par at jekkendeı etip, jetekshilik etseńiz, durys bolar edi, – dedi.
Shákir aǵamyz oǵan:
– Aqa, sózińiz oryndy, biraq maǵan ol jumys aýyr tıer. Doktor­lyq dısertasıamnyń jumy­sy qaýyrt bolyp jatyr. Bul jigitti Sekeńe usynaıyq, ol kisi ǵylymǵa yntasy bar jigit bolsa, usynar taqyryp­tarym bar edi dep aıtyp edi. Men oǵan telefon soǵaıyn, ne der eken?, – dep jaýap qatty.
Sóıtip, ol dereý telefon sha­lyp, bir kisimen sóılese bastady. Baıqaımyn: Shákir aǵamyzdyń bappen sóılegen sózi men bıazy úninde syı-qurmet taby erekshe sezilip tur. Meniń joldasym sy­byr­lap: «Sekeń dep jatqany – VAK-tyń tóraǵasy Seıit Qasqabasov»,–­­ dedi.
VAK degenniń ne nárse ekenin túsinbesem de, mańyzdy mekeme ekenin ishteı uǵyndym. Bir kezde Shákir aǵamyz:
– Sekeńniń sharýasy óte qaýyrt, shetelge shyqqaly otyr eken. Jetek­­shilikke kelisimin berip, Abylaı han týraly ańyzdardy taqyryp etip berýdi usyndy. Bul jigit ózi de erteń eline júrgeli otyr eken, sondyqtan tús aýa bólimniń jınalysyn ashyp, Sekeń usynǵan taqyrypty bólimde bekiteıik. Sodan keıin ınstıtýttyń ǵylymı keńesine usynarmyz. Óziń kelesi jyly aspırantýra, ol bolmasa, ǵylymı tájirıbe alyp, bizge kel, – dedi.
Aqsary kelgen kisi:
– Bárekeldi, táýelsizdikke deıin zertteý múmkin bolmaǵan tyń taqyryptardyń biri eken. Onyń ústine ataqty Abylaı han týraly. Sen, baýyrym, tarıhta bolmaǵan jaǵ­daıdy basyńnan keshirip otyr­­­syń. VAK-tyń tóraǵasynan telefonmen taqyryp alý degen buryn-sońdy bolmaǵan. Seıit Asqaruly – talaby qatty ataqty ǵalym. Ol kisiniń mektebinen ótý, taǵylym alý degen úlken abyroı. Osyny umytpa! – dedi.
Osylaısha, Ahań maǵan qazaq­tyń kórnekti ǵalymy Seıit Qasqabasovtan taqyryp alyp, jetekshi etip alýyma óz septigin tıgizdi. Sóıtip, sol kúni tús aýa bólimniń jınalysynda taqyryp bekitilip, erteńine Qostanaıǵa keri tartyp ketken jaıym bar edi. Bir jyldan soń, 1994 jyly kúz aıy qyrkúıekte arnaıy ǵyly­­mı joldama alyp, Ǵylym Aka­de­mıa­synyń Ádebıet jáne óner ıns­­tıtýtyna keldim. Sol kezde Ahańmen jıi kezdesip, tildesý, suhbat­­tasý, keńirek tanysý múmkin­di­gi týdy. Jetekshim – Seıit aǵa ál-Farabı atyndaǵy QazMÝ-diń Nıkolsk bazarynyń janynda ornalasqan biliktilikti kóterý ıns­tı­týtynyń jataqhanasynan bólme alyp bergen bolatyn. Qasymda Qaraqalpaqstannan doktorlyq dısertasıa jazý úshin kelgen bir kisi bar. Bir kúni ol maǵan: «Keshkilik bólmege erterek kel. Aqseleý Seıdimbek pen Shákir Yby­raevty shaı ishýge shaqyryp otyrmyn, birge bol», – dedi. Ahań oty­rysta «Sóılese – sózdiń sheshe­ni, tolǵansa – tereń oıdyń kósemi» ekenin tanytyp, kosa áńgime aıtty.
Shákeń ony álsin-álsin «Ahań buǵan ne dedi eken?» dep kótermelep, qolpashtap otyrdy. Sol otyrysta Ahań ne sebepten famılıa ornyna óziniń shyqqan soıyn – Taraqtyny jazyp júrgenin aıtty. « – Muny rýymdy kórseteıin, maqtanaıyn dep, bolmasa taıpalyq sananyń jalaýyn jelbiretip júrgen joqpyn. Orystyń dástúrinen ornyqqan «ov»-tan qutylýdyń bir ádisi retinde qoldanyp júrmin. Bir kúni qyzyq oqıǵa boldy. Onomastıka jónindegi respýblıkalyq keńestiń múshesi edim. Birde onomastıka máselesi jóninde respýblıkalyq keńes otyrysy ótti. Sonda qazaq ara­synda, sonyń ishinde zıaly­lar­dyń rýdy famılıa etip alý kórinisi qatty synaldy. Meniń de atym ataldy. Men óz oıymdy aıttym. Daý-talas týdy. Sonda akademık Manash Qozybaev turyp bylaı dedi: «Rýdy famılıa etip alý, el-jurt arasyna iritki salýy, táýelsizdik alyp jatqan jas memleketimizdiń birligin buzýy múmkin. Sondyqtan mundaı dástúrge áýes bolmaıyq. Aqseleýge bul jarasady. Oǵan ruqsat bereıik. Osymen áń­gi­me támam bolsyn», – dedi. Osy­laı­sha, tegimdi respýblıkalyq ono­mas­tı­kalyq keńes arqyly, Manash aǵanyń arqasynda «aýyzsha bekitip» alǵanmyn dep, – kúldi.
Sol joly ol kisi maǵan óziniń «Kúı shejire» atty zertteý kitabyn avtorlyq qoltańba jazyp, syıǵa tartty. Qoltańba jazylǵan aıqara bettiń bir jaǵynda Ahańnyń ózi salǵan avtoportreti beınelengen. Qol­tańbada: «Qadirli baýyrym Alma­s­qa aǵalyq aq kóńilimmen usy­na­myn. S.Aqseleý. 15.11.94 j» – dep jazylǵan edi. Ahańnyń qoltańbasy túsken atalmysh kitap Ahańnyń bizder stýdenttik jyldary qumarta oqyǵan «Kúńgir-kúńgir kúmbezder», «Sonar» atty kitabynyń qatarynan qurmetpen oryn tapty, qazir de kitaphana qorymyzda saqtalyp tur.
«Kúı shejire» kitabyn keńeıte, ǵylymı apparattarmen tolyqtyra otyryp, Ahań Seıit Asqarulynyń jetekshiligimen doktorlyq dıs­ser­tasıa qorǵady. Onyń dısertasıa qor­ǵaǵan oqıǵasyn Seıit aǵa ra­zy keıippen bylaısha eske alyp otyratyn: «Astanadan Almatyǵa ıns­tıtýtqa dırektor bolyp qaı­ta oralǵan kezim edi. Aqseleý ke­­lip aqyldasty: «Ózińiz bile­siz, qa­zaqtyń kúı ónerine qa­tys­ty bir­­­neshe zertteý kitabyn shy­ǵar­dym. Solardyń negizinde, doktor­­lyq jumysty qorǵasam qaıtedi?» –­ dedi. Men aıttym: «Zertteý kitap­taryń ǵylymı ortaǵa tanys. Jurtshylyq seni jaqsy biledi. Endi, sen sol zertteýlerińdi ǵylymı júıege salyp, taldap, saraptap, dısertasıa jaz, jurt aldynda qorǵa», – dedim. Ol: «Endeshe, siz ǵylymı jetekshi bolyńyz», – dep qolqa saldy. Sóıtip, M.Áýezov erekshe yqylaspen atap ótken qazaqtyń kúı-ańyzdary taqyrybyn oǵan berdim. Aqseleý doktorlyǵyn qorǵaǵan ǵylymı keńes otyrysyna ataqty ǵalymdarmen qatar, Asanáli Áshimov bastaǵan bir top óner qaıratkerleri qatysty. Ǵylymı keńes – belgili ǵalymdar men qazaq óneriniń maıtalmandary bas qosqan alqaly jıynǵa aınalyp ketti. Keńesti zorǵa japtyq».
Doktorlyq dısertasıa qorǵa­ǵan­­nan keıin Ahań Almatydan Astanaǵa aýysyp, L.Gýmılev atyn­da­ǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetine oqytýshylyq qyzmetke ornalasty. Bir kúni, umytpasam, 2004 jyly bolsa kerek, Astanaǵa jol túsip, Ahańa sálem berýge baryp, Eýrazıa ýnıversıtetiniń bas ǵımaratynda jolyqtym. Qal-jaǵdaıymdy bil­­gennen keıin, ǵylym jaǵyna oıy­syp, doktorlyq dısertasıa týra­ly surady. Qazaq handy­ǵy­na baılanysty taqyrypty jetekshimmen kelisip, bekitkenimdi, biraq áli bel sheship kirispegenimdi aıttym. Sonda ol kisi maǵan bylaı dedi: «Búıirdegi Qostanaıda báıgege túsip júrsiń. Senimen báse­kelesetin kisi qatary sırek. So­dan sen báıgeniń sóresine oq boıy ozyp kelesiń de: «Oıpyrm-aı, ózim keremet ekenmin ǵoı», – dep razy bolasyń. Jeke-dara jú­rip, kandıdattyqtyń býyna mal­danyp qalypsyń. Ýaqyt tez ótip ketedi. Doktorlyq qorǵaý joly­na tús. Ol úshin ǵylymı orta kerek. Astanaǵa ǵalymdar jınalyp jatyr. Osynda aýys. Almatyǵa da, Sekeńe de (S.Qasqabasovqa) jaqyndaısyń. Jumysqa ornalasýǵa men kómekteseıin. Mynaý Zań ýnıversıtetiniń rektory Maqsut Nárikbaevpen jaqsy tamyrlyǵym bar edi. Oǵan bir ótinish aıtaıyn, seni jumysqa al dep. Sózimdi jer­ge tastamas.Az-maz saǵat alyp, dok­tor­lyǵyńdy óndire jazyp shyǵýyń kerek», – dedi.
«Oılanaıyn» dep «taım-aýt» alyp, elge tarttym. Qostanaıda 9 jyl jataqhanada turyp, júregimiz shaılyǵyp qalǵandyqtan ba, úı-kúı joq Astanaǵa aýysýǵa bata almadym. Qostanaıda qalyp, shyqpaı qoıdym. Biraq Ahańnyń aqylynan keıin «qamshyny basyp» 2009 jyly Seıit Qasqabasovtyń jetekshiligimen doktorlyq dısertasıa qorǵap shyqtym. Dısertasıaǵa pikir beretin jetekshi uıym bolyp Eýra­zıa ýnıversıtetiniń qazaq áde­­bıeti kafedrasy bekitildi. Ereje boıynsha, talqylaýǵa fol­­klo­rıs­tı­ka salasynan úsh ǵy­lym doktory bolýy tıis. Ahań jýr­­nalıstıka kafedrasynyń pro­fes­sory edi. Sondyqtan qazaq ádebıeti men jýrnalısıka kafe­dra­lary birigip otyrys ótkizip, doktorlyq dısertasıalyq ju­my­symdy talqylady. Oń sheshimin shyǵardy.
Jańa astanada Ahań alqaly jıyndardyń, keleli keńesterdiń bel ortasynda júrdi. Táýelsiz eldiń Esil boıyndaǵy jańa astanasy Ahańnyń qazaq álemin zerttep júrgen izdenisiniń rýhyna jaqyn bolatyn. Sondyqtan ol Astanada týǵan halqyna asa úlken shabytpen qyzmet jasady. Elbasy jańa rezıdensıaǵa – Aqordaǵa kirgende, qazaqtyń han kótergende jasaıtyn kóne tól rásimin yrymdaý kórinisine qatysyp, Ordaǵa alǵashqylardyń biri bolyp kirdi. Aqorda tórin­de Prezıdentke bata bergen (M.Jol­das­bekov, Á.Kekilbaı) úsh tulǵanyń qatarynda boldy.
Ahańnyń Astanadaǵy kezeńi men sonaý HÚİ ǵasyrda Qasym handyǵyndaǵy Oraz-Muhammed hannyń janynda qyzmet atqarǵan Qadyrǵalı Jalaıyrıdiń beıne­si­men shendestiremin. Reseı patsha­ly­­ǵyna tutqyn bolyp túsken Oraz-Muhammed ar aldyndaǵy adaldyǵy men erlik isteri arqasynda Qasym handyǵynyń taǵyna otyrǵandyǵy belgili. Sol oqıǵanyń qurmetine Qadyr­­ǵalı Jalaıyrı ataqty «Jamı at-taýarıh» (ǵylymǵa tanyl­ǵan ataý) atty Shyńǵys hannan Qazaq handaryna deıin ulasqan bıleý­­shilerdiń shejiresin jazady. Han taǵynyń janynan oryn ala­dy. Eńbektiń sońǵy sózderiniń sóresine «taraq tańbaly Qadyrǵalı bı Jalaıyrı» degen málimetti qaldyrady. Atalmysh eńbek 400 jyl ótken soń, taraq tańbaly Aqse­leý Seıdimbektiń Alty Alashtyń sheji­resi jınaq­talǵan «Qazaqtyń aýyz­sha tarıhy» atty týyndysymen Astana tórinde qaıta jańǵyryp, laıyqty jal­ǵasyn tapty.
Osy joldardy oı kózimen oqyǵan oqyrman: «bul ne tylsym, bolmasa ne qudiret, álde taǵdyr ma?» degen saýal tastaýy múmkin. Bizde sol saýaldyń «shatyryn panalap», qalam súıkep otyrǵan jaıymyz bar. Sanamyz shıyrlaı almaıtyn qudiret syrlaryn tek materıaldyq bolmysqa súıengen túısikpen uǵynyp, túıindeıtin tolyq emes túsinigimiz bar. Ol mynaǵan saıady: bul ómirdiń máni – árqashan jalǵastyq taýyp otyrýy­men mańyzdy, maǵynaly ári sándi. Ahań tula boıymen kóne qazaq mádenıetiniń jańa myńjyldyqtaǵy jańǵyryǵy, jalǵasy, ózgeshe sáni bolyp qaldy. Mádenıet bolmysy myqty tulǵalarmen jańarady. Ahań syndy týma talanttardyń ómiri men shyǵarmashylyǵy – sonyń dáleli.

Almasbek Ábsadyq, 
fılologıa ǵylymdarynyń doktory, 
A.Baıtursynuly atyndaǵy QMÝ profesory