Otarshyldyq saıasattyń qyl buraýyna túsken qazaq tiliniń kúrdeli de kúrmeýli taǵdyryna HH ǵasyr basynda qazaq kóshin ilgeri bastaýshy zıalylar Á.Bókeıhan, A.Baıtursynuly, M.Dýlatuly, J.Aımaýytuly, Ǵ.Qarash, M.Áýezov, S.Sádýaqasuly, T.Shonanuly, M.Jumabaıuly, N.Quljanqyzy syndy úzdik oıly sanatkerler dabyl qaqqan, kisilik, qaırattylyq tanytqan. Baı tilimizdiń mazmun-maǵynasy ǵana mándi bolyp qoımaı, fýnksıonaldy qyzmetiniń is júzinde aktıv qoldanysqa engen mezeti Alash kósemsózi tusy dep aıtsaq jańsaqtyq bolmas. Sebebi, ǵylymı zertteýler, san taqyrypty qamtyǵan maqalalar, óleń, roman, proza týdyryp, ana tilimizde oqý quraldary jazylǵan kezeń biz qarastyryp otqan Alash asyl sózderimen tyǵyz baılanysta.
«Jalǵyzbyn, azbyn demeı, bizden burynda ótip ketken, biz ne qylamyz demeı, aspaı-saspaı, tasymaı is qylsa, adam balasynyń qolynan kelmeıtin is bolmaıdy. Tamshy – tas tesedi»[1, 37]. Ult kósemi Álekeńniń ustanǵan, elge temirqazyq etken qaǵıdasy osy naqyl sózine saıady. El isin meniki, seniki dep bólip qaramaı birtutas birlikte bitirýdi úlgili mysal etedi. «Naǵyz túrik zatty halyq tili – bizdiń qazaqta», – degen asyl sózimen, HİH ǵasyrda zertteý maqsatymen dalamyzǵa taban tiregen birqatar ǵalymdardyń tamsana, dálel keltire aıtqan qazaq tiliniń syrtqy kúshterdiń áserinen aman, baıyrǵy qunaryn saqtaǵan saf taza til ekenin Álıhan Bókeıhan da naqtylaı túsedi. Qaıratker tirshilikte tildiń oryny tór ekendigin aıtýdan jalyqqan emes. Qarataýdy panalap, Alataýdy ardaqtaǵan, Saryarqada týyp, Mańǵystaýdy mekendegen bala da, dana da, basshy da óz ana tilinde oılap, is júrgizýdi paryz etip mindetteıtinin myna qanatty sózinen túıemiz: «Eldiń turmysyn, tilin, minezin bilmegen kisi kósh basyn da alyp júre almaıdy». Muny parasatty paıymdy halyq anyq ańǵarady. Aqyl sózdi kókeıine zerdelemeı, qulaq aspaǵan talaı úkimettiń irgetasyn shaıqap, berekesin alǵanyna ýaqyt aıǵaq, zaman kýá. Berisi, 1986 jyldyń alasapyrany mysal.
Ult kósemi ózi ómir súrgen zamannyń zobalańy tilimizdi tuǵyrdan taıdyryp, tirshiliktegi ornyn ıemdene bastaǵan qadamdaryna is júzinde jan aıamaı kúres etti de, «Ǵumyr báıgesinde bizdiń qazaq tili óz báıgesin alar!» [1, 27], – dep kemel tulǵa qyrdan kóterilgen keleshek kúnniń bas báıgeni ana tilimizdiń qanjyǵasyna baılaıtynyna senim bildirdi.
Al aıtary bar ataly sózdiń san órnegin sońyna qaldyrǵan, til qısynyn keltirgen Ahmet Baıtursynulynyń asyl sózi ushan-teńiz. Solardyń bir parasy ana tilimizge arnalǵan. «Adamǵa eń qymbat nárse – jurt qamy, jurt isi». Ult ustazynyń ataly sózi, zamandastarymen bir múddege jetýdi kózdegen pikirles erlerdiń júregindegi aıaýly muraty jurt qamyn oılap, el turmysyn tikteýge baǵyttalǵan edi. Ahmet Baıtursynulynyń urpaqtar sabaqtastyǵynda úzilmeı jalǵasyp kele jatqan eldi qorǵaý, jerge ıe bolý, ana tilimizdiń saqtap qalý syndy amanattarǵa baıyppen qaraǵanyn bilemiz. Týǵan tilinde kósemsózdiń kósegesin kógertip, óleń súıer qaýymnyń kóńiline qonatyn tep-tegis, aınalasy jumyr kelgen sóz qaldyrǵan tulǵanyń til taǵdyryna kelgende shyǵar jany bólek edi. «Til – adamnyń adamdyq belgisiniń zory, jumsaıtyn qarýynyń biri. Osy dúnıadaǵy adamdar tilinen aırylyp, sóıleýden qalsa, qandaı qıyndyq kúıge túser edi», – dep tildiń ómir júzindegi atqarar róline asa zor baǵa beredi.
Ahań sózdiń durystyǵyna, til tazalyǵy men luǵat anyqtyǵyna, sóz talǵaýǵa erekshe den qoıdy. Sol sebepten de ǵylym men ádebıettegi pán sózderin dóp atap, aıdar taqty. Ereksheligi sol, ǵylym tili damyǵan elderdiń termındik ataýyn týra balamalap qoıǵan joq, qazaq tiliniń bútin bolmysyna syıatyn, tildik boıaýlarymyzdyń óńin buzbaı dóp aýdardy. Ózgelerge de osyny keńes etedi. «Til tazalyǵy deıtinimiz – ana tildiń sózin basqa tildiń sózimen shubarlamaý, basqa tilden sóz tutyný qajet bolsa, jurtqa sińisip, qulaqtaryna úıir bolǵan, maǵynasy halyqqa túsinikti sózderdi alý» [2, 350], – deıdi.
«Óz tilimen sóılesken, óz tilimen jazǵan jurttyń ulttyǵy – esh ýaqytta adamy qurymaı joǵalmaıdy». Qazirgi táýelsiz bolǵan tustaǵy el prezıdentiniń «Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin» ustanymynyń osynaý qanatty sózdermen astasyp, bite qaınap jatqanyn kóremiz. Ahańnyń aıtpaǵy eldikti saqtaý qudireti til men jer taǵdyryna táýeldi ekendigi. Áıtpegende arystyń óz sózimen túısek, «Tili joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» [1, 66]. Zıalylar qazaq tiliniń kúni qarań bolmaýy úshin, mektepte bastaýysh bilim berýdiń mindettelgen túrde ana tilinde júrgizýdi durys dep sanady. Bul máselege Mirjaqyp Dýlatulynyń kózqarasy tómendegideı: «Halyqta oqymaǵan adam qalmaǵan jaqsy, biraq qazirgi sózimizshe sol oqýdyń tártibi haqynda jańa nızam boıynsha álgi jas balalar orys kitaptarymen oryssha oqyp ketse, tez ýaqytta tilin umytyp, úninen de aırylý qaýpi bar. Sonyń úshin muny bilgen adamdar qaıǵyryp, ábtehı mektepterde (3-4 jyldaı) oqý balanyń ana tilinde bolyp hám dini de jaqsy bolsa eken, onan keıin árkim súıgen ǵylymyn úırenýine eshkim toqtaý etpes edi», – deıdi. Bilimge barshanyń uıymdasqan túrde oqýǵa yntaly emes ekendigin eskere otyryp, alǵashqy oqý jyldarynda ózge tilde bilim alǵan jurttyń balalary óz tilin umytyp ulttyq qundylyqtarynan aırylyp qalýynan qaýip qylady. Eger de ana tilin naq meńgerip, boıyna sińirgen jurt kisisi odan keıin ǵana ózge tilderde bilim, ǵylym úırenýge quqyly dep esepteıdi. El bolyp jeke otaý tikkende de ana tiliniń atqarar róliniń zor mańyzǵa ıe ekendigin aıtady. «Biz óz jurtymyzdyń til saltyna, zańyna tússek, elge jyldam jaqyndasamyz, elge janasqan saıyn el aǵartqan is gúldeıdi» [1, 121]. Jurtpen tonnyń ishki baýyndaı jaqyn bolý halyq tilinde ǵana júzege asatyndyǵyna kámil sendiredi. Mundaı dana sózder uly tulǵalardyń kópti kórgen kóregendigi men zeıindi zerdesinen keleshek urpaq qamy maqsatynda aıtylǵanyn bilemiz. Búgingi bılik Mirjaqyp atamyzdyń osynaý sózin kókeıge túıse, is oń alar edi-aý degen oı týady.
Mirjaqyptyń sońǵy keltirgen túıinine Júsipbek Aımaýytovtyń da pikiri mándes. «Til – jandy nárse sıaqty: tiriledi, ósedi, joǵalady. Óner-ǵylymǵa aıaq basqan jurttyń tili ósip, kóbeımek, tili kúsheıgen jurt – ónerli de bolmaq. Tili joǵalǵan jurt – ádep-ǵurpynan, minezinen aırylyp, aqyrynda jurttyǵy da joıylmaq. Tilin tiriltý, joǵaltý – ár halyqtyń ózinen hám oqymysty, bilimdi adamdarynan» [1, 158], – dep túıedi. Til taǵdyry tikeleı sol ult pen ult basyndaǵy rýhanı tolysqan tulǵalardyń qolynda bolǵan, qazirde solaı. Alash aıtqan ár sóz qasıetti, ár sóz oryndy, ár sóz baǵaly, ár sóz kóńilge qonymdy. Alty alashtyń arysy J.Aımaýytovtyń ana tiliniń qadirin uǵyndyrar myna ataly sózderi tilimizge berilgen sıpattamanyń eń baǵalysy. «Ana tili – halyq bolyp jasalǵannan bergi jan dúnıesiniń aınasy, ósip-ónip, túrlene beretin, máńgi qulamaıtyn báıteregi»[1, 159].
«Tilinen aırylǵan jurt – joıylǵan jurt», keltirilgen tarmaqtar til taǵdyryna shynaıy tolǵanǵan barsha alash azamattarynyń asyl sózderinde kezdesedi. Sondaı-aq, mádenıet júzinde ana tilimizdiń ózindik ornyn qalyptastyrý, negizgi irgesin qalaý turǵysynan tilimizdiń ǵylym, ádebıet tiline aınalýy da sheshilýge tıis túıin edi.
San suraqqa ispen jaýap qaıyrǵan qaıratker Halel Dosmuhameduly: «Ońasha júrgen eldiń óz erkinde turǵanda tili buzylmaıdy. Eldiń tilin buzatyn – kórshiles elderdiń mádenıetin úlgige alǵan mádenıetti elderdiń áseri», – dep bostandyqtyń, óz aldyna el bolýdyń ońtaıly áseriniń tilge tıgizer úlesiniń paıdaly ekendigin sóz etedi [1, 111]. «Mektep pen baspanyń tili durys til bolsa, eldiń tili kórkeıtip, baıytyp, gúldendiredi, mektep pen baspada qoldanǵan til shatasqan til bolsa, ol el – sorly el, mundaı eldiń tili buzylmaı qalmaıdy»[1, 112]. Eldi túzý jolǵa túsirýdiń bastapqy qaınar kózi mektep oqýlyqtarynyń tilin túzeý ekeni málim. Al, baspa tiliniń kórkem, shuraıly sózderi, jańa qoldanys, erek tirkes tildik qorymyzdy baıytyp túrlendireri sózsiz.
On oılanyp, myń tolǵanǵan, «oı túbindegi sózi, sher tolqytsa» júzege shyǵar bababyzdyń amanaty ana tildiń keler urpaqqa tabystaýshysy qashanda qalyń qara halyq. Kóptiń úles salmaǵy basym túsetin tarazynyń basy sekildi, ana tilimizde qarym-qatynas jasap, únemi óz tilinde sóıleıtin azamattar qarasy molaıǵan saıyn tildiń ómir súrý, saqtalý kepildigi. Oıymyzdyń dáleli H.Dosmuhamedulynyń mynaý marjan sózi: «Tildiń qoryqshysy – qara halyq».
Jer betinde ómir súrip jatqan qandaı da bir halyqtyń bar ekendiginiń dáleli, jasampazdyǵynyń basty ólshemi bolyp qaralatyn ana tiliniń ahýaly eldiń erteńin azattyq-bostandyq uǵymdarymen egiz kórgen el serkerlerin alańdatty. Osy tusta kóshbasshy erler bas kóterip halyq arasynda qoǵamdyq ashyq pikirdi oıatty. Sondaı erlerdiń qatarynda áleýmet sanasyna til qudiretiniń mańyzyn sińirýde Ǵumar Qarash erekshe yjdahat tanytty. «Bir keýde – pendeniń dúnıede jasaýy, bar bolyp turýy úshin, jan-rýh kerek. Bir halyq, bir eldiń de dúnıede bir mıllát, el bolyp jasaýy, tirlik etýi úshin til kerek, ádebıet kerek. Jansyz keýde dúnıede jasaı almas, shirip, topyraqqa aınalyp joq bolar! Tili, ádebıeti bolmaǵan mılláttiń de tap sol jansyz keýdeden aıyrmasy bolmas, ózine aıyrym ádebıeti bolmaǵan mılátter de dúnıede jasaı almas» ult pen ulttyń rýhyn saqtaýda tildiń basty róliniń zor ekendigin túsindiredi. Al, áke qanymen, ana sútimen boıymyzǵa daryp, bolmysymyzǵa sińer ana tilimizdi umytsaq, ózge tilge ózegimizden oryn bersek ulttyq sıpatymyzdan maqrum qalyp, sol eldiń qolshoqparyna aınalyp, túp tamyrymyzdan kesiletinimizdi tereńnen zerdeleıdi. Ásirese, ult janashyrynyń ata-analarǵa eskerip aıtatyny kóp. «Balalaryna jastan óz tilin jaqsy úıretpegen, olardyń kóńilderine qur ógeı ana sıaqty tárbıe etken mıllát te keleshekte balalarynyń óziniń qylǵan jaqsylyǵy, bergen tárbıesi dárejesinde ǵana haqy alar, jaqsylyqty kórer. Balalary da oǵan ógeı anaǵa qaraǵan kózben qarar. Mıllát pen balalar arasyndaǵy bul alakózdik, shafeǵatsyzdyq mılláttiń... aqyrynda bitýine sebep bolar», [3, 84-89] – deıdi. Asylynda, balanyń tili óz ana tilinde shyǵýyna, sol tilde qarym-qatynas jasaýǵa baǵyt siltep, úlgi kórsetý – ata-ananyń perzenti, ulty aldyndaǵy uly boryshy. Tálim-tárbıe týǵan tilde júrgizilgende ǵana bala boıyna ana tilimizdiń bar asyly sińip, ananyń áldıi, ákeniń kóneden kómeskilene jetken ańyzdyń aıtar aqylyn, týǵan tildiń ultjandy urpaq qalyptastyrýdaǵy basty qural bolyp tabalatynyn uǵar edi. Áıtpegende, ult ustazy Ahań aıtqandaı: «Balam deıtin jurt bolmasa, jurtym deıtin bala qaıdan shyqsynnyń» – naq ózi bolmaq. Ǵumar aqyn úkimettiń otarshyl elderge júrgizip otyrǵan saıasatynyń mejesi - qaramaǵyndaǵy halyqty tilinen, ádebıetinen aıyrý ekenin «...Bul zamanda bir mıllát ózinen kúshsiz bolǵan ekinshi mılláttiń mılláttigin tiline, oǵan ketik jasaıyn dese eń aldymen ol beıshara mılláttiń tiline, ádebıetine balta shabady.» Til-ádebıet – ǵalamdaǵy barlyq ǵylym-bilimniń, din men mádenıettiń asyl qazynasy, adamzat damýynyń tetigi ekenin saralaı kelip, qazaq halqynyń da ana tilin, ádebıetin saqtaýy barshanyń boryshy jáne mindeti dep túıedi. «Til bolmasa, ult ta bolmaıdy. Iaǵnı ol ult bútindeı ólgen, joǵalǵan ult bolady». Shynynda da, osynaý tujyrym, naqyl eriksiz bas ızetedi.
Alashtyń arysy Mánnán Turǵanbaı «Qazaq tilin iske asyrý» maqalasynda «Eńbekshi qazaq eliniń ózine berilgen quqyqtarmen paıdalanýy qazaq tiliniń júzege shyǵýyna baılaýly. Bul týrada buryn kóp jazylǵan, kóp sóılengen», – dep bastalatyn maqalasynda qazaq azamattaryna sózden iske kóshetin mezgildiń jetkenin habarlaıdy. Endigisi qazaq azamattarynyń qolynda qalyp otyr dep til ahýalyn túzeýde mynadaı naqty ister atqarylý kerek ekendigine jete mán berip, myna sharalardy jedeldetip qolǵa alýdy suraıdy: «Qazaq tilin iske asyrýda qazaqtyń jazý, keńse isine jararlyq kisilerdi izdetip kórsin, qyzmetke kirsin. Buldanyp bálsinip júrmesin. Joǵarydan ámir kútip turmaı-aq, aýylda, ulysta da óz betterimen qazaqsha júrgize basasyn. Oryssha jazylyp barǵan qaǵazdardy túsine almasa ornyna qaıtadan jiberip túsindirýin surasyn. «Orysshany qoldan, qazaqsha dep áýre bolma» degenderdi gazetke jazyp jibersin. Jergilikti prokýrorlarǵa tapsyrsyn» degen syqyldy dóp nusqaýlyqtar beredi.
«Ezilgen, tepkilengen, qorlyq kórgen, jaby bolǵan, qaıraty synǵan, qam kóńil bolyp júdegen, qazaq azamattary! Sen búgin tirilip otyrsyń, seniń tiliń húkimet tili bolyp otyr. Sol húkimettiń tolyq huqyqty naǵyz múshesi bolyp otyrsyń. Sen úlken tarıhı synnyń aldynda tursyń. Qazaqtyń kelesi býyndarynyń aldynda ózderińe qara degen tańba qaldyrma! Qazaq tilin júzege shyǵarýdy tún boıy túsińde kór, kún boıy isińde kór! Jasasyn quqyqty qazaq tili!», – dep urandap týǵan tilimizdi buǵaýdan qutqarýdy ar aldyndaǵy atqarýy tıis eń uly boryshyna balady [4, 228-229].
Táýbe deıik! Babalarymyzdyń san aıqasta janyn jaldap, qyzyl qanyn sýsha aǵyzyp búgingi tańǵa jetkizgen tilimiz 1989 jyly memlekttik til dárejesine qaıta kóterildi. Úlkender jaǵy aqsarbas atap, kishiler alaıqaılap qaýyshqan tilimiz búginde táýelsiz. Kóńilge kirbiń uıalatar tusy, táýelsiz eldiń urpaqtary týǵan tilimizdiń qadirin qashyryp, aıbynyn alasartyp jatqany. Kópke topyraq shashýdan aýlaqpyz. Týǵan tilde qarym-qatynas jasaýdy eń áýeli siz ózińizden bastańyz, biz ózimizden bastaıyq! Til úshin kúres, máńgi jasamaq eldiń muraty bolýy tıis.
DANA MYRZAQADİR
Paıdalanǵan ádebıetter tizimi:
Ýálı B., Joldasbaı S., Erlanuly E. Alash aıtqan asyl sóz. – Almaty: El-shejire QQ, 2016. – 288 b.
Baıtursynuly A. Ádebıettanytqysh. – Almaty: Alash, 2003. – 507 b.
Jumaǵulov S. Ǵumar Qarash shyǵarmashylyǵy. – Qaraǵandy: QARMÝ, 2005. – 120 b.
Alash aqıyqtary. – Almaty: Alash, 2006. – 286 b.
