Rıza YSQAQ
1991 jyldan bastap 2019 jylǵa deıin qazaq tili oqýlyǵynyń elýden astam resmı jáne beıresmı túrli nusqalary shyqqan edi. Degenmen, til máselesi áli de bolsa ózekti, sozylmaly bas aýrýy “mıgren” bolýyn toqtatar emes. Buqaralyq aqparat quraldarynda (resmı jáne beıresmı) kóbisinde tipti qazaq tiliniń bolashaǵy joq degen alyp-qashpa pikirler kezdesedi jáne kúnnen-kúnge olardyń sany artyp keledi.
Bul pýblısısıkalyq eńbektiń maqsaty halyqty taǵy da bir ret shoshytý emes. 2030 jylǵa deıin qazaq tili saqtala ma, saqtalmaı ma degen suraqqa osy qysqa saraptamamda jan-jaqty jaýap berýge tyrysyp kóreıik.
Halyqaralyq lıngvısıka ǵylymynda barlyq tilder úsh topqa bólinedi: jahandyq mańyzy bar tilder (mysaly, aǵylshyn jáne qytaı t.b.), ortasha sanattaǵy tilder (mysaly, orys jáne nemis tili t.b.) jáne joǵalý qaýipi bar tilder (chýkcha tili, aleýt-eskımos tili t.b.). Bizdiń qazaq tili osy úsh sanattyń qaısysyna jatatynyna áli eshbir ǵalym birkelki jaýap bere almaıdy. Optımısik pıǵyldaǵy sarapshylar jáne pesımısik pıǵyldaǵy sarapshylar ózara talasty jalǵastyryp keledi.
Biz artyq baıbalamsyz salqynqandy pikir týdyryp kóreıik. Birinshiden, Qazaqstan Respýblıkasy halyq sany shamamen 20 mln adamdy quraıdy. Bul asa kishkentaı san emes. Ekinshiden, memlekettik ata zań boıynsha qazaq tili memlekettik tilimiz bolyp bekitilgen, 1989 jyldan bastap zańmen qorǵalǵan. Úshinshiden, keıingi kezde qazaq tildi biletin jasandy ıntellekti jobasy qolǵa alyna bastady.
Degenmen, úsh úlken qaýip-qater barshylyq. Birinshiden, orys tili, aǵylshyn tili, qytaı tili jáne túrik tili, arab tili aıasy jyldan-jylǵa keńeıip keledi. Bul óskeleń urpaqqa áser etpeýi múmkin emes úrdis. Ekinshiden, ekonomıkalvq máseleler jáne daǵdarystar qazaq tiliniń ımıjine belgili bir deńgeıde nuqsan keltirýin jalǵastyryp jatyr. Úshinshiden, qazirgi tańda qazaq ádebıetindegi, qazaq kıno salasyndaǵy, BAQ-taǵy, ǵalamtordaǵy ári qazaq ǵylymyndaǵy jetistikter sany onsha kóp emes. Bul qandaı úlken áleýmettik qaýip-qater ekeni aıtpasa da túsinikti.
Qandaı qorytyndy jasasaq bolady? 2030 jylǵa deıin 5 jyl ǵana qaldy. Álbette, osy ýaqyttyń ishinde qazaq tili joıylyp ketip úlgermeıdi. Al eger joǵaryda atalyp ótken máseleler jáne basqa da máseleler aldaǵy ýaqyttarda sheshile bastasa, onda qazaq tiliniń mártebesi jáne qoldanylý aıasy áli uzaq ýaqyt boıy qaýipsiz damý deńgeıinde saqtalyna alady. Artyq baıbalamshyl panıkerlerge aıtarymyz: sizderge dańq kerek pe, Otan kerek pe?!
Damý ol máselelerdiń irgetasyn taýyp, sol deńgeıde jumys jasaý. Iaǵnı, bul tusta bilim berý salasyn, óner jáne ádebıet salasyn, ǵylym jáne tehnologıa salasyn damýǵa kedergi bolyp otyrǵan máselelerdi, sońǵy 34 jyl boıy mıgren bolyp kele jatqan suraqtardy jeke taraptan bolsyn, Úkimettiń tarapynan bolsyn sheshe bastaý kerek. Ol úshin ne istemek kerek? Bul ashyq suraq.
1997 jyly eski Qazaqstan “Qazaqstan-2030” baǵdarlamasy qabyldaǵan edi. Biraq, ol baǵdarlamanyń oryndalýyn sońyna deıin jetkizbeı jatyp, 2010 jyly “Qazaqstan-2050” jáne “Máńgilik el” strategıalary, odan keıin “Rýhanı jańǵyrý” ulttyq jobasy usynylǵan edi. Nátıjesi qandaı?
Jaýaby-2022 jylǵy qańtar oqıǵasy! Bundaı tarıhı olqylyqtar qaıtalanbaýy úshin biz “Qazaqstan-2100” ispettes ýtopıalyq jobalardy emes, taktıkalyq úsh jyldyq nemese bes jyldyq josparlaý modeline jartylaı emes, tolyqqandy biratula kóshkenimiz durys bolar. Mysaly, qazaq tiliniń básekege qabilettiligi úshin qazaq tili mektep oqýlyqtaryn shetelge eksporttaýdyń esh qajeti joq. Ol zıatkerlik ónim otandyq naryqty tolyq qamtysa boldy jáne bul máseleni 2028 jylǵa deıin sheship úlgerýi de ǵajap emes. Ol úshin jaı ǵana Prezıdenttiń tikeleı baqylaýynda bolatyn “qazaq tili jańarýǵa laıyq” (2025-2028) dep atalatyn josparyn qabyldaý kerek. Jáne oryndalý úrdisin salyq ınspektorlary úzdiksiz baqylap otyrýy kerek. Bundaı qysqa merzimdi josparǵa taǵy da mamandar jetispeı qalatynyna senbeımin.
Halyqaralyq jáne ishki ekonomıkalyq máselelerdiń júgin jeńildetý úshin “2028-2031 qazaq tili defoltqa laıyqty emes” dep atalatyn josparyn qabyldaý kerek. Bul jospardyń oryndalýyn tek salyq ınspeksıasy ǵana emes, barlyq kúshtik qurylymdardyń úzdiksiz, jiti nazarynda turýy kerek. Sebebi, bul ult bolashaǵy qaýipsizdiginiń tikeleı máselesi. 2031-2034 aralyǵyndaǵy júzege asatyn “qazaq tiliniń halyqaralyq ımıji joq emes” dep atalatyn josparyn da atalmysh maqalada alǵash ret usynǵanymyz jón bolar. Ol jospar boıynsha sheteldegi qazaq elshilikterinde jalǵyz ǵana naýryz toıyn bir jylda bir ret qana bólme ishine bekinip, namystanyp, qysyla-qysyla uıalyp toılap qoımaı, qazaq mádenıetin, tilin, dástúrin, tarıhyn jáne týrısik nysandaryn barynsha nasıhattaýǵa kóshý kerek. Máselen, jastardy, týrıserdi onyń ishinde shetelde turatyn qazaqtardy, ınvestorlardy kelesi shaǵyn-shaǵyn biraq, qyzyqty jobalarmen tartý kerek. Mysaly, “Barsakelmes – Qazaqstannyń Bermýd ushburyshy”, “Taraz qalasy - Qazaqstannyń astana-emes-statýsty Rımi jáne Afınisi”, “Qaraǵandy qalasy – Qazaqstannyń ónerkásipti Lıverpýli”, “Mańǵystaý-Qazaqstannyń áýlıe Sınaı túbegi”, “Cemeı-Qazaqstannyń qurlyqtaǵy Venesıasy”, “Petropavl, Pavlodar-Qazaqstannyń Kanada ormandary” jáne taǵy basqa. Qazaqstan Úkimeti bul usynystarǵa nazar aýdaratynyna senemiz.
Naýryz, 2025 jyl,
Astana.
