Tań  qulanıektene   Almatynyń  Qapshaǵaı  baǵytyndaǵy  trassasymen  jolǵa  shyqtyq.  Qarańǵylyq  qursaýyn  jaryp,  taýdy  boılaı  kóterilip kele  jatqan  kún   kóliktegi   bir top  jolaýshyǵa   aq  jol  tilep  turǵandaı.  Qyzara bórtip  júıtkigen  kóliktiń  sońynan  ilesip kele jatty.  Aldymyzda − uzaq  jol.  Bul  joldyń  basqa  joldan  ózgesheligi  bizdi  kıeli  mekenge, tarıhı eskertkishke  bastap barady.  Ol  HİH ǵasyrda  qazaq  dalasyna  jaryq  sáýle   bolyp  jarq  etip,  erte  sóngen  juldyzdyń  aǵyp   túsken   mekeni – Altyn  Emel jotasy  edi.  Barýdaǵy  maqsatymyz − halqymyzdyń  mańdaıyna  bitken dańqty  perzenti, uly  aǵartýshy, jıhankez,  fólklorshy  Shoqan  Shyńǵysuly  Ýálıhanovtyń  jerlengen   jerin óz  kózimizben  kórip,  árýaǵyna   quran  baǵyshtaý,  murajaıyna  barlaý jasap,  uly  babamyzdan  qalǵan jádigerlerdi  tamashalaý  bolatyn. Bir  top  stýdentti uıymdastyryp,  Shoqanǵaalyp  barǵan   ál-Farabı  atyndaǵy QazUÝ  jýrnalısıka  fakúltetiniń  profesory,  f.ǵ.d. Káken  Qamzın.

    Sóıtip  quramy jupyny  (jeti  stýdent,  bir oqytýshy  jáne  kólik  júrgizýshisi)  ekspedısıa  Altyn Emelge  jol tarttyq. 

Beıit basynda

 Altyn  Emelge  saıahatymyzdy   Shoqan  babamyzdyń   basyna  barýdan bastadyq.  Shoqannyń  sońǵy  saparǵa  attanǵan  jeri   Almaty  oblysy, Saryózek  aýdanyndaǵy  kip-kishkene,  mop-momaqan  ǵalymnyń  aty  berilgen   Shoqan  aýyly  týraly  bireý  bilse,  bireý  bilmes. Aýyldy  qushaǵyna alǵan  Altyn  Emel   tabıǵattyń kindigi  dersiń.  Jazyq  dala  panoramasyna  keskindelgen  oqshaý  taýlar,  alasa  shoqylar,   jotalar, alqońyr daladaǵy  áli  erip  úlgermegen  qardyń  qaldyǵy   − bári  sulý,  jarasymdy.  Qatpar-qatpar taýlar men jazyq  dala  ásem  úılesim tapqan.  Kúz  bolsa  da tabıǵat  óz sulýyn  bermeı  jatyr.  Sońǵy saparǵa  attanar  jerin  dáldikpen  tapqanyna  qarap, Shoqannyń  naǵyz  geografshy  bolǵanyna  kúmániń qalmaıdy. 

    Shoqannyń   ákesine  joldaǵan eń  sońǵy  hatynda:  «Qajydym,  kúshim  bitti, qan-sólim ketip,  qur  súıegim ǵana qaldy,  keshikpeı  jaryq  dúnıeden ketermin. Meniń  aıaýly týystarym  men  dostarymmen  kórisýdi  taǵdyr  jazbaı  tur. Bul  meniń  eń  sońǵy hatym. Qosh  bolyńyzdar!», - dep qoshtasady. Sóıtip  óziniń  meńdeı túsken  naýqasynan  aıyǵa almaı,   1865 jyly sáýir aıynda osy  Altyn  Emel  jotasyndaǵy  qaıyn  aǵasy   Tezek tóreniń  aýylynda  qaıtys bolady. Halqyn  oqý-bilimge bastaımyn  degen  kóksegen armanyna  jete  almaı dúnıeden  ótedi.  Qazaqtyń  mańdaıyna  syımaı ordabuzar  otyz  jasynda  osy  jerde jan tapsyrypty.  Jarq  etip  janǵan  sáýleniń  sońǵy  oty  osy  mekende  sóngen ǵalym  aýyl-aımaqtan  shetkeri, Shoqan  aýylynyń  jelkesine  jerlenipti.  Ońasha,  oqshaý  jatqan   ol   osy  jerinde  jan  tynyshtyǵyn tapqan  sekildi.  

    Shoqannyń  basyna qoıylǵan  mármár  eskertkishti  HİH ǵasyrdaǵy Túrkistannyń  general-gýbernatory  K.P. Kaýfmannyń  buıryǵymen  sáýletshi  P.Zenkovtyń  kómegimen  HİH ǵasyrdyń 70 jyldary  koıdyrypty. Mármár  taqtany  Ekaterınbýrgten aldyrtyp,  Altyn  Emelge  Omby  men  Semeı arqyly  jetkizip,  Shoqan  Ýálıhanovtyń  zıratyna  ornatypty.  Taqtadaǵy jazýda: «Bul  jerde 1865 jyly  dúnıeden  ótken shtabs-rotmınstr  Shoqan  Shyńǵysuly Ýálıhanovtyń  súıegi  jatyr.  Bul eskertkishti  Ýálıhanovtyń  ǵylymdaǵy eńbegi  eskerilip,  Túrkistan general-gýbernatory Kaýfmannyń  tilegi  boıynsha general-leıtenant  Kolpakovskıı  1881 jyly  ornatty»,− delingen. Taǵy  bir  ańyzdyń  aıtýyna  qaraǵanda,  erterekte  ǵalymnyń  basyna   ornatylǵan sol tastan  bireý  dıirmen  oıyp  almaq  bolǵan.  Alaıda, alyptyń  kıesi  urdy  ma, kim bilsin,  beıit tastyń  qıyrshyǵyn  álginiń  kózine qadalyp, dittegenine  jete  almaı  jan  tapsyrǵan desedi. Keıinnen  tastyń  túpnusqasy  murajaıǵa alynyp,  beıitiniń  basyna  kóshirmesi  qoıylypty. 

    Beıittiń  mańaıynan  taǵy bir  múrdeni  baıqadyq.  Alaıda  mańdaısha  qoıylmaǵandyqtan  alǵashynda  kimniń  múrdesi  ekenin  bile almadyq.  Keıinnen murajaıshydan surastyrsaq,   bul  Tezek tóreniń  inisi  Kóshentoǵannyń  beıiti eken.  Shoqan  dúnıe  salǵannan  keıin  jerlense  kerek. Al  keıin   Shoqannyń  mańyna  múrde qoıýǵa  tyıym salynyp,  basqa  eshkim  jerlenbepti. Shoqan  beıitiniń  mańaıyna   yńǵaı  tóreler jerlengen  eken.  Halqymyzdyń  tarıhymen  tamyrlasyp   jatqan  aqsúıekter  molasy órliktiń,  tektiliktiń sımvoly  sekildi kórindi.

     Shoqannyń  osy  topyraqty  basyp, aýasymen tynystaǵanyn eskerkishi  men molasynan basqa,  onyń  máńgilik  rýhanı murasy  − zertteý  eńbekteri  de  dáleldep  turǵandaı.  Munda  Shoqan  Ýálıhanov  zertteý  jumystaryn  júrgizdi.  Altyshar  aımaǵyna  osy Altyn  Emel  jotalary  arqyly  attandy.  Onyń «Qashqar  saparynyń  kúndelikteri  eńbeginde»:  «Birinshi shildede kerýen  Altyn  Emel  jotasy  arqyly  İle ózeniniń alqabyna  qaraı  bet aldy.  Ol  kezde  İleden  ótý óte qıyn  bolatyn.  Ózende  kópir joq,  sondyqtan  kerýen  alban  rýynyń  qaıyqshy qazaqtarynyń eski  jalpaq taban  qaıyqtarymen  ótkiziledi»  deýi,  «İle  ólkesiniń geografıalyq  ocherkteri» eńbeginde: «Shyǵysqa  qaraı  barǵan  saıyn jer  qunarlana  túsetin sıaqty,  qaısaqtardyń (qazaqtardyń − avtor) ózderi  shyǵystaǵy  jerlerdi  óte  maqtaıdy.  İleniń  orta  aǵysy  Sibirdiń  soltústik  jerine  qatty ashyq,  onyń arǵy  tek alasa Sholaq  jotasy jáne  Arqarly men  Malaısary  taýlary kórinip tur. Al  Altyn Emelden joǵary İleni  soltústikten Kishi  Alataýdyń  qarly  jotasy men  onyń shyǵys silemderi  qalqalap  tur» dep  jazǵany  sony  dáleldeıdi.

     Óziniń  asqan  talantymen, bilimdiligimen tek  orystyń zıaly  qaýmyn ǵana  emes,  Eýropa  jurtshylyǵyn  tánti  etken  uly  aǵartýshy,  ǵulama ǵalym, qazaqty «buratana ult» dep   biletin  orystarǵa  birinshi bolyp   moıyndatqan    Shoqan sekildi  alyp tulǵanyń,   súısinip  kelgen  iri  adamnyń  súıeginiń  dál  qasyńda,   topyraqtyń  astynda  jatqanyn seziný erekshe  bir  qubylys eken.  

    Shoqannyń  beıitiniń  basyna  kelgende ustazymyzdyń:  "Shoqan talaı  ýaqyttan keıin basyna  sender sekildi  stýdentter  kelerin bildi  me  eken? Bir  aýnap túsken  shyǵar", − deýi  bizge  serpilis   berip,  kelgen qadamymyzǵa  qýanyp qaldyq.  Toptasymyz  bolashaq  jýrnalshy,  jas  aqyn  Esqat Bojan  ǵalym babasynyń   árýaǵyna   quran  baǵyshtady. Bala  emespiz be, artynan  shýlasyp sýretke  tústik.  Bir qyzyǵy  juldyzdyń  magnıti  tartty ma, álde  sáıkestik pe, kim bilsin,  biz sol  mańaıdan  kete  almaı  biraz  júrip  qaldyq. Jolshybaı  ańshynyń kezige  ketkeni.  Astyndaǵy  qaraker jylqysy  men  eki  qumaı  tazysyn  qyzyqtap  aınalshaqtap júrdik. Atyna  mindik,  qumaıyn sıpap,  fotoǵa  túsirip aldyq.  Átteń,  qalanyń  aqsaýsaq  balalary  bolyp  óstik qoı.  Áıtpese  halqymyzdyń  san ǵasyrlar  boıy  serigi  bolǵan  jylqysy  men qumaı  tazysyn  jatyrqap,  zoobaqtan kórgendeı  tańqalysqanymyz  qalaı?   

 Sátsizdikpen bastalǵan sáttilik 

 Beıitti  barlap  qaıtqan soń,  Shoqan babamyzdyń  memorıaldy  keshenine (mýzeı, eskertkish,  obelısk)   at basyn  burdyq. Bul  keshen  Shoqan  aýylynyń  ortalyǵynda  ornalasypty.  Biz  jeksenbi  kúni  barǵan  bolatynbyz.  Demalys kúni  barsaq ta,  ashady-aý  degen oıymyz  bolǵan.  Biraq,  murajaı jabyq, mańaıynda tiri  jan  kórinbeıdi.   Shyn  sasaıyn  dedik.   Sharasyzdyqtan  ne  isterimizdi  bilmeı  turǵanda,  kelgendegi  nıetimiz túzý  bolsa  kerek,  murajaı  meńgerýshisi  Sáýle Ábisheva sol mańnan  kólikpen  ótip  bara  jatyp  bizdi  kórip buryldy.  Ókinishtisi  sol,  «Urlyq  qylǵanda,  aı   jaryq  bolypty» degendeı, biz  barǵanda  murajaı  jóndeýge  jabylǵan  eken.  Sóıtse  de bizdi  murajaıdyń  jabyq  bolýy  múlde  qynjyltpady.  Qaıta  Shoqan  Ýálıhanovtyń eskertkishi men  murajaıy  tolyǵymen  jóndeletini  qýantty.  Memlekettik  búdjetten   42 mln.  kóleminde  qarjy  bólinip,  Shoqan  babamyzdan  qalǵan  shańyraqty  jańartý,  qaıta  óńdeýden  ótkizý  sekildi sharalar qolǵa  alynypty.  Qýanarlyq jaıt.

    Sóıtip,  murajaı  meńgerýshisi   Sáýle apaıymyz  alystan at aryltyp kelgen bizge erekshe jaǵdaı jasap,  murajaıdy ashyp, ekskýrsıa  júrgizdi. Sátsizdigimiz  osylaı sáttilikke  ulasty.

    Eskertkishi  de alystan  menmundalap,  kózge  birden  túsedi. Tulǵaǵa saı  turǵyzylǵan. Órliktiń,  pańdyqtyń,  mádenıettiliktiń,  ıntelektýaldyq tereńdigi men  tórege  saı  qasıetterdiń bári  Shoqan  ólse  de,  osy  tas  músinge berilgendeı. Ulynyń  rýhymen  astasyp tur.  Záýlim  eskertkish  1958 jyly  ornatylypty.  Alystan bıik  bolyp  kórinetini  oqshaý  jotaǵa  ornatylǵan.    Murajaı  ekeýiniń  arasyn  jasandy  ózen  bólip tur.  Kópir  arqyly  jalǵasypty. Eskertkish murajaıdyń tóbesinen  tónip turǵandaı  áser  qaldyrady.  Shoqan murajaıǵa  mańdaıyn berip  qarap tur.   

   Murajaı   Shoqan Ýálıhanovtyń   150 jyldyǵy  qarsańynda, ıaǵnı 1985 jyly  ashylypty.  Murajaı ǵımaraty  úshkir  shatyrmen   erekshe  kúmbezdelip turǵyzylǵan.  Murajaı  meńgerýshisi  Ábisheva Sáýle  apaıymyzdy  aıtýyna  qaraǵanda,  Almaty  oblysynda  21 mýzeı  bolsa,  sonyń  ishindegi  qazaqy  dástúrmen salynǵan  murajaı  Shoqan Ýálıhanovtiki.  Arhıtektorlar  ádeıi  oılastyryp,  kıiz  úıge  uqsatyp  salǵan. Kıiz úıdiń   qanaty   baspaldaqpen almastyrylǵan. Baspaldaqpen spırál boıy  joǵary kóterilemiz. Tóbesinde − shańyraq.  Ony  basqur,  jetibaý sekildi ulttyq buıymdar kómkerip tur.

    Murajaıdyń  ishin aralap,   «barymen  bazar» dep  dep,   eksponattardyń    azdaǵan  bóligin    tamashalaı  aldyq. Munda  Shoqannyń  Syrymbettegi murajaıynda  joq eksponattar  qoıylǵan.  Nazaryńdy aýdartyp, kózge  ottaı  basylatyn  eksponattardyń  biri − murajaı tórine  ilingen  úlken polotno.  Bul  polotno  tabıǵı qoıdyń júninen toqylǵan.  Munda  Shoqannyń  júrip  ótken  joly:  bilim  alǵan  Sibir kadet  korpýsy,Peterbýrg, Qashqar,  İle silemderiniń  beınesi,  kerýen, kitap  t.s.s. beınelengen. Al  jarty  kúnniń  beınesi  qazaq  dalasyna  sol ǵasyrdaǵy endi dendep  kele  jatqan  oqý-aǵartýdyń belgisi  bolsa  kerek.  Nazar  aýdaratyn  ekinshi  bir nárse – ájesi  Aıǵanymnyń  saldyrǵan  úıiniń  maketi.  Shoqannyń  zamandasy  Semenov Tán-SHanskıı  bul  týrasynda: «Aıǵanymǵa Aleksandr  İ úlken iltıpat kórsetip,  Qyrǵyz  dalasynda oǵan  arnap úı  saldyrýǵa  ámir etken. Sh.Ýálıhanov  sol  úıde týǵan», - dep jazady.  Mine,  sol Shoqan  týǵan úıdiń  kishireıtilgen  túrin  kórdik. 

   Murajaıdyń bir ereksheligi ǵalymnyń turmystyq  zattary  men qoljazbalarynan  basqa  onyń  zertteý  materıaldaryna  qatysty  dúnıeler  qoıylǵan.  Bir ǵana  mysal,    "Qozy  Kórpesh-Baıan  sulý"  atty  maqalasynda: "Eki  ǵashyqqa  arnap  salynǵan  ataqty  belgi  osy kúnge  deıin  Aıakóz ózeniniń  oń jaǵasynda. Qyzyl  qıa beketinen  on  shaqyrym tómenirek,  Semeıden Qapalǵa baratyn  joldan bir  shaqyrymdaı  árirekte turady. Kúmbezdi  taspen  qalap,  arasyna  balshyq quıyp otyrǵan. Bıiktigi  jeti  qulashtaı. Astyn  tórt buryshty  qyrlap  kóterip,  ústin  pıramıda sıaqtandyryp, ishinde  kúmbez etip  jasaǵan",  -dep  kúmbezdi  sýrettep  jazady Shoqan  Ýálıhanov. Mine, onyń  osy  sýrettep  jazǵan  Baıan men Qozynyń   beıitiniń  kishireıtilgen túri murajaıǵa  qoıylypty. Shoqan  zerttegen  balbal tastar da  kezdesedi. Ǵajap  nárse.  Shoqannyń ǵylymı álemine  erkin  enýińe múmkindik  beredi.  Munda  Shoqannyń  ǵylym eńbekteriniń  ishinde Jetisý, Ystyqkól,  Tán-shan, Shyǵys  Túrkistanǵa  arnalǵan tarıhı-geografıalyq sholý túrindegi   «Qulja  saparynyń  kúndeligi»,  «Jońǵarıa ocherkteri», «Qyrǵyzdar»  jazbalary  sekildi  qazynaǵa  bergisiz  qundy  eńbekteriniń  qoljazbalary  bar.  Bolashaqta  Shoqannyń  páýeskesiniń kóshirmesi,  jumys  ornynyń,  jatyn ornynyń  jasandy  nusqalary qoıylmaq. Kınozaly  iske qosylyp,  Shoqan  týraly fılmder  kórsetiledi  eken. Murajaıdaǵy jóndeý  jumystary  osy jyldyń  jeltoqsan  aıynda aıaqtalmaq. 

    «Jaqsy  áke  jaman  balaǵa qyryq  jyl azyq»  degen  maqal  bar ǵoı halqymyzda.  Qarap otyrsaq,  tegin aıtalmaǵan.  Shoqan  Ýálıhanovtyń  atyn  ıelenip  otyrǵan  aýyl mańaıyndaǵy  buıyǵy  jatqan, toz-tozy  shyqqan   aýyldarǵa  qaraǵanda  edáýir  úlken,  ári  jaınap  tur.  Eki  ǵasyr ótse  de  Shoqan  Ýálıhanov  sol aýyldy  «aǵartyp» tur.  Aýylda úkimet nazarynan  áli  de túspeı  keledi.