Janar Saǵatqyzy Úrimjide týylǵan. Mektepti Pekınde támamdaǵan. 1987 jyly Pekın teatr ınstıtýtyna  oqýǵa túsken ol  bir jyldan keıin Máskeýdiń memlekettik kıno ınstıtýtynyń rejıser mamandyǵyna oqýǵa attanady. Máskeýde ınstıtýt bitirer kezde dısertasıa esebinde túsirgen «aptanyń segizinshi kúni» degen fılmi kıno merekesiniń úzdik avtorlyq syılyǵyn enshileıdi. Reseı men Italıa birlesip jasaǵan «Aıýdyń dosy – Jonaton» degen fılmde qosalqy rólde, Reseıdiń «Budda arýaǵynyń oralýy» atty fılminde basty ról oınap úzdik ónerimen kózge túsedi. Zrerektigi, bilimdiligi, qytaı, orys tilderinde erkin sóıleıtin talanttylyǵymen Reseıdiń «Mır» halyqaralyq telearnasynda  dıktor bolyp jumys isteıdi. Máskeýde 9 jyl oqyp, rejıserlik mamandyqtyń qyry men syryn ábden meńgergen qazaq qyzy Qytaıǵa barǵanda úlken suranysqa ıe bolady. Ostrovskııdiń «Qurysh qalaı shynyqty» romanynyń negizinde jsalǵan fılmdi Ýkraınada 270 kún túsiredi. 20 serıaldy atalmysh fılm Qytaıda kúshti dúmpý týǵyzady. Munymen qosa «Qyzyl shıe», «Qyzyl ǵashyqtar», «Keshken kúnder», «Kúnbaǵys talany», «Respýblıka qarsańy», «Qala keńistiginde shoshynǵan qus», «Áskerı kisiniń qupıasy», «Alys ketken erteńgi kún», «Ian Chyń»   qatarly memlekettik deńgeıde túsirilgen fılmderdiń rejıseri boldy.

    « Jetim qyzdyń» rólin somdaǵan baqytty qyz

 – «Ol da Ǵaını sıaqty qazaq qyzy. Onyń esińnen ketpeıtin ádemi aty bar, ol – Janar. Biraq osy ásem esimnen de artyq, kókeıińde máńgi óshpeı qalatyny onyń qap-qara qos janary. Osy qara kózdi tabý úshin áıgili rejıser Gýań Chýnlan qanshama tentiredi deseńizshi». Bul Qytaı tilshisi Daı Juńkaıdyń esteligi. Qatelespesek, bul estelik Qytaıda túsirilgen «Jetim qyzdyń mahabbaty» deıtin kıno týraly bolsa kerek...

–   Bul fılm Shyńjańdaǵy «Úsh aımaq tóńkerisin» beıneleýdi negiz etip, ulttyq armıa jaýyngeriniń jetim qalǵan qyzy Ǵaınıdyń azapty taǵdyryn sýretteıdi. Ǵaınıdyń jáne onyń súıgen jigitiniń tóńkeris úshin, mahabbat úshin izdengen ómir jolyn kesteleıdi. Fılmde Ǵaınıdyń sózi de, áreketi de onsha kóp emes. Rejıser jas qyzdyń jan dúnıesindegi ishki sezimderin kózi arqyly beıneleýdi maqsat etedi. Osy fılmde bas keıipker Ǵaını rólinde men oınap edim...

– Siz Pekınde turyp, Úrimjide túsirilgen bul kınoǵa qalaı taldandyńyz?

–   Ǵaınıǵa laıyq qara kóz qyzdy tabý úshin rejıser Gýań Chýnlan Qanas kólinen muztaýǵa deıingi biraz óńirdi sharlap qaıtsa kerek. Úrimjige kelgende  bir toıda meni kóripti. Keıin Áke-sheshemdi izdep baryp, arnaıy sóılesken eken. Men ol kezde birneshe myń kılometr alysta jatqan Pekındegi ózim oqyp jatqan orta mektepke jetip te bolǵanmyn.  Bul  10 synypta júrgen kezim edi. Emtıhanǵa daıyndalyp otyrsam, mektep dırektory shaqyrdy. Shyńjańnan kelgen telefon degen soń, trýbkany alsam, «siz Janarsyz ba?» degen daýys shyqty. Keıin bilsem bul sol kınonyń rejıseri Gýań Chýn Lan eken. Ertesinde sol shaqyrtý boıynsha Úrimjige bardym.

– Rejıser sizdiń kózińiz ǵana emes, jaqsy oqyǵan ózińizge de qyzyqqan bolar?

– Kishkene kezimnen akterlikke qyzyǵýshy edim. Bala kezimde Pekınde oqyp júrgenimde ortalyq telearnada balalarǵa arnalǵan oıyn-saýyq úıirmesi boldy. Sonda balalardyń spektaklin oınaımyz. Al Ǵaını bolý men úshin oılamaǵan is boldy. Bara salyp suraǵanym: «nege meni taldadyńyzdar? Men baqytty otbasynda  ósken qyzbyn, eshteńeden habary joq oqýshymyn. Jetim qyzdyń rólin qalaı somdaımyn? Onyń ústine mahabbat oqıǵalary bar eken» dedim. Fılm rejıseri Gýań Chýnlan «Maǵan senseń boldy» dep kóńilime senim uıalatty. Kıno bitkennen keıin ǵana «e, men de bir róldi somdap shyǵyppyn-ǵoı» dedim.

                      «Qurysh qalaı shynyqty?»

–  Siz túsirgen «Qurysh qalaı shynyqty» fılmine ne úshin «tórt tuńǵysh» degen aıdar qoıylǵan?

– fılmniń bul aıdardy ıelenýindegi sebep: Birinshiden, sheteldiń shyǵarmasyn Qytaı tuńǵysh ret ózi qaıta jasaǵan. Ekinshiden, Qytaıdyń ózinen shyqqan rejıser sheteldiń áıgili shyǵarmasyna tuńǵysh ret rejıserlik etken. Úshinshiden, telefılmdi tuńǵysh ret shetelde keskinge túsirgen. Tórtinshiden, telefılmge tuńǵysh ret túgeldeı shetel akterleri oınaǵan.

–Qytaı tarıhyndaǵy osyndaı eleýli fılmge qalaı aralastyńyz?

–   Men ol kezde Qytaı men Japonıa birlesken «Kúnbaǵys talany» degen kınonyń túsirilýine atsalysyp júrgenmin. «Qurysh qalaı shynyqty» romanynan Qytaılar telefılm jasaıdy eken degendi estigenimde, «ózge memleketke baryp kıno túsirgende, ózderinen asyp túse alar ma eken» degen oımen onsha elegen joqpyn.

Sol fılmniń jobalaýshysy Jyń Kaınannyń Fransýzdar Reseıdiń «Anna Karenınasyn», Italıandar Qytaıdyń «Sońǵy patshasyn» alǵanda, qytaılyqtar «Qurysh qalaı shynyqtyny» nege almasqa degen sózi maǵan oı saldy. Sóıtip «Qurysh qalaı shynyqtyny» túsirýge maqul boldym.

– Fılmdi túsirýge Ýkraınanyń «Dovjenko» kınostýdıasyn tańdaýǵa ne sebep boldy? –  Bunyń eki sebebi bar edi. Birinshi, 1973 jyly túsirilgen 6 serıaly «Qurysh qalaı shynyqty?» telefılminiń rejıseri Mashenko osy «Dovjenko» kınostýdıasynyń bastyǵy eken. Bul bizdiń tájirıbe almasyp, tálim alýymyzǵa paıdaly boldy. Ekinshiden, aldyńǵy eki retki «Qurysh qalaı shynyqty?» fılmi osy Ýkraınada jasalǵan. Sondyqtan, onda buryn istetilgen kıim-keshek, qural-saıman, áskerı qarý-jaraq, arba, avtomobıl t.b. jalpy fılm túsirýge qajetti zattar qory bar edi...

– 270 kún túsirilgen mundaı úlken kınoǵa akter tabýda ońaısoqpaǵan bolar? – Bas jobalaýshy Jań Shaýhýa ekeýmiz fılm túsirýden kún ilgeri Kıevke baryp daıyndyq jumysyn bastap kettik. Ýkraına jaqtyń fılm prodúseri Nıkolaıdy ertip úsh adam teatar ınstıtýtynyń jataqhanasyna baryp, stýdentter arasynan akter tańdadyq. Dabyra bolyp ketpeý úshin, qytaılyqtardyń fılmine akter tańdaıymyz dedik te, «Qurysh qalaı shynyqty» týraly tis jarmadyq. Stýdentterdiń shaǵyn bólmesinde ótkizilgen bul suryptaý óte qyzyq boldy. Emtıhanǵa qatysatyn stýdentter sany kóbeıip, tún jarymyna deıin irikteýge týra keldi. Keıin fılm jasaǵanda osy stýdentterdiń ishinen birsypyrasy qatysty. Keıbireýi mańyzdy rólderge de shyqty.

– Osy tańdaýda Pavel rólin somdaýǵa laıyq adam tabyldy ma?

– «Dovjenko» kıno stýdıasynyń bastyǵy Mashenko myrzamen dıdarlasqanymyzda, ol kisi «kimde-kim «Qurysh qalaı shynyqtyny» fılmge túsirmekshi bolsa, fılmniń jany Pavel ekenin bilýi bárinen mańyzdy!..» dep aǵalyq aqylyn aıtty. Endeshe, kim búgingi Pavel bola alady?

Biz 20 serıaldan turatyn osy telefılmde Paveldiń 16 jastan 30

jasqa deıingi ómir saparyn beıneleýimiz kerek boldy. Onda ańǵaldyǵy men albyrttyǵy basylmaǵan jasóspirim Pavel, taǵdyrdyń talqysyna túsip, ómirdiń buralań jolynan ótken,  tolysyp, kemeline kelgen baıypty da qaısar orta jastaǵy Pavel portreti kóz aldyńyzǵa tartylýy kerek. Paveldi de taptyq, áıteýir...

Aryq, boıy 1.81 metr, qalyń qońyr shashty, 25 jastaǵy Andreı Samınındy Pavel obrazyna laıyq dep tabýdyń ózi qyzyq. Tóńirektiń tórt buryshyn sharlap izdep júrgen «Paveldiń» janymyzdan tabylaryn kim bilgen? Qabaǵyn túıse muń, qýansa janarynan jalyn  shashyraıtyn, kelbetinen baıyptylyq pen qaısarlyq shyǵyp turatyn, ásirese, is-áreketinde eshqandaı jasandylyq baıqalmaıtyn Andreıdi bizben jumys isteıtin Ira esimdi ártis qyzdyń fotoalbomynan kórip tańdadyq.  

               Ana tilimde sóıleýim anamnyń eńbegi

– Qytaıǵa kıno saralaýǵa kelgen halyqaralyq kıno festıváliniń tóraǵasy kanadalyq Monreal myrza sizge «bir bóleginde orys tili qoımasy, bir bóleginde aǵylshyn tili qoımasy, bir bóleginde qytaı tili qoımasy, taǵy bir bóleginde ana tilińniń qoımasy bar myna kishkentaı basyń keremet-aq eken»  dep tańdaı qaqqan eken. Mektepti qazaqı ortasy joq Pekınde, ınstıtýtty Máskeýde oqyp, aǵylshyn tilin ózdiginen úırengen Janar ana tilin qalaı «aman» alyp qaldy eken?

– Balanyń durys ósýi áke-shesheniń tárbıesine tikeleı baılanysty. Sol kisilerdiń izin basyp kele jatqandyqtan da osy jetistikterge jetip otyrmyn dep oılaımyn. Ata-anamnyń meniń ómir jolymdy durys túsingenine dán rızamyn. Ol kisiler eń aldymen ózderi maǵan úlgi boldy. Tirshilik, qoǵamdyq baılanys jalpy barlyq jaǵynan jan jaqtyly bolyp boıjetýime bar kúshterin saldy.

Men Shyńjańnan óte kishkene kezimde ketken bolsam da, ár ret qaıtyp barǵan saıyn sonshalyq tabıǵı, sonshalyq tanys, sonshalyq ystyq seziledi. Qatpary qalyń, qoınaýy keń ulan-baıtaq qazaq saharasy kóńilge medet, boıǵa qýat syılaıdy. Ana tilimdi saqtýǵa dalanyń dara qasıetinen basqa eń mańyzdysy meniń sheshemniń meni otbasynda qazaqsha sóıletip ósirgendiginde. Qytaı balabaqshasynda oqyp júrgen kezimde de úıge kelgende halyq maqaldaryn úıretip, Abaı óleńderin jattatatyn. Sheshemniń úıretken «jaqsyny jaqsy dese saqtanady, jamandy jaqsy dese maqtanady» deıtin maqaly da áli kúnge meniń sózdik qorymnan túsken emes...

 – Kıno túsirý barysynda basyńyzdan ótken bir qyzyq jaıtty aıtyp berseńiz?

– «Qurysh qalaı shynyqty» fılmin túsirip júrgen qaqaǵan qystyń bir túninde fılm alý jumystary saǵat túngi ekige deıin jalǵasyp qatty jaýrap kettik. Qolym qalt etip bosaǵan bir sátti paıdalanyp, jylyna qoıaıyn dep ottyń janyna bardym. Tez jylynaıyn dep tym jaqyndap ketken sıaqtymyn. Kıimniń kúıgen ısi shyqqan soń eńkeıip qarasam, eki balaǵymdy ot shalyp, tizemnen tómengi jaǵy byrysyp qalypty. Abyroı bolǵanda der kezinde baıqap qalyppyn. Óıtpegende «úlken pálege» ushyrar edim. Ol mamyq toltyrylyp, hımıalyq talshyqtan tigilgen kıim bolatyn. Kúıgen jeri qatyp, morttanǵandyqtan, qol tıip ketse jyrtylyp, ishindegi mamyq burqyrap shyǵa berdi. Men ábirjyp qaldym. Kıimimdegi mamyq túgel shyǵyp taýsylsa, sýyqqa qalaı shydamaqpyn? Sonymen jaryq túsirýshige baryp, skoch surap aldym da, jyrtyqtardy aıqysh-uıqysh japsyryp tastadym. Meniń sóleket qylyǵyma qarap otyrǵandar dý kúldi. Estelik úshin saqtap qoıǵan osy shalbardy kórgen saıyn sol túngi sýyq esime oralady.                     

– Qazaqstannyń kıno salasynyń damýyna qandaı baǵa beresiz?

–Qazaqstannyń kıno óndirisine pikir aıtýǵa quqyǵym joq ári ony tolyq zerttep júrmegendikten qazirshe birdeńe deı almaımyn...

– Janardyń túsirgen qazaq kınosyn kóremiz degen el jurttyń arman tilegi qashan oryndalar eken?

– Qazaq kınosyn túsirý talaıdan beri oıymda júr. Bul árıne ońaı jumys emes. Oǵan eń aldymen jaqsy senarı bolýy kerk, ult múddesine kúıinetin, tárbıe kórgen, shyńdalǵan ártis bolýy tıis. Munan qala berse qyrýar qarjy qajet. Bul sharttar tolyq ázirlenbese bári bos sóz bolady. Ulttyq kıno túsirý halyq qalaýlylarynyń, ult zıalylarynyń, eldik sanasy joǵary azamattardyń atsalysýymen oryndalatyn sharýa...  

Áńgimelesken Haziret Ábdilda