Prezıdenttiń halyqqa arnaǵan Jolda­ýyn­da aıtylǵan ótkir máseleniń biri – elimizdegi shaǵyn qalalardy damytý. Elbasy bul túıtkildi sheshýdi Úkimetke tapsyr­ǵan­nan keıin salaǵa edáýir basym­dyq be­rilip, tıisti sharalar qolǵa aly­na bastady. Osydan soń elimizdiń shalǵaıda jatqan shaǵyn qalalary men eldi mekenderinde tirshilik jandanyp, halyqty jumyspen qamtý baǵytynda birqatar sharalar qolǵa alyndy.

Qazir buıyǵy qalanyń birine aınalǵan Arqalyq kezinde oblys ortalyǵy retinde dúrkirep turdy. Alaıda, táýelsizdik alǵannan keıingi aýmaly-tókpeli ýaqytta qaladan bereke, jurttan maza qashqan. Qıyndyqqa moıymaǵan halyq ejelgi ataqonysyn birjola tastap ketpeı, kerisinshe aıaǵynan tik turyp ketýine bar kúshin saldy. Biz monoqalalar tiziminiń basynda turǵan Arqalyqtyń búgingi tynys-tirshiligin bilmek bolyp, qala ákimi Berik Ábdiǵalıulyn áńgimege tartqan edik.

– Elimiz Táýelsizdik alǵan jyldary sandaǵan aýyl, shaǵyn qalalardyń jaǵdaıy shatqaıaqtap ketkeni belgili. Sonyń biri ózińiz basshylyq etetin Arqalyq qalasy. Keshegi Arqalyq pen búgingi Arqalyqty salystyryp kórsek... – Jalpy, Arqalyqtyń qalyptasý tarıhyna úńiletin bolsaq, bul shahar 1950-1960 jyldary osy jerde boksıt ken oryndarynyń tabylýynan bastaý alady. Jer qyzyl tústi bolǵasyn, osynda oryn tepken qalashyq «Qyzylqozy» dep atalyp ketti. Áýel bastan munda shamamen 20 myń adamǵa arnalǵan jumysshylar poselkesin turǵyzý kózdelgen. Keıin oblys ashylǵanda, oblystyq aýqymdaǵy ınfraqurylym damı bastaıdy. Oǵan qosa, úlken Búkilodaqtyq ekpindi qurylys, tyń ıgerý naýqany bastalady. Keńes úkimeti sol tusta Arqalyqty oblystyń ortalyǵy etip, tek boksıt óndirisiniń oshaǵy retinde ǵana emes, agrarlyq ólke, osy aımaqtaǵy barlyq eldi mekenderdiń ákimshilik ortalyǵy retinde qalyptastyrýǵa kúsh saldy. Qalada birneshe oqý oryndary, jańa zaýyttar ashylyp, úlken qala mártebesine deıin jetti. Demek, arada biraz jyldar ótip, zaman ózgeredi. Sonda qalanyń yqshamdalyp, tyǵyryqqa tirelýine birneshe faktor sebepshi boldy. Birinshiden, zaýyttar jabyla bastady. Ekinshiden, oblys jabyldy. Úshinshiden – jylý men jaryq toqtatyldy. Osyndaı qıyn-qystaý kezeńde kóptegen azamattar údere kóship, qalanyń taǵdyry túıtkildi jaǵdaıǵa jetti. Ǵımarattardyń úshten biri qańyrap bos qaldy. Ásirese, jańa salynǵan shettegi móltek aýdandar qaraýsyz qaldy. Aýyldardyń jaǵdaıy tipti tómendedi. Sol kezde jylý, jaryǵy joq aýyldardan qalaǵa kún kóremin dep kelgen azamattar da az emes edi. Burynǵy 70 myń halyqtan 27 myńdaı adam ǵana qaldy. Sol 27 myńnyń jartysynan kóbi aýyldan qonys aýdarǵan azamattar. Kórshiles Jangeldın, Amangeldi aýdandaryndaǵy kóptegen aýyldar tirshiligin toqtatty. Jylý, jaryq sıaqty komýnaldyq ıgilikter durys berilmeı jatqan kezde, qala optımızasıa (yqshamdalý) tolqynyn bastan keshirdi. Jańa aıtyp ótkenimdeı, jańadan salynǵan shettegi móltek aýdandarǵa jylý, jaryq berý toqtatylyp, qala turǵyndary ortalyqqa qaraı shoǵyrlanýǵa májbúr boldy. Qıyn zamanda bos qalǵan úılerdiń barlyǵy tonalyp, terezeleri synyp, qur qańqasy qaldy. Olardy saqtap qalý úshin kirpishtermen ja­ýyp, áreket jasap edi, tabyssyz qalǵan jurt betondardyń armatýralaryn jappaı buzyp ala bastady. Jalpy, sol optımızasıa tolqyny soqqan 200-ge jýyq túrli ǵımarattar búgin ıesiz, buzylǵan kúıde tur. Árıne, buryn dáýirlep turǵan kezeńde jastyq shaqtyń qalasy bolǵan araıly Arqalyqtyń taǵdyryna ókinishpen qaramaǵan jan bolmaǵan shyǵar. Jazyq dala tósinde boı kótergen jas shahardyń osyndaı halge jetkeni Arqalyqtyń barsha turǵyndary úshin aýyr soqqy boldy. Saqan Qusaıynov, Erkin Áýelbekov, Ózbekáli Jánibekov syndy birqatar isker azamattardyń biliktiligimen, jiger-qaıratymen damı túsken qala – osyndaı aıanyshty jaǵdaıǵa kelip tireldi.

– Al sol qıyn-qystaý kezeńde Arqalyqty burynǵy qalpynda aman saqtap qalý múmkin be edi? – Árıne, zaýyttar jabyla bastaǵanda 70 myń turǵynnyń barlyǵyn saqtap qalý ońaı bolmas edi. Báribir halyq kóshýge májbúr bolatyn edi. Eger oblys, respýblıka tarapynan kómek bolǵan bolsa, úılerdiń basym bóligin saqtap qalýǵa jol ashylary sózsiz edi. Áıtse de, 1990 jyldary ózińiz aıtqandaı, shatqaıaqtap qalǵan aýyldar kóp boldy, jańadan derbes memleket bolyp qalyptasa bastaǵan Táýelsiz elimiz jappaı daǵdarysty bastan keshirdi. Sondyqtan eshkimniń de aýdandarǵa kóńil bólip, olarǵa járdemdesýge murshasy kelmedi. Endi, árıne, kinálini izdeýdiń qajeti joq shyǵar, sebebi sol tusta eldi mekenderdiń kóbisi osyndaı aýyr halde boldy. Al eldiń búginine bet buratyn bolsaq, qazirgi tańda qalanyń optımaldyq qurylymy qalyptasty. Adam sanyn 2020 jylǵa deıin 40 myńǵa jetkizýdi boljamdap otyrmyz. Demografıalyq ahýal da turaqtaldy. Búgingi kúni adam sany tabıǵı ósim jaǵynan ilgerilep keledi. Qalanyń ótkeni men búgingisin salystyratyn bolsaq, shahardyń búgingi tynys-tirshiligi jaman emes. Arqalyq-SHubarkól temir jol qurylysy bastalǵaly beri halyqtyń erteńgi kúnge degen senimi nyǵaıa tústi. Taıaý bolashaqta tas joldaryn da jasaımyz degen jobalarymyz bar. Temir jol bir bólek, qazir aýyl sharýashylyǵynda birqatar mańyzdy jobalar iske asyp jatyr. Mal, qus, egin sharýashylyqtary óńirde damý ústinde. Osynyń bári eldiń kóńiline úmit uıalatady. Sondyqtan Arqalyq óship barady emes, ósip keledi.

– Siz buǵan deıin de óndiristi qalalardy basqardyńyz. Ulytaýdy týrısik ortalyqqa aınaldyrýǵa kúsh salǵanyńyz málim. Al, Arqalyqqa ákim bolyp qyzmetke kirisken kúnnen bastap nege kóńil bóldińiz? – Ár jerdiń ózindik damý joldary, tetikteri bolady. Onyń ekonomıkalyq turǵydan qaraǵanda, bereri mol, áleýeti joǵary tustaryn asha bilý, damytyp, ilgerilete bilý kerek. Ulytaýda aýyl sharýashylyǵyn damytýǵa qolaıly jaǵdaı bolǵasyn, ol jaqta eń áýeli agrarlyq salany qolǵa aldyq. Sondaı-aq Ulytaýdyń bir ereksheligi, azamattardyń kóbisi Jezqazǵanǵa, basqa da mańaıdaǵy eldi mekenderge barsa da, ult uıasy bolyp ulyqtalatyn, tunyp turǵan tarıhy bar shejireli ólkeden aınalyp ótpeıdi. Sondyqtan Ulytaýda bar eskertkishterdi kórsetip, joldaryn jónge keltirip, ınfraqurylymyn jasap, rýhanı, mádenı qundylyqtardy nasıhattaý joldaryn qarastyrýǵa den qoıdyq. Qonaq kútetin ǵımarattardy turǵyzyp, kıiz úıler tigip, týrıserge qolaıly jaǵdaı týǵyzdyq. Tek qana ıdeologıalyq jumys emes, sol óńirge ekonomıkalyq paıdasyn tıgizetin joba retinde kerek boldy. Al Arqalyqqa keletin bolsaq, eń áýelgi jumys – ınfraqurylymyn damytý bolyp otyr. Búgin qolda barymyzdy kóbeıtip, ony eseleýge kóńil bólýdemiz. Qalada bilim alýǵa kelgen jastardyń kóptigine baılanysty, jataqhanalardaǵy oryn tapshylyǵy máselesi kún tártibinde tur. Bir qýantarlyǵy, jyl sanap sapasy boıynsha qonaq úılerden kem túspeıtin jańa jataqhanalar boı kóterip jatyr. Bıyldyń ózinde 270 orynǵa arnalǵan jergilikti pedınstıtýt jataqhanasy paıdalanýǵa beriledi. Sońǵy jyldary jergilikti oqý oryndarynyń birneshe jataqhanasy stýdentterdiń ıgiligine berildi. Birneshe turǵyn úıler qaıta jóndelip, qalaǵa sán, halyqqa pana bolyp otyr. «Jol kartasy» baǵdarlamasy boıynsha aýrýhanany jónge keltirýge mıllıardtaǵan qarajat bólindi. Osyndaı ıgi sharýalar az emes. Degenmen de, Arqalyqqa kelgenderdiń qatarynda munyń bárin kórip jatqandar neken-saıaq. Bári de eń aldymen buzylǵan úılerdi kórip, «Osy Arqalyqtyń bolashaǵy bar ma? Bári quryp jatyr ǵoı» degen oıǵa keledi. Arqalyq týraly pesımısik oılar, bolashaǵyna degen kúmán basym. Sondyqtan Arqalyqqa alǵash kelgenimizde, qalany kóriktendirýge, abattandyrýǵa kóńil bóldik. Jaryqtandyrý, jol máselesi sıaqty túıinderdi sheshýge bel býdyq. Bıyldyń ózinde 60 myń sharty metrge jýyq jol jóndeldi. Onyń ishinde 32 myń sharshy metrge asfált tóseldi, qalǵany tegistelip, júrýge jaramdy jaǵdaı jasaldy. Barlyq kóshelerge jaryq tartyldy. Munyń bári jergilikti turǵyndardyń júrip-turýyna qolaıly bolý úshin jasaǵan qam-qareketimiz.

– Bir pikirińizde «Qudaıǵa shúkir, Qazaqstannyń barlyq óńiri damyp jatyr, biraq dál osy óńir kesheýildep tur» depsiz. Sonda bul óńir memlekettiń nazarynan tys qalyp kelgen be? – Qaı óńir bolmasyn, eń aldymen onyń damýy úshin ınvestısıa quıylýy kerek. Al Arqalyq óńiri nege kesheýildep tur? Birinshiden, Arqalyq tuıyqta tur. Mynandaı bir qarapaıym mysal keltireıin. Júk tasymaldaıtyn kólikter Arqalyqqa kelýge qulyqsyzdyq tanytady. Sebebi bul jaqqa júkpen kelse, qaıtýynda bos ketedi. Bul, árıne, olarǵa tıimsiz. Eger ońtústikke, jalpy jan-jaqqa jol tartylatyn bolsa, qalanyń transporttyq múmkindikteri, eksporttyq áleýeti ulǵaıar edi. Investorlarǵa da mundaı transporttyq múmkindikter osy óńirde óz jobalaryn iske asyrýǵa jol ashatyny zańdylyq. Bıyl, mine, temir jol qurylysy bastalyp ketti. Sondyqtan Arqalyqta temir joldyń salynýyna baılanysty ınvestısıalyq tartymdy orta qalyptasyp keledi dep aıtýǵa negiz bar. Ekinshiden, Arqalyqta Torǵaı boksıt ken basqarmasynan basqa ınvestısıa tartýǵa bolatyn iri kásiporyn joq. TBKB-nyń ózi ónim mólsherin jyldan jylǵa qysqartyp keledi. Kásiporynnyń boksıt óndirý jospary boıynsha, boksıt óndirisi 2021 jylǵa deıin ǵana júrgiziledi. Ózim alǵash ret osynda kelgende, eger osy óndiris oshaǵy qysqarsa, Arqalyq úshin qıyn bolady dep oılaǵan bolatynmyn. Alaıda óńirdiń ekonomıkalyq ahýalymen jaqynyraq tanysqanda, qalanyń jaǵdaıy boksıt óndirisine asa táýeldi emes ekenine kózim jetti. Mysaly, Jezqazǵannyń qurýshy kásiporny «Qazaqmys» korporasıasynda 10 myńǵa jýyq adam jumys isteıdi. Al Torǵaı boksıt ken basqarmasynyń jumysshylar sany – 1 myń-aq adam. Sondyqtan boksıt óndirisi toqtasa da, óńirdiń damýy tejelip qalmaıdy. Sóz retin paıdalanyp, jalpy osy kásiporynnyń keleshegin de aıtyp ótkenimiz jón bolar. 2021 jyly boksıt qory taýsylady. Alaıda odan keıin de óndiris toqtap qalmaıdy. Ári qaraı rekýltıvasıalyq jumystar júrgiziledi, sonymen qatar, otqa tózimdi balshyq alyna bastaıdy. Bul balshyq túri qazir de óndirilýde. Bul maqsatta 300-400 adamdaı qalady dep josparlanyp otyr. Sondyqtan atalǵan kásiporynnyń jumys mólsheri birshama azaısa da, óndirisi ári qaraı jalǵasa bermek. Memlekettiń monoqalalardy damytý baǵdarlamasy da osyndaı bir kásiporynǵa táýeldi bolyp turǵan qalalardyń óndirisin ártaraptandyryp, ınvestısıa quıýǵa qolaıly orta qalyptastyrý bolǵasyn, bolashaǵymyzǵa alańdamaımyz. Oǵan qosa, temir jol nysandarynda 500-ge jýyq jumys orny ashylady dep josparlaýdamyz. Tas jol da jóndeledi degen oı bar. Naqtyraq aıtsaq, Arqalyq-Jezqazǵan tas joly 2014-2015 jyldary bastalmaq.

MONOQALALAR – ÁLEMDİK NARYQQA TÁÝELDİ – El úkimeti shaǵyn qalalardy damytýǵa baılanysty arnaıy baǵdarlama qabyldady. Bul eń aldymen Arqalyq sekildi tozǵan, kúıi ketken qala úshin mańyzdy ekeni belgili. Shaǵyn qalany damytý úshin eń aldymen qandaı túıtkilderdi sheshý kerek? – Ekonomıkasy bir kásiporyn óndirisine táýeldi, bir salany ǵana tirek etken shaǵyn qalalar úshin memlekettiń arnaıy damý baǵdarlamasy – úlken járdem. Elbasynyń, memlekettiń tikeleı qoldaýymen júrgizilip jatqan bul baǵdarlamaǵa halyqtyń rızashylyǵy zor. Aldymen monoqala men shaǵyn qala degen eki uǵymnyń ara-jigin ajyratyp alaıyq. Monoqala degenimiz – Arqalyq sıaqty bir ǵana óndiris oshaǵyna táýeldi qala. Al shaǵyn qala sanatyna – úlken, qalaqurýshy óndirisi joq, adam sany az qalalar jatady. Monoqalalar baǵdarlamasynyń túpkilikti maqsaty ne? Maqsaty – bir ǵana, qalaqurýshy kásiporynǵa qarap otyrǵan qalalarǵa áleýmettik nysandar salyp berý, jolyn jóndeý emes. Monoqalalardy damytý baǵdarlamasy eń áýeli onyń óndirisin ártaraptandyrý, ózge de óndiris oshaqtaryn ashýǵa múmkindik týǵyzýdy kózdeıdi. Jalpy, osyndaı bir ǵana salany tirek etken qalalardyń ekonomıkasy álemdegi baǵalarǵa táýeldi. Mysaly, temirdiń álem naryǵyndaǵy baǵasy ózgeretin bolsa, ol Temirtaý qalasyna yqpalyn tıgizbeı qoımaıdy. Sol sıaqty mystyń baǵasy Jezqazǵannyń ekonomıkalyq kórsetkishterine tikeleı áser etedi. Eger álem naryǵyndaǵy baǵalar kúrt tómendep ketetin bolsa, bir ǵana óndiriske qarap otyrǵan qalalar daǵdarysqa ushyraýy ǵajap emes. Ol kásiporyndarda qysqartýlar bastalady, eńbekaqylary azaıady, salyq túsimderi báseńdeıdi, tipti zaýyttar jabylyp qalýy yqtımal. Sondyqtan monoqalalarda jańa jumys oryndaryn ashyp, qala ekonomıkasyna ıgi yqpal etetindeı, bir sózben aıtqanda, eldi asyraı alatyndaı jańa óndiris oryndaryn ashý – birinshi kezektegi mindet. Al jańa óndiris oryndaryn ashý úshin ne isteý qajet? Árıne, ınvestısıa quıýǵa qolaıly jaǵdaı týǵyzý kerek. Investorlarǵa, iri kásipkerlerge sharýasyn dóńgeletýge yńǵaıly bıznes-klımat jasaý kerek. Bolashaq jobalarǵa tıimdi etip ınfraqurylymyn jasap berý tıis. Sondyqtan monoqalalardy damytý baǵdarlamasynyń negizgi túp maqsaty – bir óndiris oshaǵyna táýeldi qalalardy «mono» degen mártebesinen aıyrý. Biz tilge tıek etip otyrǵan baǵdarlama – monoqalalardy damytý baǵdarlamasy. Al, shaǵyn qalalardy damytý – bólek baǵdarlama. Jalpy, aıtyp óteıin, qalalardy damytýǵa baǵyttalǵan memlekettiń úsh baǵdarlamasy bar. Birinshisi – qalalyq aglomerasıalardy damytý baǵdarlamasy. Bul baǵdarlama Almaty, Astana syndy iri qalalardyń irgesindegi eldi mekenderdi damytýdy kózdeıdi. Ekinshisi – biz aıtyp ótken monoqalalardy damytý baǵdarlamasy. Úshinshisi, mine, endigi jyly iske qosylatyn shaǵyn qalalardy damytý baǵdarlamasy. Sonymen birge, jalpyǵa ortaq «Aımaqtardy damytý» jáne sala-sala boıynsha baǵdarlamalar bar. Monoqalalarǵa 27 qala kirdi. Al shaǵyn qalalar Qazaqstanda óte kóp. Shaǵyn qala degenimiz qandaı qalalar? Olar qala mártebesine ıe, shaǵyn aımaqty eldi mekender. Kóbinese stansıalar men aýyl sharýashylyǵy damyp kele jatqan qalalar shaǵyn qala sanatyna kiredi. Mysaly, Shý, Aıagóz, Kentaý, Yrǵyz, Qarqaraly, Atbasar, Túrkistan jáne t.b. qalalar. Búgingi tańda elimizde shaǵyn qalalardan oblys ortalyqtaryna kóshý úrdisi baıqalady. Osyndaı mıgrasıalyq úrdisti toqtatý úshin ne isteý kerek? Árıne, shaǵyn qalalardyń ınfraqurylymyn damytyp, tozyǵy jetken joldaryn, kárizdik júıesin, jylýmen qamtamasyz etý máselelerin sheshý kerek. Shaǵyn qalalardy damytý baǵdarlamasy osy maqsatty kózdeıdi. Al Arqalyq bolsa, bul baǵdarlamaǵa ilikpeıdi.

– Alaıda Úkimettiń monoqalalardy damytý baǵdarlamasy boıynsha Arqalyqqa 108 mıllıon teńge ǵana bólingen eken. Siz «bul qarjy mardymsyz, bul jylý júıesin jóndep, qoqys shyǵarýdan artylmaıdy» degen ekensiz. Sizden basqa kóptegen ákimder bergenge ǵana shúkirlik etken sıaqty. Shyn máninde, bul tym az emes pe? – Bul qarajatty eseptegende, ókinishke qaraı, adam sany ǵana eskerilgen. Qazirgi tańda Arqalyq aımaǵynda 40 myń adam turady. Biraq bul baǵdarlama boıynsha tek qalada turatyn adamdar sany ǵana esepke alynǵan. Durys aıtasyz, qırap turǵan ǵımarattary shash-etekten qalany qalpyna keltirý úshin bul aqsha mardymsyz. Sondyqtan biz qarajat bólerde qalanyń ınfraqurylymdyq jaǵdaıyn, qırandy úıler sanyn esepke alý kerektigi jaıynda óz usynysymyzdy aıtqan bolatynbyz. Bylaı qaraǵanda, elimizde dál Arqalyqtaı qırandy úıleri kóp qala joq shyǵar. Sebebi buryn oblys ortalyǵy bolǵan, ınfraqurylymy damyǵan qalada ǵımarattar kóp ornalasqan. Bul usynysymyzdy Úkimet qoldap, keler jyly qırandy úılerdi baǵytty jarylys ádisimen joıýǵa 1 mıllıard teńge qarajat bólýge ýádesin berdi.

– Arqalyqta 117 turǵyn úı men 30-ǵa tarta ákimshilik ǵımarat áne-mine qıraǵaly turǵan kórinedi. Olardy jóndep, qaıta turǵyn úı retinde paıdalanýǵa bolmaı ma? – Joǵaryda atap ótkenimdeı, daǵdarys kezinde jumyssyz qalǵan jurt betondardy buzyp áketip, temir-tersekterin tapsyryp, kún kórdi. Búgingi tańda barlyq ǵımarattar apattyq jaǵdaıda tur, qalpyna keltirýge jaramaıdy. Sondyqtan eger úı soǵý kerek bolyp jatsa, olardy buzyp, ornyna jańadan ǵana úı turǵyzýǵa bolady. Alaıda búgingi tańda kóptep úı salýǵa asa muqtajdyq joq. Qırandy ǵımarattardan arylatyn bolsaq, bosaǵan jerlerdi jekemenshik úı salýǵa beremiz. Taıaý ýaqytta qalanyń genplanyn ázirlep shyǵaramyz. Onda sol aýmaqtarda jekemenshik úıler turǵyzý josparlanǵan. Jáne tek jer ǵana bólip qoımaı, burynǵy ınfraqurylymdyq júıelerdi qalpyna keltirip, turmysqa qajetti jaǵdaı týǵyzý josparda bar.

– Qostanaı óńiri astyqty alqap. Mal sharýashylyǵyna da qolaıly meken. Torǵaı týraly onsha sóz bolmaıdy. Sizderde shaǵyn jáne orta kásipkerlikke barlyq jaǵdaı jasalǵan ba? – Arqalyqta memleket tarapynan shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýǵa baǵyttalǵan birqatar jobalar jumys isteýde. Bir aıta keterligi, monoqalalardy damytý baǵdarlamasy boıynsha «Bıznestiń jol kartasy – 2020» baǵdarlamasy aıasynda osy óńirdiń kásipkerlerine nesıe alýǵa jeńildikter qarastyrylǵan. Eger kásipker monoqalalarda bıznes ashamyn dep, 14 paıyzben nesıe alatyn bolsa, Úkimet onyń 7 paıyzyn ózi óteıdi. Al Arqalyq monoqalalardyń ishinde áleýeti tómen qalalar qataryna jatqyzylǵandyqtan, Úkimettiń jeńildigi 10 paıyzdy qurap otyr. Sonda Arqalyqta bıznes ashamyn degen kásipker 14 paıyzdyq mólshermen nesıe alatyn bolsa, onyń 4 paıyzyn ǵana ózi óteıdi. Qalǵanyn Úkimet ózine júktep otyr. Bul qaı kásipkerge de úlken kómek bolary sózsiz. Sondyqtan Arqalyqta bıznes ashý – óte tıimdi. Munymen qosa, ınovasıalyq jobalardy qoldaý úshin qaıtarymsyz memlekettik granttar bólinedi. Mal basyn kóbeıtýge de respýb­lıka boıynsha júrip jatqan «Sybaǵa» sıaqty tıimdi nesıeler kóńil aýdartyp otyr. Naqty jobalarǵa toqtalatyn bolsaq, Arqalyqtyń mańynda Matrosov degen aýyl bar. Buryn keńes úkimeti kezinde qurylǵan aýyldan halyqtyń basym bóligi úılerin tastap, kóship ketken. Sol aýyldan shyqqan azamattar osydan birneshe jyl buryn óz qarajatyna mal bordaqylaý keshenin turǵyzdy. «Nur jaılaý NS» JSHS qolǵa alǵan keshendi iske qosý úshin 2,5 mlrd. teńge qarajat jumsaldy. AQSH-tan angýs aberdın tuqymdy 2000 bas iri qara mal ákelindi. Osylaısha Matrosov aýylynyń kúretamyryna qan júgirip, sol aýyl týmalarynyń kómegimen eńsesin kóterip keledi. Sondaı-aq, iri jobalardyń sanatynda «Agroınterqus» JSHS-in atap ótýge bolady. Jergilikti qus fabrıkasynda qazirdiń ózinde jylyna 103 mıllıon jumyrtqa alynady. 2015 jylǵa ónim mólsherin 300 mıllıon jumyrtqaǵa deıin jetkizý kózdelýde. Temir jol qurylysy aıaqtalǵannan keıin qus fabrıkasynyń ónimin jer-jerlerge eksporttaýǵa múmkindik ashylady. – Jumyssyzdyqpen qalaı kúresip jatyrsyzdar? Arqalyq qalasynyń turǵyndary «Bıznestiń jol kartasy», «Jumyspen qamtý» baǵdarlamalarynyń shapaǵatyn kórip jatyr ma? – Arqalyqta jumyssyzdyq deńgeıi áli tómendemeı turǵanyn moıyndaýymyz kerek. Áıtse de, Torǵaı boksıt ken basqarmasyn esepke almaǵanda, qalanyń birqatar qurylys nysandaryn salyp jatqan «Alúmınqurylys» JSHS-de 700-800-ge jýyq adam jumys isteıdi. Onyń syrtynda, búkil Torǵaı óńirine elektr jelisin taratatyn «Qostanaıýjelektroservıs», jylý, sýmen qamtamasyz etetin «AJEK» mekemeleriniń árqaısysynda 300-400 adamdaı qyzmet etýde. Jalpy, burynǵy oblys ortalyǵy kezinde salynǵan mádenıet, bilim, densaýlyq saqtaý nysandarynda birshama adam nápaqasyn taýyp otyr. Jergilikti Y.Altynsarın atyndaǵy Arqalyq memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýty, tórt kolej, kásiptik lıseı bar. Oblystyq jasóspirimder teatry, oblystyq Dala ólkesi tarıhy murajaıy jumys isteıdi. Birqatar densaýlyq saqtaý nysandary barlyq óńirge, Aqmola oblysynyń Jarqaıyń aýdany sıaqty kórshiles eldi mekenderdiń turǵyndaryna qyzmet kórsetedi. «Bıznestiń jol kartasy – 2020» baǵdar­lamasy boıynsha negizgi jobalar endigi jyly júrgizile bastaıdy. Jalpy, Arqalyqta shaǵyn jáne orta bıznestiń damýy áli báseńdeý. Jaqynda «Damý» qorynyń qoldaýymen kásipkerlikti damytý ortalyǵyn ashtyq. Bul jergilikti kásipkerlerdiń belsendiligin arttyrýǵa óz septigin tıgizedi degen oıdamyz. – Arqalyq-SHubarkól temir jol qurylysynyń tamyryna qan júgirgenin bilemiz. Bul jumyssyzdyq deńgeıin tómendetip, óńirdiń ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsarta ala ma? – Temir jol qurylysy bıyl kesh bas­taldy. Arqalyqtan 16 shaqyrym jol ǵana salyndy. Degenmen de, bıyldyń ózinde temir jol qurylysynda 200-ge jýyq jergilikti adam jumyspen qamtamasyz etildi. Keler jyly 500 jumys orny ashylmaqshy. Árıne, bul iri joba eldiń damýyna óz septigin tıgizetini kúmánsiz. Mysalǵa, buryn halyq údere kóship jatqan shalǵaıdaǵy Jalǵyztal aýyly búgingi tańda jańa temir jol boıynda ornalasqandyqtan stansıa bolyp, tirshiligi qaıta jandanyp keledi. Onda 500 adamdyq qurylysshylarǵa arnalǵan vahtalyq qalashyq salyndy. Temir jolmen qosa qalada 23 qosymsha temir jol obektisi salynady. Vagondyq depolar, jol dıstansıalary, poıyzdarǵa tehnıkalyq qyzmet kórsetetin nysandar turǵyzylady. Qazir temir jol qurylysshylaryna 45 páterli turǵyn úı salynýda. Jalpy, temir jol tek jumys oryndaryn ashýmen ǵana paıdaly emes. Bul joba halyqqa Arqalyqtyń keleshegi kemel, bolashaǵy baıandy bolaryna zor úmit syılap otyr. Bul úmit negizsiz emes te. Bolashaqta osy joldyń arqasynda Arqalyq óńiri damı túsedi, transporttyq korıdor ashylady.

– Aýyz sý máselesi qalaı sheshilýde? – Halyqtyń aýyldy aımaqtardan ákimshilik ortalyqtarǵa qonys aýdarýynyń birqatar sebepteriniń biri – aýyz sý máselesi. Arqalyqpen irgeles jatqan aýyldardyń basym kópshiliginde bul másele óz sheshimin tapqan. Demek, áli de bir-eki aýylda bul másele óz kezegin kútip tur. Bıyldyń ózinde 1 mıllıard teńgege jýyq qarajat úsh aýylǵa, qalanyń ózine sapaly aýyz sý tartýǵa jumsaldy. Aýyldarǵa tek sý jetkizip qana qoımaı, ár úıge qubyrlar tartylyp, ortalyqtandyrylǵan sýmen qamtamasyz etý júıesi jasalynýda. Bıyl Jalǵyztal men Selınnyı aýyldaryna aýyz sý tartyldy. Keler jyly Matrosov aýylynda bul sharýa qolǵa alynbaq. Memleketten kómek kútpesten, burynǵy sý qubyrlaryn tazalap, jaramdysyn iske qosýǵa kúsh jumsap otyrmyz. Mysaly, Jańaqala aýylynda burynǵy keńes ýaqytynda jumys istegen uńǵymany (skvajına) qaıta qalpyna keltirý úshin qalalyq búdjetten qarajat qarastyrdyq. Jańaqala aýyly shalǵaı túkpirde jatqan eldi mekenderdiń biri. Sondaı-aq, Qaıyńdy aýylynda da burynǵy sýmen qamtamasyz etý júıesin qaıta jóndeý josparda bar.

EŃ BASTYSY – EL SENİMİN AQTAI BİLÝ – Buǵan deıin qoǵamdyq máselelerge ózindik pikir aıtatyn azamat retinde kórindińiz. Qazaq tiliniń jaıyna da alańdap «Memlekettik qazaq tilin damytý» prezıdenttik qoryn basqardyńyz. Qalaı oılaısyz, tarazynyń qaı jaǵy aýyr? Saıasatker bolý ma, álde úlken qalanyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn kóterý me? – Ulytaý aýdanynda, Jezqazǵan qalasynda, endi, mine, Arqalyq qalasynda ákim bolyp jumys istep júrgen soń, ákimdik qyzmettiń jaýapkershiligi áldeqaıda joǵary ekenin alǵa tartqym keledi. Saıasatker degen kim? Búgingi kúni saıasatkerge zor jaýapkershilik artylady dep aıta almaımyz, sebebi onyń aldynda naqty kezek kúttirmeıtin, tez arada sheshýdi talap etetin mindetter qoıylmaıdy. Bul jumysty ózim de kezinde saıasat salasynda júrgendikten jaqsy bilemin ári salystyrýǵa múmkindigim bar. Odan bir jaǵynan sharshaǵasyn, bir jaǵynan aýylǵa barýǵa múmkinshilik bolǵasyn, ákimdik qyzmetke aýystym. Al ákimniń jaýapkershiligi zor dep tegin aıtyp otyrǵan joqpyn. Birdeńe durys bolmaı jatsa, ákimdi kinálaıdy. Bireý kóshede ketip bara jatyp, aıaǵy taıyp qulap jatsa da ákimdi kelip tópeleıdi. Al joldy nege jóndemeıdi dep ursatyndar qanshama. Demek ákimderdiń jaýapkershiligi áldeqaıda joǵary, oǵan qoıylatyn talap ta basqa. Ákimdik jumystyń eń qıyny – kúnuzaq jınalystar ótkizip, qurylys nysandaryn, kóshelerdi, shalǵaı túkpirdegi aýyldardy aralaý emes. Eń qıyny – halyqtyń úmitin, senimin aqtaı bilý. Sebebi, bárine de ákim jaýap beredi. Árıne, saıasatker bolmaý kerek dep otyrǵan joqpyn. Saıasatker bolý kerek. Alaıda qoǵamǵa paıdasy tıetindeı jumyspen aınalysqan, ózindik pikiri, kózqarasy bar adamdardy ǵana saıasatker deýge bolady. – Ulytaýda biraz eskertkishtiń boı kóterýine muryndyq bolǵanyńyz ras. Bul ıgi sharany qazir de qolǵa alyp jatyrsyz ba? Ózińiz bilesiz, bizde qazaqtyń batyrlaryna, Alash arystaryna arnalǵan eskertkishter áli de az. – Kezinde ult múddesi úshin kúresken, qazir óziniń ádiletti baǵasyn ala almaı jatqan tarıhı tulǵalar az emes. Olardyń esimin jańǵyrtý, ádiletti saıası baǵasyn berý – bizdiń paryz. Eskertkish turǵyzyp, ulyqtaýǵa laıyqty tulǵalar Qazaqstanda óte kóp. Keshe ǵana Qyzylorda oblysynda Kenesary han zamanynda erlik kórsetken Buharbaı batyrdyń qurmetine úlken toı bolyp ótti. Aýqymdy shara óte jaqsy deńgeıde ótip, halyqtyń rızashylyǵyn týdyrdy. Qaraǵandy oblysynda da kezinde Aǵybaı batyrdyń qurmetine eskertkish qoıylyp, dańqty batyrdyń árýaǵyna qurmet-qoshemet kórsetildi. Biraq, bylaı qarap otyrsań, dál osyndaı aıtyp, nasıhattaýǵa, qurmetteýge laıyqty, Kenesary hanmen birge azattyq úshin kúresken batyrlar biraz oblysta bar. Olardyń qurmetine toı jasap, eskertkishter ornatý tek oblys ákimine, ne bolmasa basqa da qyzmettegi adamdarǵa baılanys­ty bolmaý kerek. Bir júıe kerek, máselen Kenesary hannyń toıy bar óńirde birdeı atap ótilýi kerek. Arnaıy Úkimettiń qaýlysymen bekitip, tolyq qoldaý qajet. Arqalyq óńirin alatyn bolsaq, munda áıgili 4 batyrdyń esimi jeke-dara atalýy tıis. Kenesary hannyń oń qoly Aǵybaı batyr bolsa, sol qoly Amangeldi Imanovtyń atasy Iman batyr bolǵan. Ókinishke qaraı, has batyrdyń esimi umyt bolyp barady. Sol sıaqty Jeke batyr atalyp ketken rýy – Qyrǵyz Tolybaı batyr, batyrlardyń eń jasy bolǵan, jyrlarda erligi jazylǵan Jáýke batyr, Kenesary hannyń ómirin birneshe ret aman alyp qalǵan Janaıdar batyr sıaqty iri tulǵalar áli de óz deńgeıinde ulyqtalyp jatqan joq. Oǵan qosa, qazaq handaryna – Qasym han, Haqnazar, Esim, Táýekel handaryna da laıyqty qurmet kórsetilmeı keledi. Rý basshylaryna, atalarymyzǵa eskertkishter qoıylyp jatyr, ol da durys árıne, alaıda qazaq memleketiniń irgesin biriktirgen tulǵalarǵa arnalǵan eskertkish saýsaqpen sanarlyq. – Jalpy bılikke keletin maman halyqtyń muń-muqtajyn bilý úshin aldymen aımaqtarda qyzmet atqaryp, aýyldyń, el-jurttyń máselesin kózimen kórip kelýi kerek degen pikir bar. Siz ne aıtar edińiz? – Bul óte ózekti másele, sebebi ár maman el-jerdi kórip, bir ǵana salamen shektelip qalmaı, ózge de máselelermen tanysyp, olardy sheshý joldaryn taýyp, mol tájirıbe jınaqtaıdy. Keńes odaǵyn qazir jamandaımyz, alaıda sol kezde júıeli túrde jumys istegen kadrlardy almastyrý júıesiniń tıimdiligi ushan-teńiz edi. Ókinishke qaraı, mınıstrlikterde aýyldyń, aımaqtardyń taǵdyryn aýyldyń jaǵdaıyn bile qoımaıtyn azamattar sheship jatady. – Siz memlekettik tildi damytýǵa qatysty naqty jobalar jasap, biraz iske uıytqy boldyńyz. Endi ákimdik qyzmetke ketkennen keıin ol jobalarǵa ultjandy azamat retinde de aralasa almaısyz ba? – Til saıasatymen respýblıkalyq deńgeıde aınalysqandyqtan, sol kúnderi jınaqtaǵan azdy-kópti tájirıbemizdi jergilikti jerde shamamyz kelgenshe qoldanýǵa tyrysamyz. Tilge degen janashyrlyq, onyń taǵdyryna degen alańdaýshylyq ózin qazaqpyn dep sanaıtyn ár Alash balasyn tolǵandyratyny haq. Sondyqtan til mártebesin kóterýge úles qosý qyzmetke baılanysty emes. Ákimdik qyzmetke aýyssam da, tildi damytýǵa qatysty jobalarǵa, árıne, aralasa alamyn. Múmkindiginshe aralasyp ta júrmin. – Arqalyqta qazaqtildi mektep pen balabaqsha máselesi sheshimin tapqan ba? Jergilikti halyqtyń memlekettik tilge degen betburysy qalaı? – Til máselesine qatysty elimizde az aıtylyp jatqan joq. Buqaralyq aqparat quraldary arqyly men de óz pikirimdi aıtyp júrmin. Al jergilikti jerdegi til ahýalyna toqtalsaq, Arqalyq jalpy qazaqı jer. Orys mektepterinde eńbek, án, bastaýysh áskerı daıyndyq sıaqty pánderdi memlekettik tilde júrgizýdi qolǵa alyp otyrmyz. Aımaqta jalpy 30-ǵa tarta mektep bar. Onyń basym kópshiligi – qazaqtildi mektepter. Qazaqtildi balabaqshalar da basym. Bul óńirde tek balabaqshadaǵy oryn tapshylyǵy ǵana kún tártibindegi másele bolyp tur. Qazir qalada 4 balabaqsha jumys isteıdi. Onyń biri bıyl salyndy. – Kóshe ataýlaryn qazaqshalaý jaıy qanshalyqty deńgeıde? – Arqalyq qalasynda áli kúnge deıin burynǵy Keńes Odaǵynan qalǵan aýyl, kóshe ataýlary bar. Fýrmanovo, Selınnyı, Matrosov, Molodejnoe, Vostochnoe degen sıaqty eldi mekenderdiń ataýy jergilikti jerge esh qatysy joq anahronızmder. Kóshe ataýlary tipti burynǵy Keńes Odaǵynan kele jatyr. Oktábrskaıa, Komsomolskaıa, Proletarskaıa degen ataýlar kóp. Sondyqtan eldi mekender men kóshe ataýlaryn ózgertý úshin jergilikti aqsaqaldarmen, zıaly qaýymmen kezdesip, shamamen 130 aýyl men kóshe ataýlaryn ózgertýge bel baıladyq. Qala shetindegi Rodına aýylyn qalanyń alǵashqy tarıhı ataýy boıynsha Qyzylqozy dep qoısaq, Fýrmanovo aýylyna Torǵaıdyń has batyry Keıki batyrdyń esimin bersek, Vostochnyı aýylyna memleket qaıratkeri D.Qonaev esimin, Jańaqala aýylyna qasynda beıiti jatqan 1916 j. kóterilistiń kósemi Ábdiǵappardyń esimin bersek, sol sıaqty basqa da tarıhı esimderdi jańǵyrtsaq degen maqsat bar. Osyndaı uly tulǵalardyń erlik isterin, taǵylymdy ómirin, ónegeli isterin urpaq jadynda jańǵyrtý úshin biz bul sharýany qolǵa alýǵa qoryqpaýymyz kerek. Sonda ǵana tarıhta eleýli iz qaldyrǵan babalarymyzdyń ádiletti baǵasyn beremiz ári olardyń aldyndaǵy perzenttik paryzymyzdy óteımiz. – Áńgimeńizge rahmet!

Áńgimelesken Dınara MYŃJASARQYZY

«Túrkistan» gazeti