Ilás Esenberlınniń 1971 jyly jaryq kórgen «Almas qylysh» atty romany keıin «Kóshpendiler» trılogıasynyń birinshi bólimin quraǵan. Ol Qazaq handyǵy qurylýy týraly fılmge ádebı negiz boldy. «Kóshpendiler» boıynsha kıno túsirý talpynystary budan da buryn bolǵan. Trılogıanyń «Jantalas» atty ekinshi bólimi «Kóshpendi» fılmine ádebı negiz boldy. «Kóshpendi» fılmi sapasy nasharlaý ónim dep tanyldy, biraq ekinshi tylpynys birinshiden de sátsiz bolyp shyqty. Kezinde «Kóshpendiler» trılogıasy Qazaqstan jazýshylary arasyndaǵy «báıgeniń» basyn alǵan bolatyn. Bul trılogıa Qazaqstan jáne Qazaq SSR-iniń búkil ómir súrý ýaqytyndaǵy eń tanymal ári keń taralǵan týyndy bolýy ábden múmkin.

Ilás Esenberlınniń kitabyn klasıkaǵa aınalǵan sapaly týyndy deýge bolsa (birqatar tarıhı qatelerine qaramastan), ony ekranda jandandyrý áreketteri aýladaǵy jigitterdiń Mosart ne Bethovendi eshbir aspapsyz qolda bar nársemen oınaý áreketterine uqsaıdy.

Bul pikirimizde fılmniń kórkemdik jaǵyn emes, tarıhı qatelikterin qarastyramyz. Keı tarıhı sáıkessizdikterdi Asqar Qumyran Feısbýktaǵy paraqshasynda atap ótti. Sonymen qatar, keı tarıhshylar da fılmniń shynaıylyǵyna qatysty óz pikirlerin aıtty.

Degenmen, bizdiń oıymyzsha, fılmniń eń mańyzdy tarıhı qatelikteriniń bir bóligi aıtylmaı ketken. Fılmde tarıhı qatelikter jeterlik, biraq biz tek onyń 20-syna toqtalamyz. Kettik:

1. Asan qaıǵy (qos órkeshti túıedegi qarıa) fılmde Jánibek pen Kereıdiń zamandasy retinde kórsetilgen. Biraq tarıhshylardyń kóbisi ony 1342-1357 jyldary bılik etken Áz-Jánibektiń zamandasy bolǵan dep sanaıdy.

2. «Aq Orda» uǵymy eski sábettik dástúr boıynsha memleket retinde kórsetilgen. Biraq negizinde ol memlekettiń ataýy emes, Joshy ulysy bıleýshileriniń ordasy bolatyn.

3. Týlar. Fılmdegi Qazaq handyǵynyń baıraǵyn 1980 jyly túrik sýretshisi oılap shyǵarǵany týraly Asqar Qumyran óz maqalasynda aıtyp ketti. Basqa týlar da solaı. Ásirese 1979 jylǵa deıingi Irannyń týyna uqsaıtyn Moǵolstannyń týy.

4. Bir taraptan Kereı men Jánibekpen, al ekinshi taraptan Esenbuǵamen kelisimshartqa qol qoıylýy tolyq oıdan shyǵarylǵan úzindi. Osydan shyǵatyny, Esenbuǵanyń uly Dosmuhammed bolmaǵan kelisimshartty buzýy múmkin emes.

5. Óztemir taıshy oırattarymen bolǵan shaıqas qate kórsetilgen. Birinshiden, bul shaıqasqa Jánibek te, Kereı de qatyspaǵan. Ekinshiden, bul shaıqas Ábilqaıyrdyń jeke qasireti bolatyn. Sebebi onda onyń qatty jaqsy kóretin uly Ahmet pen inisi Baqtıar qaza tapqan. Sonymen qatar Kereı men Jánibektiń 1465 jyly Óztemir taıshy men oırattarǵa qarsy soǵys júrgizgenine eshqandaı dáleljoq.

6. Ábilqaıyrdy fılmde Ábilqaıyr Shaıban nemese Shaıban dep ataıdy. Tarıhta bul Ábilqaıyrdyń Shaıban degen esimi ne qosymsha ataǵy bolmaǵan. Shaıbanı dep onyń nemeresin ataǵan, alaıda fılmde onyń esimi de qate berilgen. Al eger basqa tusynan qarasaq, Ábilqaıyr hannyń atasynyń esimi Shıban bolǵan, biraq bul onyń esiminiń bir bóligi emes.

7. Ábilqaıyrdyń nemeresi Muhammed Shaıbanıdiń (nemese Ábý-l-fath Muhammad) fılmde Shah-Muhammed dep atalýy - qate.

8. Fılmde Muhammed Shaıbanı 1450 jyldardyń ekishi jartysynda úlken azamat retinde kórsetilgen, alaıda qaınarlarǵa (derekkózderge) súıensek, ol ýaqytta onyń jasy 10-nan úlken bolmaǵan. Óıtkeni ol 1451-52 jyldary týǵan.

9. Muhammed Shaıbanı ákesiniń jalǵyz uly retinde kórsetilgen. Biraq onyń Mahmud degen baýyry bolǵan. Fılmde ony úsh jasar kezinde Óztemir taıshyǵa amanat retinde tapsyrady.

10. Ábilqaıyrdyń uly Haıdar dep atalady. Negizi, onyń esimi - Sheıh-Haıdar. Usaq qatelik bolsa da, qatelik.

11. Qasym 1458 jyly jas jigit bolyp kórsetilgen. Negizinde ol sol sátte jasóspirim bolǵan. Muhammed Haıdar Dýlatıǵa súıensek, 1513 jyly Qasymnyń jasy 60-tan úlken, biraq 70-ten kishi bolǵan (jetpiske jaqyn), ıaǵnı ol 1443 jyldan buryn emes jáne 1453 jyldan keıin emes ýaqyt aralyǵynda týǵan. Bul shamamen 1444-1448 jyldar. Osylaısha 1458 jyly onyń jasy 10 men 14 aralyǵynda bolǵan.

12. Jánibek pen Kereıdiń 1450 jyldary Ábilqaıyr hanǵa baǵynyshty bolǵany týraly barlyq epızodtar shyndyqqa sáıkes emes. Nurlan Kenjeahmet ǵylymı qoldanysqa engizgen qytaı qaınarlarynyń jańa derekteri boıynsha Kereı men Jánibek 1447 jyly Moǵolstanǵa kóship qoıǵan, al Ábilqaıyr hanǵa baǵynyshty dep olar bir de bir ret atalmaǵan.

13. Nátıjesinde, Jánibek Ábilqaıyr handy saıat quryp júrgende eshqashan qutqarmaǵan.

14. Rábıa Sultan-Begim 1450 jyldary Jánibekpen kezdespegen ám Jánibek oǵan esh syılyqtar jasamaǵan. Sonymen qatar, Rábıa Sultan-Begimniń Jánibekke syıǵa tartqan kitaby orta ǵasyrda ondaı pishinde bolýy múmkin emes. Bul kitap ejelgi stılge keltirilip jasalǵan qazirgi zaman buıymyna qusaıdy.

15. Joǵaryda atalǵan málimetke súıensek, Jánibek pen Kereı 1459-60 jyldary Ábilqaıyr hannan kóship ketpegen (bul gıpoteza aıasynda túrli nusqalar men paıymdaýlar bar).

16. Noǵaı ámirshisi Musa 1460 jyldary fılmde kórsetilgendeı kári bolmaǵan. Ol ýaqytta ol ondaı dárejedegi kúshi bar el basshysy atalmaǵan, al el bıleýshisi onyń aǵasy Abbas bolǵan.

17. Arǵyn Aqjol jáne Qypshaq Qobylandy Jánibek pen Kereıdiń zamandastary bolmaǵan. Aqjol XV ǵasyrdyń basynda, ıaǵnı 1450 jyldardan jarty ǵasyr buryn súrgen. Birinshi Qobylandy da solaı, al ekinshi Qobylandy sýrettelip otyrǵan oqıǵadan jarty ǵasyr keıin súrgen.

18. Alban, Sýan, Jalaıyr, Shapyrashty jáne Dýlat rýlary Moǵolstandy meken etken dep kórsetilgen. Biraq Moǵolstanda tek Dýlat rýy ǵana ómir súrgeni shúbesiz málimet. Ol Dýlattardy qazaq Dýlattarymen bir dep sanalady, al basqa rýlar ol jerdi mekendegeni týraly derek joq. Mysaly, Jalaıyrlar Kereı men Jánibekke de, olardyń babasy Orys hanǵa da qyzmet etken.

19. Qaztýǵan jyraý. Qazirgi ilimge sáıkes Qaztýǵan jyraý XVII ǵasyrda ómir súrgen jáne XV ǵasyrdaǵy Kereı men Jánibektiń zamandasy bolýy múmkin emes. Iaǵnı, onyń Noǵaı bıleýshisi Musanyń ordasynan da kóship ketip, qazaqtarǵa qosylǵany da oıdan shyǵarylǵan nárse.

20. Shalkıiz jyraý. Fılmde ony Kereı men Jánibekti jaqtaýshylardyń otaýynda shamamen 1465 jyly týǵan dep kórsetedi. Shyndyǵynda onyń týǵan jyly belgisiz, al Kereı men Jánibekti jaqtaýshylardyń arasynda týǵany týraly esh derek joq. Bul keıipkerdiń Úlken orda ámirshisi Edige urpaǵy Temirge jaqyn bolǵany ǵana belgili.

Árıne, kóptegen qatelikter rejıser men senarısterdiń ádebı negiz retinde Ilás Esenberlınniń romanyn alyp otyrǵandyǵynan bolyp tur. Ol týyndynyń qazirgi tarıh ilimi turǵysynan qaraǵanda biraz jerleri tarıhı shyndyqqa sáıkes kelmeıdi. Biraq mundaı jaǵdaılarda fılm tarıhı shyndyqqa barynsha jaqyn bolý úshin «tarıhı keńesshi» mamany shaqyrylady. Fılmdi túsirgender bul jerde ne nemquraılyq tanytyp, tarıhı keńesshi retinde biliksiz mamandy qoıǵan, ne Ilás Esenberlındi óz týyndysynda qatelik jibermegen dep, tarıhı keńesishige múlde júginbegen. Ne de bolsa, tarıhı kózqaras turǵysynan «Qazaq handyǵy: almas qylysh» fılminiń kóptegen sátteri shyndyqqa sáıkes emes.

Maqsat Malıkov