Aıtys óleńderiniń ádebıet tarıhynan alatyn orny men máni erekshe. Óıtkeni, bul janr asa baı halyq ádebıetiniń erteden-aq ónimdi de arnaly jeke bir salasyn qurap keldi. Tipti, ol búgingi ómirimizdi beıneleýge de eleýli úles qosyp otyr. Sondyqtan bul janrdyń sýyrypsalma (ımprovızasıa) dástúrine qarym-qatynasy men ózindik tabıǵı belgi-sıpattaryn, onyń san ǵasyrlar boıy damý erekshelikteri men búgingi aıtysqa jalǵasý joldaryn, aıtystaǵy shyndyqtyń orny men kórkemdik máselesin arnaıy zertteý qazirgi qazaq ádebıettaný ǵylymynyń  basty mindetteriniń biri bolyp sanalady.

Aıtystyń dástúri bizden basqa qyrǵyz, qaraqalpaq, altaılyqtarmen qatar túrik elinde de bar, degenmen olardaǵy aıtys dál bizdegideı kólemdik, kórkemdik bıik deńgeıge kóterile qoımaǵan. Munyń halqymyzdyń ǵasyrlar boıǵy kásip-tirshiligi men saltyna, ádet-ǵurpyna  baılanysty kórinis tapqany eshbir daý týǵyzbaıdy. Sondyqtan elimizdiń rýhanı ómirimen erteden bite qaınasyp birge jasap kele jatqan bul qaıtalanbas óner ulttyq maqtanysh retinde baǵalanýǵa tıis.

Qazaq aıtystarynyń erekshe janr retinde tanylyp, el arasynan jınalýy, baspa betinde jarıalanýy jáne zertteý nysanyna alýy HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastaý alady. Bul rette akademık V.V.Radlovtyń «Jar-jar», «Jumbaq», «Janaq pen Túbek», «Ulbıke men Kúderi qoja», Shortanbaı men Orynbaı», «Mánek pen Opan qyz» aıtystaryn, Y.Altynsarın men Ia.Lútshtiń hrestomatıalarynda «Janaq pen bala», «Orynbaı men Qoja», «Boly-Tolyq pen Ázilkesh», Aıdos pen Qarashash», jyr tartystaryn atap ótýge bolady. Munan ózge T.Seıdalın men S.Jantórınniń, N.I.Grodekovtyń, A.V.Vasıevtiń, M.Ivanovtyń t.b.  Reseıdiń ortalyq qalalaryndaǵy, Túrkistan ólkesindegi baspasóz betterinde, sondaı-aq «Túrkistan ýalaıaty», «Dala ýalaıaty», «Qazaq», «Aıqap» sıaqty tól basylymdarda jıi jarıalanyp otyrdy. Sonymen qatar Qazan tóńkerisine deıin «Birjan men Sara», «Aıqyn qyz ben Jarylqasyn qoja», «Júsipbek pen Shókeı qyz» syndy aıtystar jeke jınaq retinde Qazan qalasynan birneshe ret qaıtalanyp basylyp keldi.

Keńes kezeńiniń alǵashqy jyldarynda osy janrdy jınaý sharalaryna Á.Dıvaev, S.Seıfýllın, Sh.Sarybaev, İ.Jansúgiruly t.b. zıaly qaýym ókilderi belsene aralasyp, jappaı basylym kórýine muryndyq boldy. Atalǵan sharalar keıin de jalǵasyn taýyp, jeke jınaqtar retinde  jaryqqa shyǵyp otyrdy. Buǵan «Aıtys» toptamalarynyń 1942 (1-t.), 1965-1966 (1, 2, 3-t.), 1988 (1, 2-t.) jyldardaǵy tomdary aıǵaqty dálel bolady. Oǵan jekelegen halyq aqyndarynyń kitaptaryndaǵy aıtystardy qosqanda, qansha mol muranyń keıingi urpaqqa qaıta oralǵanyn ańǵarý qıyn emes. Qazaqtyń aıtys ónerin HH ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynan bastap shet elderdegi qandastardyń qolyndaǵy jádigerler de tolyqtyryp, halqymyzdyń osynaý rýhanı qundylyǵyn ulyqtaýǵa, damytýǵa atsalysqany barshaǵa málim.

Qazaq aıtysynyń sýyrypsalmalyq (ımprovızasıalyq) ónerdiń erekshe damyǵan bıik shyńy ekendigin, onyń ulttyq  sıpattaryn dáleldeý úshin jazylǵan zertteýler HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap jarıalanyp, Reseı, Eýropa ǵalymdaryn tańdandyryp tastaǵan edi. Ásirese, olar jumbaq aıtystardy sýyrypsalma ónerdegi asa iri qubylys dep túsindi. Mundaı jyr saıysyna túsý úshin aıtyskerdiń boıynda aqyndyq darynmen qatar úlken tapqyrlyq, bilgirlik qasıetter qalyptasýy kerek. Aıtys kezinde jasyrylatyn jumbaqtyń qanshalyq tereń bolǵanyna qaramaı, onyń jaýabyn qolma-qol, taban astynda júıeli kórkem tilmen qaıtarý aıtys aqyndarynyń barlyǵyna buıyra bermeıtin bıik zerdeni qajet etti.

Joǵaryda aıtylǵandaı, aıtys mátinderin jınaý, saqtaý, júıeleý, jarıalaý, zertteý úrdisi Keńes kezeńinde erekshe qarqyn aldy. Sebebi HH ǵasyrdyń jetpisinshi jyldaryna deıin aıtysty ulttyq óner retinde qadirlegen, urpaqtan-urpaqqa aýyzsha jetken osy qasıetti dástúrdi jetkizýshi, damytýshy  Jambyl, Shashýbaı, Nartaı, Kenen, Úmbetáli, Saıadil sıaqty ondaǵan aqyndardyń kózi tiri edi. Olar otyzynshy jyldardaǵy oırandy jyldary da, el basyna kún týǵan Uly Otan soǵysy tusynda da  qoldarynan dombyralaryn túsirmedi, otty jyrlary arqyly úzilip bara jatqan qarapaıym jandardyń keleshekke degen úmitin jalǵady. Óship bara jatqan ónerdi qaıta jandandyryp, jadtarynda saqtalǵan aıtys mátinderin hatqa túsirtti. Osy janashyrlyq áreketterdiń nátıjesinde Qazaqstannyń Ulttyq, Ortalyq ǵylymı kitaphanalarynyń, M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń sırek qorlarynda júzdegen jádigerler jınaqtaldy.

Búgingi tańda atalǵan qorlarda shyǵý tórkini úsh ǵasyrdy qamtyǵan bir jarym myńnan astam aıtys pen olardyń ishki janrlyq túrleri, versıalary, nusqalary saqtalǵan. Buny júzdegen jyldar boıy qalyptasyp, sharyqtaı damyp, ulttyq muraǵa aınalǵan aıtystyń onnan bir bólshegi dep sanaýǵa bolady. Sebebi halqymyzdyń rýhanı qundylyqtarǵa degen salǵyrt minezi, qoǵamnyń ár kezeńderindegi saıası-ıdeologıalyq túıitkilderi olardyń tolyq, sapaly túrde hatqa túsýine, túpnusqa negizinde jarıalanýyna  kedergiler keltirip otyrdy. Biraq halqymyzdyń jadynda «barǵa ­– qanaǵat», «qanaǵat qaryn toıdyrar», «eshten kesh jaqsy» degen ulaǵatty uǵymdar jattalyp qalǵan. Osy salany irgeli túrde zerdelegen ǵalymdardyń pikirlerine qaraǵanda, Qazaqstan men dúnıejúziniń ózge de elderindegi qandastarymyzda saqtalǵan mátinderden 20-25 tom kóleminde «Aıtys» jınaqtaryn  jaryqqa shyǵarýǵa múmkindikter bar.

Bul rette Qytaı elinde úlgi alarlyq tájirıbeler az emes. Mysaly, buǵan toqsanynshy jyldardyń basynda Shyńjań ólkesiniń ár qazaq aýdanynda el arasynan jınalyp, tórt kitaptan basylym kórgen fólklorlyq, avtorlyq aýyz ádebıetiniń úlgileri aıqyn dálel bolady. Qazaqstanda da rýhanı dúnıelerge degen qyzyǵýshylyq memleket tarapynan qoldaý taýyp, nátıjeli is-sharalar júrgizilip jatqany belgili. Atap aıtqanda, 2004 jyldan beri Prezıdent N.Nazarbaevtyń bastamasymen «Mádenı mura» memlekettik baǵdarldamasy júzege asyrylyp, «Babalar sózi» serıasymen bir ǵana fólklorlyq týyndylardan júz tom jınaq shyǵarý jospary qalypty jumys isteý ústinde. Qazir osy súbeli jobanyń negizinde toptamanyń toqsan tomy baspaǵa usynylyp, ony 2013 jyly aıaqtaý mindettelgen. Sondyqtan qoldaǵy bar múmkindikterdi paıdalana otyryp, «Aıtys» jınaqtarynyń kóptomdyq toptamasyn shyǵarýǵa tájirıbe de, qarjy kózderi de jetkilikti dep esepteýge bolady.

«Qazaq halqymen ǵasyrlar boıy birge jasasyp,  onyń rýhanı ómirinen eleýli oryn alyp kelgen osy aıtys janrynyń Qazan tóńkerisine deıin dál qazirgideı mol jınalyp, zerttelmegeni joǵaryda eskertildi. Alaıda, sol tustyń ózinde-aq halyq boıyndaǵy sarqylmas sýyrypsalmalyq dástúr men aıtys óneriniń qoǵamdyq-áleýmettik mańyzyn durys baǵalap, ol jóninde alǵash ǵylymı ustamdy pikir aıtqan qazaqtyń tuńǵysh ǵalymy, aǵartýshy-demokraty ­– Shoqan Ýálıhanov edi».

            Budan keıingi kezeńderde orys oqymystylary V.V.Radlov, A.V.Vasıev, G.N.Potanın, N.Rychkov, A.Ianýshkevıch, P.N.Raspopov, sondaı-aq qazaqtyń tól ǵalymdary A.Baıtursynuly, H.Dosmaǵambeduly, S.Seıfýllın, M.Áýezov, S.Muqanov, Q.Jumalıev, E.Ysmaıylov, S.Begalın, Z.Ahmetov, Z.Qabdolov, S.Qasqabasov, M.Jarmuhameduly t.b. qalam tartyp, aıtystyń janrlyq sıpatyn, sınkrettik tabyǵatyn, kórkemdik erekshelikterin jan-jaqty ashýǵa qol jetkizdi. Ásirese, profesor M.Jarmuhameduly bul salaǵa baılanysty uzaq jyldar irgeli zertteýler júrgizip, monografıalyq eńbekter jazdy. Ol aıtystyń janrlyq sıpatyna baılanysty burynǵy-sońdy zertteýlerdi zerdeleı kelip, ony mynandaı ishki túrlerge júıeleıdi:

            1) “Salt-ádet jáne mysal aıtystar”:  a) “Bádik aıtysy”, á) “Jar-jar” úlgisindegi aıtystar,    b) Qyz ben jigit aıtystary, v) Qaıymdasý jáne qaǵysýlar, g) Mysal aıtys; 2) Aqyndar aıtysy: a) Din aıtysy, b) Jumbaq aıtysy, v) Jazba aıtys.

Aıtys –­ halyqtyń turmys saltymen, etnografıalyq bolmysymen tyǵyz baılanysty órbip otyrǵanmen, keıde qoǵamdyq sanamen de astasyp ketetin ómirsheń janr. Buǵan birneshe dálelder keltirýge bolady. Birinshiden, qoǵamnyń damýyna jáne suranystyń bolmaýyna baılanysty joǵaryda kórsetilgen aıtystyń birneshe túrleri qoldanystan shyǵyp, umytyla bastaǵany ańǵarylady. Máselen, bádik aıtysy áý basta tórt túlik malǵa kelgen aýrý-indetterge  baıldanysty týyp, bara-bara jastardyń  oıyn-saýyq kezindegi ázil-qaǵystarǵa ulasqan bolsa, keıingi bir ǵasyr aıasynda aýyzǵa alynbaı, umytyla bastaǵan. Al úılený saltyna qatysty aıtylatyn jar-jar úlgisindegi aıtystar da sıpatyn ózgertip, kelin túsirý kezinde jalpy toıshy qaýym qosylyp oryndaıtyn qysqa jyr keıpine túsip qalǵandyǵy belgili.

Qaıymdasý men qysqa qaǵysý aıtystary da ádette qyz ben jigittiń, bolmasa jeńgesi men qaınysynyń  bir-birin dáriptep maqtasýynan, ıakı ájýá-kúlki etip tıise qaǵysýynan bastalady. Munyń kóne úlgilerinde bastapqy eki jol eki jaqqa birdeı bastan-aıaq ózgerissiz qaıtalanady da, aıtylar negizgi oı sońǵy, sheshýshi tarmaqtarda ǵana beriledi. Bul erekshelik qaıymdasýdyń áýel basta túr-mazmuny jaǵynan tym qarapaıym, jańa talap jastarǵa qurastyryp aıtýǵa meılinshe jeńil bolǵanyn ańǵartady.

Mysal aıtystardyń negizi jeke avtorlarǵa tán bolsa da, aıtýshylary birtindep umytylǵan soń, halyqtyq týyndylarǵa aınalyp ketkenin ańǵarý qıyn emes. Tipti, HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda mysal aıtystardy  shyǵarýshylary týraly málimetter de jıi ushyrasady. Kóshpeli eldiń turmys-kúıi mysal aıtystar arqyly san-alýan taqyryp mańynda órbip otyrady. Ádette,  halyqtyń áleýmettik turmys jaǵdaıy tórt túlikpen ólshenetini belgili. Bul turǵyda jany malynyń sadaǵasy bolǵan qazaq úshin basty jaý – jyrtqyshtar. Adam men qasqyr arasyndaǵy aıtystyń mol bolatyny da sondyqtan. Er qanaty bolǵan attyń ıesimen syrlasýy da ıt-qustan kem túspeıdi. Barlyq mysal aıtystardań mazmundyq sıpatyna úńile qaraǵanda, aıtýshynyń turmys-tirshiliginiń (kedeı, jetim, jesir, qoıshy, taz, t.b.) belgi-nyshany baıqalyp otyrady. Osyǵan oraı aqyndar dáýlettiler men bılik ıelerine degen ishki qyjylyn, qarsylyǵyn bildirýdiń quraly retinde aıtysty utymdy paıdalanǵan.

Atalǵan mysaldarǵa qaraǵanda, “Salt-ádet jáne mysal aıtystarǵa” jatatyn jyr tartystarynyń kópshiligi jastar arasynda ótetindigi, dálirek aıtqanda, keleshekte iri aqyndar aıtystarynda baq synaıtyn talapkerlerdiń ósý baspaldaqtary, shyńdalý mektebi ispetti bolǵan. Ókinishke oraı bul aıtys túrleriniń «Qyz ben jigit aıtysynan» ózgesi umytylyp, birneshe urpaqtyń jadynan shyǵyp qaldy. Sondyqtan janrdyń osy túrlerin zaman úrdisine qaraı  jańǵyrtyp, halyqqa qaıtarý búgingi ǵalymdar men mádenıettanýshylardyń azamattyq paryzy bolyp qalma bermek.

Aqyndar aıtysynyń tarıhyna tereńirek kóz jibersek, bul dástúrli óner Qazaq memleketiniń táýelsizdigine qaýip tóngen jońǵar shapqynshylyǵy kezeńinde uzaq ýaqyt úzilip qalǵanymen, HÚİİİ ǵasyrdyń aıaǵynda qaıta jandanyp, HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap damýdyń sharyqtaý shegine jetkenin kórýge bolady. Qazan tóńkerisinen keıin de saıabyrsyp, «balapan basyna, turymtaı tusyna» degendeı zaman týǵany belgili. Uly Otan soǵysy jyldary halyqty yntymaq-birlikke, otanshyldyqqa shaqyryp, jigerlendirý maqsatynda aıtys qaıta uıymdastyryla bastady. Biraq onyń mazmundyq sıpaty ózgeshelenip, dástúrli  tabıǵatyna ózgerister engizildi. 1943 jyldyń tamyz aıynda Qaraǵandy qalasynda ótken aqyndar aıtysy memleket ıdeologıasyn nasıhattap, eńbekshilerdiń jeńiske degen úmitin oıatty. Keıin bul úrdis jazba aıtys túrine aýysyp, respýblıkalyq baspasóz betterinde jalǵasyn taýyp jatty. Kóteriletin taqyryptar da  ókimettiń joba-josparlaryna sáıkestendirildi. Mysaly, soǵystan keıingi jyldary sharýashylyqtardy qaıta qalpyna keltirý, tyńdy kóterý máselelerine erekshe kóńil bólindi. Aýyldyq, aýdandyq, oblystyq aıtystardyń jeńimpazdary 1961 jyly Almatyda bas qosyp, aıaǵy respýblıkalyq deńgeıdegi úlken aıtysqa ulasty. Keıingi jyldary da aýdandarda, oblystarda túrli deńgeıdegi aıtystar uıymdastyrylyp otyrǵanmen, 1971 jylǵy Jambyldyń týǵanyna 125 jyl tolýyna arnalǵan jyr báıgesiniń orny erekshe boldy. Bul aıtysta Qazaqstannyń túkpir-túpkirinen jınalǵan Álimqul Jambylov, Sholpan Qydyrnıazov, Bıken Sembaeva, Jaqsylyq Sátibekov, Qalıhan Altynbaev, Kópbaı Omarov  sıaqty ondaǵan aqyndardyń jyr básekesinen arydan úzilmeı kele jatqan sýyrypsalma dástúrdiń ozyq úlgilerin kórýge bolady.

Sál úzilisten keıin bul dástúr jalǵasyn taýyp, aqyndar aıtysynyń  zamanǵa saı mazmuny jetildirilip otyrdy. Jalpy qazaq aýyz ádebıetiniń búgingi kúnge jetken birden-bir ómirsheń janry retinde rýhanı ómirdiń tórinen oıyp oryn aldy. Alaıda, onyń da sheshilmegen  túıitkil máseleleri az emes. Atap aıtar bolsaq, keıingi kezderi aıtysta din taqyryby birshama kóterilip júrgenmen, onyń «Jumbaq aıtys», «Jazba aıtys» sekildi túrleri úzilip qaldy. Oǵan mynandaı sebepter bar: «Jumbaq aıtystar – qazaq sýyryp salma óneriniń ózindik erekshelikteri basym, kúrdeli salasy. Jyr saıysynyń mundaı túrinde aıtysý úshin aıtyskerge – aqyndyq darynnan ózge tapqyrlyq, ushqyr da óreli oı, sergek sana talap etiledi. Aqyndardyń qabiletine baılanysty aıtystyń taǵdyr-talaıy birden, taban astynda sheshiledi. Sondyqtan da mundaı jaýapkerligi mol báseke – synaqqa kez-kelgen aqyn aralasa bermegen». Qazir de solaı, aqyndar mundaı aıtystyń kúrdeli túrine daıyn emes.

Al jazba aıtysqa keler bolsaq, janrdyń bul túri HH ǵasyrdyń basynda aıyryqsha beleń alǵany belgili. Ekeýara hat arqyly aıtysý – Qazaqstannyń bar aımaǵyna qatysty sóz óneri. Alaıda, birneshe aıtyskerdiń jyr jarysyna toptasa aralasýyn Syr boıynyń, Ońtústik Qazaqstan óńiriniń, Qytaı qazaqtarynyń aqyndarynan ǵana kórýge bolady. Mysaly, “Alty aqynnyń ómir týraly aıtysy”, “Kete Júsip, Jubanıaz, Qulnazar”, “Kete Júsip, Turymbet jyraý, Jıenbaı jyraý”, “Kete Júsip, Qańly Júsip, Naqyp qoja» t.b. jazba aıtystar osy sózge aıǵaq bolary. Shyǵystyq ilimge jetik Syr shaıyrlary aıtystarynyń túp qazyǵy din máselesi bolyp keledi. Keıde bul aıtystar birneshe jyldarǵa sozylyp, Turmaǵambet, Kereıit Dańmuryn syndy abyroıly azamattardyń aralasýymen aqyndar tatýlasyp otyrǵan. Joǵaryda aıtylǵandaı, aıtys barysynda jumbaqtasyp ta ketetin tustary az emes. Keıde hatpen bastalǵan egestiń aıaǵy betpe-bet aıtysqa ulasyp jatady. Pikirdiń dáleldigi úshin talaıdy kórkemdigimen tańdaı qaqtyrǵan “Molda Musa men Manat qyz” aıtysyn atasa da bolady.

Búgingi tańda «Jazba aıtys» dástúrin qaıta jalǵastyrýdyń múmkindigi mol. Oǵan arqaý bolatyn taqyryptar da, aqyndar da, dáneker bolatyn basylymdar da jetkilikti, tek jastar jaǵynan bastamashyl, uıymdastyrýshylyq is-áreketter kerek sıaqty.

Aıtys – sınkreti óner. Onyń kópqyrlylyǵyn profesor  Á.Qońyratbaev bylaısha júıeleıdi: “...eski aıtys aqyndarynda ımprovızasıanyń tórt túrli óneri birlesip, ol sınkretızm ańǵarynda kóringen: 1) Olar asqan ımprovızator bolǵan, muny sóz óneri deımiz; 2) Teńdesi joq kúıshi (dombyra, qobyz) bolǵan, muny mýzykalyq ımprovızasıa deımiz; 3) Olar ǵajap oryndaýshy (solıs, artıs) boldy; 4)  Zaman, el jaıyn tereń tolǵaıtyn úlken oıshyl, ustaz boldy. Búgingi aqyndarda aldyńǵy úsh belgi óziniń órnegin joıa bastaǵan. Ǵalymnyń tujyrymynda  bul qasıetter ár aıtyskerdiń boıynda ózara úndesip, jymdasyp jatýǵa tıisti.

Improvızatorlyq daryn aqynǵa týmysynan beriletin tabıǵat syıy bolǵanmen, mańaıyndaǵy aıtyskerlerden úırenýge, talmaı izdený arqyly aıtysqa tóselý – aqyn úshin shyńdalý satysy. “Bul qasıet ońaı ornamaıdy, ol shyn aqpa aqyn ónerine beıim bolǵan kúnniń ózinde de uzaq sonar jol keship, san saıysta silkise júrip san ret jaǵa jyrtyp, ton tozdyryp baryp keledi”, – deıdi  M.Áýezov. Buǵan aıtyskerdiń tálim alǵan aqyndyq mektebin de qosqan jón sıaqty. Sebebi aıtys aqynynyń joǵaryda atalǵan qyrlarynyń qalyptasýy da tálim alǵan ortasyna, úlgi tutqan ustazdaryna baılanysty. Ásirese, mýzykalyq  ımprovızasıa, oryndaýshylyq sheberlik ózi shyqqan óner oshaǵymen tyǵyz baılanysty bolady.

Mysaly, Jetisý aqyndarynyń, dálirek aıtqanda Súıinbaı, Baqtybaı, Kenen, Qalqa t.b. aqyndardyń shabyt shaqyrǵanda ashshy aıqaıǵa basýy, bolmasa qulaq buraýy  – sonaý Qaban jyraýdan bastaý alǵan úrdis. Nemese Súıinbaı, Qulmambet, Maıkót, Jambyl, Bóltirik, Kenen sıaqty aqyndardyń tyńdarmandy ózine tartý maqsatynda aıtys aldynda, tipti ortasynda jyr jyrlap, án shyrqaıtyn, kúı jarystaryna shyǵatyn san qıly darynnyń ıeleri ekendigi el arasynda ańyz, áńgime bolyp qalǵan. Munan ózge aıtys arasyndaǵy ázil-qaljyń, mımıkalyq qımyl-áreketter, dombyranyń aıaqpen, pyshaqtyń júzimen tartý sekildi artısik ónerdiń túrleri az bolmaǵan.

Ara qashyqtyǵy myńdaǵan shaqyrym jyraqta jatqan batys pen shyǵys, ońtústik pen soltústik óńirlerindegi halyq poezıasynyń qurylysynda, pishininde, qoldanylatyn mýzykalyq saryndar men oryndalý mashyqtarynda ózgeshelikter joq emes. Muny  tarıhı, genetıkalyq, psıhologıalyq tutastyq, tanymdyq, geografıalyq jaǵdaıattarǵa baılanystyrǵan jón sıaqty. Qazaqtyń tamyry talaı tereńge suǵynyp ketken dástúrli erekshelikteri búginge úzilmeı keldi. Biraq qazirgi aıtystarda bul dástúr saqtalmaıtyny ókinishti. Aıtyskerlerdiń  jattamaly áýenge, ásirese kelse de, kelmese de tanymal aqyndardyń maqamyna salyp, ǵasyrlar boıy saqtalyp kelgen aımaqtyq mektepterdiń mýzykalyq dástúrine nemquraıdy qaraýy qynjyltady. Bul  – qazirgi aıtystyń sheshimin tappaǵan túıitkildi máseleleriniń biri.

 Aqynnyń qarsylasyn arnaıy izdestirip, maqsatty túrde aıtysýǵa nıettenýi, onyń jeke basyna, eli men jerine, tulǵaly azamattaryna baılanysty kemshilikterdi aıǵaqtaıtyn málimetterdi jınaqtaýy, ózine kerekti óleń ólshemderin  aldyn  ala daıyndaýy sekildi tásilder erte kezeńiderde de qoldanysta bolǵan. Buǵan HH ǵasyrdyń alǵashqy shıregine deıin Birjannyń Sarany, Ájektiń Sháripjamaldy, Tańjaryqtyń Qoıdymdy, Kenenniń Nurılany ádeıi izdep kelip aıtysqany aıqyn dálel. Osy kórsetilgen aıtystardyń tarıhyna qaraǵanda, belgili aqynnyń ózin izdep kele jatqanyn estip, qarsylas ta múmkindiginshe qam jasaıtynyn ańǵarýǵa bolady. Biraq munyń bári boljam ǵana, shyndyǵynda aıtys aýany ózgerip ketýi de ábden múmkin. Jyr dodasynda jeńý, jeńilý aqyndardyń tabıǵı daryn-qabiletine, ımprovızatorlyq sheberligine, ómirden alǵan tájirıbesine baılanysty.

HH ǵasyrdyń qyrqynshy jyldarynan bergi aıtystarda qarsylastardyń bir-birimen aldyn ala kelisýi, aıtysta kúni buryn daıyndalǵan jattamaly jazba mátindi aıtý sıaqty keleńsiz jaıttar kezdesedi. Oımyzdy dáleldigi úshin profesor M.Dúısenovtiń myna deregine júginýge bolady: «Sońǵy jyldary ótip júrgen aqyndar aıtysynyń biraz syrlary bizge málim-di. Ótken Jambyl merekesine (1971 jylǵy – T.Á.) arnalǵan aqyndar aıtysynda biz sol ótken aıtystardaǵy  teris ádis, sýyrypsalma aqyndyq óneriniń bedelin túsiretin jasandylyqty múmkindiginshe qaıtalamaýǵa kúsh saldyq. Degenmen, «arý qalsa da, ádet qalmaıdy» degendeı burynǵy ádet bel bere qoıǵan joq. Aıtysqysy keletin sýyrypsalma aqyndardyń áýeli aıaq alysyn baıqaý nıetimen, uly báıge aldynda bolatyn «jaıaý jarysty» ótkizdik. Aqyndar aldyn ala óleńmen qaqtyǵysyp, shama-sharqyn baıqasqany jón edi. Ondaı aqyndar, árıne boldy. Biraq «aıtysqa túsemin» dep aýyldan belin baılap shyqqan keıbir aqyndarymyz:

– Aıtysatyn áriptesterimizdi kórsetińizder, biz aldyn ala daıyndala bereıik, – degendi aıtty. Bylaı qaraǵanda munda eshqandaı sókettik joq sıaqty edi. Ár oblystan kelgen aqyndar áriptesimen tanysyp, oblys jaıyn surasaıyn degeni bolar, onysy jón ǵoı degen oı bolǵan. Joq biz qatelesippiz. Aıtysatyn eki aqyn erteń jurt aldyna shyqqanda qaısysy ne aıtady, ne dep jaýaptasady, sony kún ilgeri jazyp úlgirse, jattap ta almaq eken. Ol-ol ma, bir aqynymyz:

–  Meniń aıtys óleńimniń teksti daıyn, – dep eskertti.

–  Qalaısha? – dedik tań qalyp, – Siz kimmen aıtysatynyńyzdy qaıdan bildińiz?

– Kimmen aıtyssam da maǵan bári bir, – dedi.

Biz jaǵamyzdy ustadyq. Taban astynda sýyrypsalyp jyr shyǵarady degen aqynymyz, kún ilgeri aıtysyn daıyndap kelse, ondaı aıtysta qandaı sýyrypsalyp aıtýshylyq (ımprovızasıalyq) óner bar?»

Biz budan qyryq jyl buryn ótken aıtys pen búgingi jyr báıgeleriniń arasyndaǵy erekshelikterdi, jańashyl jetistikterdi bilý maqsatynda ǵalymnyń oıyn túgel jetkizýge tyrystyq. Shyndyǵynda, osy ýaqytta ne uttyq, neden olqy tústik? Bizdińshe, eki jaǵy da bar.

Utqanymyz: halyqtyń basynda qandaı qıynshylyq túspesin, sýyrypsalmalyq dástúr jalǵasyn taýyp, órkendep damyp otyrdy. Buǵan 1961, 1971, 1980, 1990, 1991  jyldary Almatyda ótken respýblıkalyq, halyqaralyq aıtystar aıǵaq bolady. Budan keıingi kezeńde uıymdastyrylǵan túrli deńgeılerdegi jyr báıgeleri búgingi kózi qaraqty jankúıerlerdiń jadynda saqtalyp qaldy dep oılaımyz. Túrli oqıǵalarǵa toly sońǵy bir ǵasyrdyń aıasynda aıtysker aqyndardyń birneshe býyndary qalyptasyp, ulttyq mádenıetke zor úlesterin qosqandyǵynyń kýási bolamyz. Keńes kezeńine deıingi daraboz daryndardy aıtpaǵannyń ózinde, HH ǵasyrdyń ár kezeńderinde qolynan dombyrasyn túsirmegen Jambyl, Shashýbaı, Doskeı, Nartaı, Sát, Nurqan, Qaıyp, Kóshen, Kenen, Saıadil, Úmbetáli, Nurlybek, Manap, Shákir, Ásimhan, Manap, Kóken, Kósheneı, Nasıha, Sara, Sholpan, Maǵırash, Nadejda syndy ondaǵan tarlandar, keıin osy dástúrdi jalǵaǵan Qatımolla, Erik, Qonysbaı, Baıanǵalı, Jandarbek, Áselhan, Ásıa, Jadyra, Aıtaqyn, Shorabek, Esenqul sekildi aqıyqtar aıtys týyn bıikke kóterdi. Al eki ǵasyrdyń toǵysynda bul ónerge Qýanysh, Mels, Abash, Nurlan, Muhametjan, Orazáli, Aıbek, Bekarys, Ábilqaıyr, Amanjol, Altynkúl, Aınur, Aqmaral t.b. talanttar keldi. Búginde aıtystyń álippesin úırenip júrgen jas talaptardyń sany da az emes. Ár kezeńderde osy ónerdiń úzilmeýine uıytqy bolǵan, janashyrlyq tanytqan zıaly qaýymnyń ókilderin de umytpaýǵa tıispiz. Bul rette M.Áýezov, E.Ysmaıylov bastaǵan ǵalymdardyń, klasık jazýshylar Ǵ.Músirepovtiń, S.Muqanovtyń, Ǵ.Mustafınnyń, sekseninshi jyldardan beri aıtys uıymdastyrýǵa ter tegip júrgen aqyn J.Ermannyń, qoǵam qaıratkerleri Ó.Jánibekovtiń, N.Orazalınovtyń esimderin erekshe atap ótken oryndy.

Qaı dáýirde bolmasyn aıtystyń ishki mazmuny sol qoǵamdaǵy halyqtyń  turmys-tirshiligine, saıası-áleýmettik jaǵdaıyna, kemshilikteri men jetistikterine baılanysty órbip, kórkemdigi jaǵynan bıik belesterge kóterildi. Sóıtip, ádebıet tarıhynda dástúrli sóz óneriniń jalǵasy retinda jazylyp qaldy jáne halqymyzben máńgi birge jasaı beretinine eshkimniń de kúmáni joq.

            Olqy túsetin tusymyz: birinshiden, aıtystyń mazmundyq jaǵyna qansha kóńil bólgenimizben, onyń joǵaryda atalǵan «Jar-jar»,  «Mysal aıtys»; «Din aıtys», «Jumbaq aıtys», «Jazba aıtys» sekildi túrlerin qaıta jandandyryp, búgingi urpaqttyń sanasyna sińirip, keleshekke amanattaýǵa selqostyq tanytýymyzda. Ekinshiden, qazirgi jyr tartystarynda qoǵamdaǵy kemshilikter, qylmystyq áreketter jalpylama aıtylyp, naqty tulǵanyń, basshynyń, ıakı sheneýniktiń kemshin, jat is-áreketterin  aıǵaqty dáleldermen betine basý jaǵy jetispeıdi. Jaltaqtyq bar. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» degen dala demokratıasynyń qaǵıdasyn ustanǵan Mahambet pen Shernıazdyń Baımaǵambet sultandy, Shójeniń Qunanbaıdy, Túbek, Súıinbaı, Baqtybaı aqyndardyń Tezek tóreni,   Jambyldyń Máńke bolysty júzbe-júz synǵa alý dástúri jalǵasyn tabýǵa tıisti.

Úshinshiden, joǵaryda profesor M.Dúısenov jazǵan aıtyskerlerdiń  jattandy áreketteri de kún tártibinen túsken joq. Sondyqtan sýyrypsalmalyq ata dástúrdi buzǵan aqyndar tıisti jazasyn alyp, tipti aıtysqa qatysý quqynan ajyratylýǵa tıisti dep esepteımiz. Tórtinshiden, aıtystyń jańa, zamanaýı erejesin qabyldap, aqyndardyń aıtys kezindegi ýaqyty shektelmeý kerek. Bul rette keıingi kezderi «Habar» arnasynda uıymdastyrylǵan jas aqyndar aıtysynyń júrgizilý tártibin úlgi etip alýǵa bolady. Besinshiden, ár aýdanda, oblysta, tipti aýyldarda aıtys mektepterin uıymdastyryp, onda aıtyskerlik sheberlikpen qosa talapkerlerge etıkalyq normalardy (áripesti syılaý, ataly sózge toqtaý t.b.), aımaqtyq dástúrdi (jergilikti dásterde domyra, qobyz, syrnaı tartý, maqam, áýenge úırený) saqtaýǵa baýlý kerek.

Altynshydan, aıtystyń talapqa saı ótip,  aqyndardyń ádil baǵalanýy úshin qazylar quramyna tek tájirıbeli aıtys aqyndary men ádebıettiń osy salasyn zerttegen ǵalymdardy ǵana kirgizgen jón. Olar aıtystyń kezekti satylarynda aýystyrylyp otyrsa, ónerdiń de, aıtyskerlerdiń de  sapasy artatyny anyq. Sonda ǵana aıtystyń ulttyq sıpaty, dástúrli tabıǵaty saqtalyp, halyqpen birge máńgi jasaıdy.

  Toqtar Álibek, M.O.Áýezov atyndaǵy