«Qazaqstannyń jýrnalısıkasy álemdik jýrnalısıkamen salystyrǵanda kenjelep tur. Tipti, búgingi Qazaqstan jýrnalısıkasy burynǵysymen salystyrǵanda erkindik turǵysynan osal. Memlekette qoldanylyp jatqan keıbir zańdar qynjyltady. Bıliktiń jýrnalısıkaǵa qatysty ustanyp otyrǵan saıasaty atústi», - deıdi Súleımen Demırel Ýnıversıtetiniń oqytýshysy, «Profi Asia» oqý ortalyǵynyń aǵylshyn tili muǵalimi, jýrnalıs, TED Translators - Kazakh aýdarmashylar tobyn qurǵan Asqan Erkimbaı.
— Birneshe tilde shyǵatyn TEDX vıdeolaryn alǵash qazaq tiline aýdaryp, TED Translators - Kazakh aýdarmashylar tobyn qurdyńyz. Qazir TED-tiń qazaqsha aýdarmasyna suranys qalaı?
TED basynda aǵylshyn tilinde shyǵa bastady. TED uıymdastyrýshylary ǵylym-bilimdi sanaýly adamdar ǵana emes, barlyǵy meńgersin degen nıetpen ǵylym baǵytyn tańdady. Kez kelgen qoldanýshyǵa qoljetimdi bolsyn dep dáristerdi Internette jarıalady. Osy múmkindikti qosqannan keıin TED vıdeolary álemniń ár tiline aýdaryla bastady. Joba avtorlary aýdarma prosesi osynsha qarqyn alady dep kútpedi.
Maǵan deıin TED vıdeolaryn aýdarýǵa tyrysqan adam boldy, biraq jumys onsha júrmegen. Men 2010 jyly til úılestirýshi bolýǵa óz nıetimdi bildirdim. Alǵashynda vıdeony ózim aýdaryp, jarıalaımyn dep oıladym. Al TED-tiń sharty boıynsha vıdeony bir adam aýdarady, ekinshi adam redaksıalaıdy, úshinshi adam ony maquldap, jarıalaıdy. Kem degende úsh qoldan ótedi. Qazir bizde TED vıdeolaryn qazaqshalaýǵa nıet bildirgen 500 adam tirkelgen. Alaıda onyń 10 paıyzy ǵana vıdeony aýdarǵan nemese mátindi tergen. Onyń ishinde tek onshaqtysy ǵana 10-nan asa vıdeony aýdarǵan. Osy ýaqytqa deıin biz 100-den astam vıdeony qazaq tilinde sýbtıtrledik. TED vıdeolaryn aýdaryp júrgender – kásibı aýdarmashylar emes, eriktiler. Munyń jaqsy jáne jaman tusy bar.
Jaqsy jaǵy – eriktiler aýdarma úshin aqsha suramaıdy, ýaqytyn arnaıdy, onyń mańyzyn uǵady. Iaǵnı eriktilerge qazaq tilinde ǵylym-bilim tezirek órkendesin, álemdik ıdeıany kez kelgen qazaq bilsin degen oı túrtki bolady.
Jaman jaǵy – olar kásibı aýdarmashylar emes. Birinde ádebı qazaq tili, ekinshisinde tehnıkalyq qazaq tili, úshinshisinde aýyzeki qazaq tili basym bolady. Sondyqtan aýdarmada ala-qulalyq baıqalyp turady. TED maqsatty túrde muny tegin qyldy. Sebebi tehnologıanyń, jańa medıanyń damýy qyzyq qubylys týdyrdy. Ony aǵylshyn tilinde Crowdsourcing (Crowd – kópshilik, source – derek) dep ataıdy. Iaǵnı negizgi derekkóz kópshilikten keledi. Bul Qazaqtanda ártúrli formada júzege asyp jatyr. Men tek sonyń birin – jańa medıadaǵy kórinisin aıtyp bereıin.
Biz 6 jyl buryn Facebook-ti qazaq tiline aýdarýdy qolǵa aldyq. Atalmysh kompanıa oǵan múmkindik berdi. Men 2009 jyly San-Fransıskoda Facebook keńsesinde bolǵanymda osy suraqty qoıǵam. Ol ýaqytta qazirgideı derekterdi ashyq bermeıtin. Úsh saǵattyń ishinde Facebook fransýz tiline aýdarylyp shyqqanda Facebook-tiń marketıń-menedjment bólimi buǵan qatty tań qaldy. Basqa tilderge de múmkindik berýge bel býdy. Qazaq tiline bul múmkindik kesh berildi. Internetke qosylý bizde basqa elderge qaraǵanda jyldam boldy, biraq qazaq qoldanýshylary negizinen orys tilin qoldanady. Kópshiligimiz Microsoft-ty satyp almaımyz, pırattyq oryssha nusqasyn ornatyp alamyz. Internet saıttarynda, braýzerlerde úırenshikti orys tilin paıdalanamyz. Telefonda qazaq qarpi bar-joǵyna bas aýyrtpaımyz, orys qarpi tursa boldy. Osylaısha ózimiz qazaq tiline suranys týdyrmaımyz. Sol sebepti joba avtorlary Qazaqstandaǵy negizgi til orys tili bolar-aý dep topshylap, postsovettik el retinde qarastyrady. Bul túsinikti ózgertý úshin kóp jumys atqaryldy. Bastapqy kezde Bilim Media Group Google translate pen biz sıaqty jekelegen adamdar qansha tyryssa da, jumys júre qoımady. Máselen, Bilim Media Group Wikipedia-ny qolǵa alǵannan keıin qazaq tilinde kóp resýrs paıda boldy. Tek Google translate qana emes, Google-dyń kóp quraly qazaq tiline aýdaryldy. Kúni keshe Facebook jumysqa qazaqtildi maman izdedi. Bul degenimiz qazaqtildi qoldanýshylardyń kóbeıip kele jatqanyn jáne tólem qabileti bar ekenin dáleldeıdi.
Biz Facebook-ty aýdara bastaǵanda kóp adam jumyldy. Aýdarmashylar quramynda ádebıetshiler men tilshi-ǵalymdar boldy. Eshkim aýdarma úshin aqsha tólegen joq.
Bir jaqsysy, oǵan kez kelgen adam atsalysa alady. Eger mınıstrlik muny qolǵa alsa, durys bolmaıdy. Sebebi jumys sapasy aqshaǵa táýeldi bolyp qalady.
Qazaq tilin jetik meńgermegen, biraq jany ashıtyn adam óz aýdarmasyn usynady. Tilshi-ǵalymdar onyń kemshilikterin kórmeı qalady nemese ýaqyty bolmaıdy. Osynyń saldarynan qazaq tilin jaqsy bilmeıtin, biraq nıeti durys adamnyń aýdarmasy kópshilikke jarıalanyp ketedi. Osydan keıin halyq mınıstrlikti aıyptaıdy. Al qoǵamda zańdylyq bar. Qansha bilimdi azamat bolsań da, kópshilik júrgen baǵytpen ketesiń. Mysaly, sozdik.kz jobasy bar. Kóbi sonyń qyzmetin paıdalanady. Oǵan kez kelgen adam sózderdiń aýdarmasyn qosa alady. Bireý jańa sóz oılap taýyp ony atalmysh jobaǵa engizip qoısa, basqa adam ony kórip, tilshi-ǵalymdar qurastyrǵan degen oımen ol sózdi qoldanady. Sonyń nátıjesinde ol sóz qoldanysqa enedi.
— Áńgime taqyrybyn Qazaqstandaǵy jýrnalısıkaǵa bursaq. Onlaın aqparat taratatyn saıttar búgingi qoǵam suranysyna jaýap bere alyp jatyr ma?
Onlaın medıadaǵy jýrnalıser – dástúrli BAQ-tan kelgender. Olardyń kóbi onlaın medıada jumys isteýdiń ádis-tásilderin meńgere aldy. Jýrnalıser mýltımedıanyń jańa qyr-syryn ıgerse, únemi zertteý tásilin qoldanyp, aǵylshyn tilin jetik meńgerse, jańa shyqqan quraldardy bilip, birden qoldanysqa engizip otyrsa eńbegi nátıjeli bolar edi. Naryq turǵysynan qosymsha qarjy kózine aınalar edi. Al bizde kóbi memlekettik qarjyǵa táýeldi bolǵandyqtan halyq kútken derekti bere almaı otyr. Aqparat keshigip shyǵady, gazetter, telearnalar men saıttar birdeı aqparat taratady. Sapasy aqsap tur. Bul – úlken qaýip. Men oqytatyn ýnıversıtettiń stýdentteri úsh tildi erkin meńgergen. Olarda «qazaq tilindegi aqparat sapasyz, qazaq tilinde ári ketse tarıhı, mádenı aqparat tabýǵa bolady, kúndelikti qajettini men oryssha izdeýim kerek, al ǵylymı jańalyqtardy aǵylshyn tilinde oqýym kerek», - degen beısanaly túsinik qalyptasqan. Ony ózgertý úshin qazaq tilinde sapaly aqparat berilýi tıis. Sondyqtan ár onlaın medıa óz baǵytyn taýyp, soǵan sáıkes aqparat taratyp, aýdıtorıasyn qalyptastyrǵany abzal. Qansha jyl ótse de, dástúrli medıanyń ishinde salalyq medıa qalyptasqan joq. Ol olqylyqtyń ornyn onlaın medıada toltyrý óte mańyzdy.
Qashan onlaın mýltımedıany meńgergen menedjerler paıda bolady – sol kezde onlaın medıa jańa satyǵa kóteriledi.
— Jýrnalıserge dáris berip júrgen oqytýshy retinde jýrnalısıka fakúltetine zaman talabyna saı qandaı pándi engizý qajet dep oılaısyz?
Qazir QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi JOO-larǵa akademıalyq erkindik bere bastady. Men sabaq beretin Súleıman Demırel atyndaǵy ýnıversıtette qazaq jáne aǵylshyn tilinde mýltımedıa jýrnalısıkasy, data jýrnalısıka, jańa medıa pánderi oqytylady. Stýdentterim bilim alyp jatyr, al bul bilimmen olar qaıda jumys isteıdi? Sheteldiń quraldaryn meńgergen, aǵylshyn tilinde saırap turǵan stýdentterdi is-tájirıbeden ótýge jiberse de, redaksıadaǵy basshylyq túsinbeıinshe ol jerde ala qarǵa bolyp, ózin tappaı júredi. Sondyqtan men stýdentterime: «Qazaqtildi BAQ-ta jumys isteımin dep oılamańdar, odan da ózderińniń medıa jobalaryńdy quryńdar. Sonda táýelsiz bolasyńdar jáne bilimderińdi tájirıbe júzinde iske asyrasyńdar. Ázirshe mýltımedıalanbaǵan redaksıaǵa barsańdar olar qarjy kózin bir jerden alyp otyrǵandyqtan sender táýelsizdikterińdi, mýltımedıalyq bilimderińdi joǵaltyp alasyńdar», - dep únemi aıtyp otyramyn. Stýdentterim qazir óz aldyna jeke joba jasaýǵa tyrysady.
Kelesi másele bizdegi jýrnalısıkanyń jaǵdaıy. Qazaqstannyń jýrnalısıkasy álemdik jýrnalısıkamen salystyrǵanda kenjelep tur. Tipti, búgingi Qazaqstan jýrnalısıkasy burynǵysymen salystyrǵanda erkindik turǵysynan osal. Memlekette qoldanylyp jatqan keıbir zańdar qynjyltady. Bıliktiń jýrnalısıkaǵa qatysty ustanyp otyrǵan saıasaty atústi.
— Qazaq jýrnalıseri data jýrnalısıka, SMM-niń qyr-syryn qanshalyqty jetik meńgergen dep oılaısyz?
Ǵalymdardyń sońǵy zertteýiniń nátıjesine súıensek, barlyq salamen salystyrǵanda jańashyldyqdy jyldam bastan keship otyrǵan sala – medıa. Sondyqtan medıa sońǵy tehnologıalyq ózgeristerge tez beıimdelýi tıis. Máselen, SMM degen sózdiń ózi eskirip qaldy. Qazir SMO degen jańa sóz shyqty. Óıtkeni, Social Media men Social Media Optimization birigip otyr. Qazir forma ózgerip jatqanymen qundylyǵy ózgermeıdi. Saýatty sóıleý, derekti jyldam jetkizý sekildi qundylyqtar ǵasyrlar boıy ózgermegen. Biz formasyna tez beıimdelýimiz kerek. Al eger burynǵy formada qalsaq, eshkimge qyzyq bolmaımyz.
— Shetelde oqyǵan jýrnalıser qazaq jýrnalısıkasyna jańa lep ákep jatyr ma?
Bizde buqaralyq aqparat quraly degen uǵym bar. Iaǵnı belgili bir qoǵamǵa derekti, málimetti jetkizýdiń tásili. Bizde BAQ – belgili bir tásil, qural. Al shetelde oqyǵandar BAQ-ty emes, medıany oqydy. Shetelde aqparat almasatyn orta bar, qural joq. Shetelde oqyǵan bilim bizdiń qoǵamǵa kele bermeıdi. Bizde qural týraly zań bar. Halyqqa osy quraldy qalaı qoldaný týraly ereje jasaǵan. Oǵan baǵynbasań, sottalasyń. Men oqyǵan AQSH-ta ondaı zań joq jáne eshqashan bolmaıdy dep zań shyǵaryp qoıǵan. Ol elde qural turǵysynan emes, medıa turǵysynan qarastyrady.
Shetelde oqyǵandardyń jumys nátıjesi 1-2 jyldyń ishinde shyqpaıdy. Jýrnalıserdi «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqýǵa jiberý sońǵy 4-5 jylda júzege asty. Men shetelde alǵan bilimimdi jetkizý úshin aǵylshyn tilin úıretýdi qolǵa aldym. Keminde júz jýrnalıske aǵylshyn tilin úıretemin dep aldyma maqsat qoıdym. Júz jýrnalısiń ózi aǵylshyn tilin jetik meńgerse, qazaq jýrnalısıkasynda óte úlken ózgeristerdi kútýge bolady.
Shetelde oqyǵan jýrnalıser 4-5 jylda jemisin berýi múmkin. Sapalyq turǵysydan ózgerister biline bastaıdy.
— Jýrnalıs bolý úshin jýrnalıskany oqý kerek pe degen suraq kóp talqylanady. Sizdiń kózqarasyńyz qandaı?
Meniń túsinigimde jýrnalısıka ǵylym emes. Al komýnıkasıa, medıa – ǵylymnyń salasy. Eger medıa salasynda bolamyn deseń, mindetti túrde akademıalyq teorıalyq bilim alý kerek. Sebebi ǵalymdardyń bilimine súıený qajet bolady. Al ómir boıy tek maqala jazyp, suhbat alýmen aınalysamyn deseńiz, jyldap ýnıversıtette oqýdyń qajeti joq.
«Jýrnalısıkalogıa» degen uǵym joq, biraq «bıologıa» degen ǵylym bar. Sol sıaqty Qazaqstanda medıa degen uǵym joq, qural degen uǵym bar. Sondyqtan elimizde quraldy qalaı paıdalaný kerektigin tórt jyl oqytýdyń qajeti joq.
— Bolashaqta JOO-lardyń onlaın júıege kóshýine qalaı qaraısyz?
Amerıkada Massive online courses degen kózqaras boldy. Olardyń maqsaty – bilimge barlyǵynyń birdeı múmkindigi bolý kerek. Ýnıversıtette beriletin leksıalardy ınternette jarıalasa, barlyǵy shetinen bilimdi bolady dep oılady. Alaıda kútkendeı nátıje shyqpady. Sebebi kýrs – qural.
Onlaın kýrstar Qazaqstannyń jaǵdaıynda belgili deńgeıde máseleni shesher. Onlaın kýrs adamdardyń qajettiligin óteýi múmkin. Al onlaın kýrs arqyly bilim kóterilip ketedi degen úmit áste aqtalmady. Onlaın kýrs – ártúrli maman ıelerine bilimin jetpeı turǵan tustaryn jetildiretin qural ǵana bola alady.
Suhbattasqan: Ásem Álmuhanbet
