«Ózbek bıligi tuńǵysh ret halyqtyń júzine tik qarady!» Qazir mundaı sózdi Ortalyq Azıadaǵy BAQ-ty bylaı qoıǵanda, batystaǵy basylymdar da jıi aıtyp qalyp júr. Syrtkózge keshegi tumshalanǵan jabyq eldiń tymyrsyq kúnderi taǵynda «múlgip» ketken Islam Karımovpen birge sóngendeı áser qaldyrady. Ózbekstannyń jańa basshysy eldi 30 jylǵa jýyq jeke-dara bılegen dıktatordyń tusyndaǵy saıası ustanymdardy 180 gradýsqa keri burdy. Bir tańdanarlyǵy, Shavkat Mırzıaev te Islam Karımovtyń kadry edi. Ol eki aıaǵy salbyrap aspannan túsken joq. Biraq Ózbekstannyń saıası ómirine eshkim kútpegen úlken  ózgerister engizdi. Buǵan ne sebep? Jańa basshy I.Karımov syzyp bergen basqarý úlgisinen nege bas tartty? Qamshy.kz aqparat agenttigi Shavkat Mırzıaevtiń bılikke kelýinen bastap, Ózbekstannyń búgingi betalysyna sholý jasap kórgen edi.

Bılikke qalaı keldi?

«Karımov komada jatyr» degen aqparat taraǵan 2016 jyldyń tamyzynda-aq bıliktiń ushar basynda aýys-túıistiń bolatyny ańdalyp qalǵan. Eń yqtımal úmitkerler esebinde Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń tóraǵasy Rýstam Inoıatov pen sol kezdegi úkimet basshysy Shavkat Mırzıaevtiń esimderi atalǵan edi. R.Inoıatov bul qyzmetti tapjylmaı sonaý 1995 jyldan atqaryp kele jatyr. I.Karımovtyń qaýipsizdik salasyn tegin adamǵa ustatpaıtyny belgili. Demek ol prezıdenttiń eń senimdi serigi. Al Sh.Mırzıaevtiń úkimet basqarǵanyna 15 jylǵa jýyqtaǵan. Biraq el nazaryndaǵy ekeýdiń artyqshylyǵy tek qyzmetterine ǵana baılanysty emes. Tashkenttiń saıası áleminen habary bar adamdar «Karımovtiń esigin ımenbeı ashatyn naq osy ekeýi edi» desedi. Árıne, Ulttyq qaýipsizdik komıteti orasan kúsh. Alaıda İshki ister mınstrligi men Qorǵanys mınıstrligi tikeleı Sh.Mırzıaevke qarady. Onyń ústine iri qalalar men aımaqtardy basqarǵan hokımder tegis úkimet basshysyna baǵynatyn. Osyndaı artyqshylyqtar kózge kórinbeıtin Tashkenttiń ishki tartysynda Sh.Mırzıaevtiń atyn ozdyrǵan sekildi.

Negizi Konstıtýsıa boıynsha oqys jaǵdaı oryn alyp, prezıdent óz ókiletin júzege asyra almaı qalǵan jaǵdaıda parlamenttiń joǵarǵy palatasynyń tóraǵasy úsh aı memleket basshysynyń mindetin atqarýy tıis-tin. Biraq senat tóraǵasy Nıgmatılla Iýldashevtyń ózi prezıdenttiń quzyretin ýaqytsha atqarý mindetin Mırzıeıavke júkteýge qatysty usynys jasaǵan. Mundaı usynysty ózi jasady ma, álde jasaýǵa májbúr etti me, ol endi basqa másele. Anyǵy, tizgindi ýaqytsha qolǵa alǵanda-aq kelesi prezıdenttiń kim bolatyny aıqyndaldy. Sebebi saılaýǵa túsip, baǵyn synaǵan Hatamjon Ketmonov, Narımon Ýmarov, Sarvar Otamýradov sekildiler Sh.Mırzıaevke shyn máninde básekeles bolýǵa tatymaıtyn. Al R.Inoıatov saılaýdan tys qaldy.

Sh.Mırzıaevtiń joǵary bıliktegi alǵashqy qadamdary Ulttyq qaýipsizdik komıteti basshysynan qaýip kútkendeı áserge bóleıdi. Máselen ol el tizginin ýaqytsha alǵan kúnniń ertesinde-aq Prezıdenttiń kúzet qyzmetinen bas tartty. Bul qurylym negizinen UQK qyzmetkerlerinen jasaqtalatyn. Al bir aıdan soń Sh.Mırzıaev prezıdenttiń qaýipsizdigine jaýapty UQK-nyń 200 qyzmetkerin jumystan bosatyp jiberdi. Keıin, saılaýda jeńiske jetken prezıdent UQK-ny aıaýsyz synady. Kóshede shemishke satatyn áıelderge deıin kýáligin kórsetip qoqańdaıtyn UQK qyzmetkerleriniń kýáligin jetonǵa aıyrbastaýdy usyndy. Árıne, mundaı talaptar R.Inoıatovqa unaǵan joq. Ol eń quzyrly organnyń salmaǵyn saqtap qalý úshin baryn saldy. Jáne bul turǵydaǵy eńbegi jemissiz de emes. Máselen prezıdent shetelden týrıser tartý úshin 21 memleketke vızalyq rejım engizý týraly Jarlyq shyǵarǵan. Kóp uzamaı Ózbekstan azamaty Abdýqadyr Masharıpov Stambýldaǵy túngi klýbtardyń birinde terakt jasady. Osyny kóldeneń tartqan UQK basshysy prezıdentke «ashyq saıasat júrgizýge áli erte» degen-di tikeleı aıtpasa da, tuspaldap jetkizdi. Sóıtip, vızalyq rejım merzimi 2017 jyldyń sáýir aıynan 2021 jyldyń qańtaryna aýystyryldy. 

Ras-ótirigin kim bilsin, keıbir aqparat quraldaryndaǵy derekterge qaraǵanda, R.Inoıatov «mas taksıst» operasıasyn uıymdastyrmaq bolǵan kórinedi. Jospar boıynsha áldebir mas júrgizýshi prezıdent kortejimen qaqtyǵysýy kerek eken. Mundaǵy negizgi maqsat – jeke bas qaýipsizdigine alańdaǵan prezıdenttiń UQK jónindegi kózqarasyn ózgertýge saıady. Qalaı degenmen, Sh.Mırzıaev R.Inoıatovtyń sońyna sham alyp túsken joq. Biraq UQK-ny óz basyna qaýip tóndirmeıtindeı deńgeıge ysyryp qoıdy. Yqtımal eki úmitkerdiń yrǵasynda jurttyń kóńili 80-ge taıap qalǵan R.Inoıatovqa emes, 60-qa áli kelmegen (2017 jyly 60-qa toldy) Sh.Mırzıaevke buratyndaı kórinetin. Jáne solaı boldy da.

Syrtqy saıasat

Sh.Mırzıaev alǵash atqa mingen kúnnen bastap I.Karımov qalap ketken jabyq qoǵamnyń irgesin sógýge kiristi. Barys-kelisti kóbeıtip, sol arqyly alys-beristi ulǵaıtty. 2017 jyldyń alǵashqy 9 aıy ishinde eksportqa taýar shyǵaratyn kásiporyndar qatary 360-qa jetti. Ózbekstannyń shetelge ótkizetin dúnıeleri 120 jańa taýarmen tolyqty. Ózbekstan-Reseı arasyndaǵy taýar aınalymy 2017 jyly 3,5 mlrd dollarǵa jetip, 2016 jylmen salystyrǵanda 20 paıyzǵa ósti. Reseıdiń Ózbekstanǵa ótkizgen taýary 15,9 paıyzǵa ulǵaısa, Ózbekstannyń Reseıge satqan taýary 30 paıyzǵa artqan. Ózbekstan endi ekonomıkalyq seriktes retinde TMD aýmaǵyndaǵy Reseımen baılanysyn bekitken Qazaqstan men Belarýsten keıingi úshinshi elge aınalýdy kózdep otyr.

Túrkitildes eldermen saýda-ekonomıkalyq, saıası-dıplomatıalyq baılanystardy nyǵaıtýǵa umtyldy. Osy maqsat jetegimen Qazaqstan, Túrkıa, Túrkimenstan basshylarymen kezdesti. I.Karımov tisteı qatyp, 26 jyl boıy aıaq baspaı qoǵan Qyrǵyzstanǵa da osy Sh.Mırzıaevtiń tabany tıdi.

Ózbekstan prezıdenti irgedegi alpaýyt el – Qytaımen de qarym-qatynasyn kúsheıtýge múddeli. Alǵashqy saparynyń ózinde Qytaı basshysymen 105 kelisimge qol qoıyp qaıtty. Bul kelisimderdiń qarjylyq deńgeıi – 23 mlrd dollar.

Jańǵyrýǵa umtylǵan Ózbekstanyń búgingi betalysy AQSH jáne batys elderimen baılanysyna da jan bitirdi. Ásirese Sh.Mırzıaevtiń saıası tutqyndardy bosatýy, arnaıy qyzmet organdarynyń baqylaýynda turǵan dıssıdentterge keshirim jasaýy, bıliktiń qupıa buıryǵymen sahnadan alastalǵan ánshilerge erkindik berýi, balalar eńbegine tyıym salatyn Halyqaralyq Eńbek Uıymynyń konvensıalaryn ratıfıkasıalaýy – demokratıalyq elder tarapynan joǵary baǵalanyp otyr.

Kúni keshe ózbek basshysy Tashkentte Dúnıejúzilik banktiń ókilderin qabyldady. Osy kezdesýde atalǵan banktiń bas atqarýshy dırektory Krıstalına Georgıeva bylaı dedi: «Dúnıejúzilik bank Ózbekstanmen baılanysyn arttyrýǵa daıyn. Biz eldegi reformalardyń mańyzdylyǵyna senemiz jáne olardy qoldaýǵa daıynbyz. Dúnıejúzilik Banktiń «Bıznes júrgizý - 2018» reıtıńi boıynsha Ózbekstan álemdegi bıznes-ahýaldy jaqsartýǵa kúsh salǵan on eldiń qataryna endi. Bul ózgeris rýhynyń kórsetkishi. Biz muny joǵary baǵalaımyz!».

Bastysy, halyq senimin qaıtarý

Qazir Ózbekstandaǵy shendi-shekpendiler aıaǵynyń ushymen basady. Prezıdenttiń kárine ilikpes úshin kún-túni jumys isteýge bar. Sebebi bul – Sh.Mırzıaevtiń talaby. Qalasa, 24 saǵat jumys istetetinin aıtqan prezıdenttiń myna sózi sheneýnikterdiń qulaǵynda áli jańǵyryp tur: «Nege biz bıylǵy jyldy halyqpen dıalog jyly dep atadyq? Sender bári burynǵydaı bolady dep oılaısyńdar ma? Joq, olaı bolmaıdy! Ne jumys isteısińder, ne oryndaryńdy bosatasyńdar! Basqa jol joq. Báriń jemqorlyqtyń bylyǵyna batqansyńdar! Biraq senderdiń baqtaryńa, ári halyqtyń soryna qaraı jańa kadrlar tapshy. Aldaǵy eki jylda olar daıyn bolady. Oryndaryńa múlde jańa adamdar keledi!».

Ózbekstan basshysy aıtyp qana qoıǵan joq, kózine shel bitken shendilerge qyrǵıdaı tıdi. Qarjy mınıstrligine jasalǵan qatań tekserý kezinde 3 myń qyzmetkerdiń 650-i jumysynan qýyldy. İshki ister mınıstri eki ret aýysty. Qorǵanys mınıstriniń eki orynbasary men 76 ofıser qyzmetten shettetildi. Memlekettik qyzmetin ákesinen qalǵan menshigindeı kóretinderdiń bári sybaǵasyn alyp jatyr. Prezıdent keýdesine nan pisken prokýrorlardyń da eki aıaǵyn bir etikke tyqty. «Ótteriń jarylyp ketse de, aıtaıyn, qazirgi prokýrorlar – keshegi júıeden qalǵan «qoqys». Biz onyń 80 paıyzyn tazaladyq. Biraq 20 paıyzy jumys istep jatyr. Prokýrorlar qaı kezde jaqsy turýy tıis, árıne, halyqtyń jaǵdaıy jaqsarǵanda! Qazir qarańdarshy, prokýrorlar qandaı kólikpen júredi eken. Munyń saǵan da qatysy bar!» degen edi birde Sh.Mırzıaev bas prokýrorǵa qarata.

Ózbek basshysy aqparat quraldarynyń basshylaryna da eskertý jasady. Onyń sózinshe, «bizde bári jaqsy» deıtin kópirme málimetten jerıtin ýaqyt áldeqashan jetken. Kerisinshe, BAQ synı-saraptamalyq materıaldardy kóbeıtýi qajet. Tipti bıliktiń kem-ketigin kózine shuqyp kórsetýge de mindetti. Sh.Mırzıaevtiń halyq súıer taǵy bir qylyǵy sol, júıesin «qoqysqa» teńese de, I.Karımovtyń atyna eshqashan jaman pikir aıtqan emes. Áldebireýler qusap, ózine deıingi basshynyń atyn óshirýge ólermendene umtylmady. Qaıta, syna degenge I.Karımovty synaı jónelgen Ózbekstan ulttyq teleradıokompanıasynyń basshysy Hýrshıd Mırzahıdovty jumysynan alyp tastady.

Degenmen Shavkat Mırzıaev aıtqan ataly sózderdiń shyńy mynaý bolsa kerek: «Biz tym keshigip qımyldadyq. Halyq bizge razy emes. Men muny buryn da aıtqanmyn, qazir de aıtamyn. Osynsha berekesizdik pen bylyqqa tózip kelgen halyqtyń aldynda biz tizerlep turyp, keshirim suraýymyz kerek». Bul sózdi prezıdent 2017 jyldyń tamyz aıynda Almalyq qalasynda aıtqan edi. Sol saparynda ózbek basshysy shahar basshysymen qosa, prokýrordy, mılısıa men salyq ınspeksıasynyń basshysyn túgel ornynan alǵan.

Ańdasańyz, ózbek basshysynyń barlyq tirliginiń basynda halyqtyń bılikke degen senimin qaıtarý maqsaty turǵandaı. Ol úshin árıne, jeń ushynan jalǵasqan jemqorlyqty joıyp, ádiletti qoǵam ornatý qajet. Ol bir kelse, tek prezıdenttiń ǵana qolynan keledi. Sondyqtan Sh.Mırzıaev osy sharýany bir jaǵyna shyǵarý úshin baryn salyp jatyr. Tipti Ózbekstannyń ár turǵyny qazir prezıdentke tikeleı shaǵym aıta alady. Gov.uz memlekettik portalynda (pm.gov.uz) vırtýaldy qabyldaý tetigi iske qosylǵan. Al ondaǵy shaǵym men ótinishtiń nátıjesi prezıdenttiń Facebook paraqshasynda  jarıalanyp turady.

Ras, ózbek basshysynyń da artynan ergen ósek-aıań kóp. Onyń biri – ultynyń ózbek ekendigine kúmánmen qaraıtyndardyń góı-góıi bolsa, ekinshisi – I.Karımovtyń qyzdaryna tıesili bıznestiń endi jańa prezıdenttiń jaqyndaryna aýysa bastaǵany týraly derekterden órbıdi. Áıtse de, áýelgide qyzyqty kóringen bul áńgimeler qazir kómeskilenip, jurt nazarynan óship bara jatyr. Óıtkeni Sh.Mırzıaev el kóńilinen shyǵa bildi. Kóptiń senimine ıe bolǵan basshyny halyq alaqanyna salyp qana qoımaı, tóbesine kóteredi. Osy turǵydan qarasańyz,  Sh.Mırzıaevtiń saıası sulbasy kúnen kúnge bıiktep bara jatqanyn baıqaısyz.    

Biz qaıtemiz?

Keshe ǵoı, Islam Karımov ólse, ómir toqtap qalatyndaı kórinetin. Joq toqtamaıdy eken. Qazir buǵan ózbek aǵaıynnyń kózi anyq jetti. Qaıta, tirisinde taqty eshkimge bermegen dıktatordyń kózi jumylǵaly qarashanyń kózi ashylyp kele jatyr. «Ógizge týǵan kún...» dep bastalatyn maqaldy eske alsańyz, ózbek jurtyn ári-sári etken «óliara shaq» kúnderdiń kúninde qazaqtyń da aldynan bir shyǵary anyq. Betin ári qylsyn árıne, biraq sondaı kún týa qalsa, Mırzıaev sekildi bir myqty bizden de tabyla ma? Tabylǵannyń ózinde, onyń tizgin ustaýyna antalaǵan klandyq toptar múmkindik bere me? Qarashany emes, qaltasyn oılaıtyn shendilerdi byqpyrt tıgendeı etip, bılikten alastaıtyn tulǵa qazaqtyń da mańdaıyna bite me? Bizdińshe, bul ýaqyt ótken saıyn ótkirlene beretin qaıralǵan kezdikteı qylpyp turǵan másele.

Sansyzbaı Nurbaba