Qazaq eli 1-shi jeltoqsandy «Tuńǵysh Elbasy Kúni» dep jarıalady. Osyǵan oraı Túrki Keńesi (Túrkitildes memleketter yntymaqtastyq keńesi) 2012 jyldyń 1-shi jeltoqsanynda Stambuldaǵy Túrki Dúnıesi Mádenıet Úılerinde «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev» atty «Dóńgelek stol» uıymdastyrdy.

«Dóńgelek stolǵa» Qazaqstannyń Túrkıadaǵy Elshisi J.Túımebaev, Túrkıa Respýblıkasy Úkimetiniń Túriktildes Respýblıkalarmen baılanystardan jaýapty burynǵy mınıstri, profesor A.Andıjan, Túrik elderi týrasyndaǵy zertteýlerimen tanymal ǵalym tarıhshy profesor M. Saraı, túrik tilderi jaıynda eńbekterimen belgili túrkolog ǵalym, profesor O.Sertkaıa, Stambul Ýnıversıteti janyndaǵy «Túriktaný Instıtýtynyń» basshysy profesor H.Develi sıaqty ǵalymdar, doktoranttar, zertteýshi-aspıranttar qatysty.

«Dóńgelek stolǵa» qatysýshylardyń baıandamalarymen qosa ózimizdiń aıtqan ýájderimizdi jeke maqala retinde jarıalamaq oıymyz  bar. Biz osy maqalamyzda tek  Túrki Keńesi Bas Hatshysy Halıl Akynjynyn ashylý rásiminde jasaǵan baıandamasynda atap ótken bir-eki máselege toqtalýdy jón kórip otyrmyz.

H.Akynjy óz baıandamasynda Keńestiń qabyldaǵan eki qarary týraly habarlady. Onyń birinshisi, ózi bas hatshylyǵyn atqaryp otyrǵan túrik tilinde «Túrki Konseıi» retinde atalyp júrgen uıymnyń fransýz tilinen engen “konseı” degen sóziniń ornyna budan bylaı «Túrki Keńeshi», ıaǵnı «Túrki Keńesi» dep atalatyndyǵyn atap ótti. Biz túrik tiline jat, kirme sóz bolyp tabylatyn «konseı» sóziniń kóptegen túrki tilderinde qoldanylyp júrgen «keńes» sózimen aýystyrylǵandyǵyn quptaımyz. Oryndy sheshim. Akynjy sonymen qatar, “keńesh” sóziniń Anadoly jurtshylyǵynda umytylyp qalǵanymen, onyń «Dıýanı luǵat at-túrikte» oryn alyp otyrǵan tól túrik sózi ekenin de tilge tıek etti.

Sonymen qatar bul sóz qazaq tilinde «keńes» al ózbek, qyrǵyz jáne basqa da túrik tilderinde «keńesh» túrinde qoldanylýda. Anadoly jerinde, Osman patshalyǵy ýaqtynda “keńes” sózi úshin arapsha “shýra” degen sóz qoldanyldy. Orys tilinde “Sovet” sózi de osy maǵnada bolǵandyqtan Osmandyq aqparat quraldary «Sovetter Odaǵy» úshin «Shýralar odaǵy» deıtin.

Bir kezderi Túrkıada saıası partıalardyń quryltaı jınalystary úshin «kongres» sózi qoldanylýshy edi. Keıin onyń ornyna túrki tilderindegi «quryltaı» sózi qoldanyla bastady. Bastapqy kezde bul sózdiń de jatyrqap qabyldanǵany, keıbir saıası partıalardyń bul sózdi qoldanǵysy kelmegeni  esimizde. Qazirgi ýaqytta bolsa “quryltaı” sózi keńinen qoldanys taýyp, qulaqqa jaǵymdy da estiletin boldy. Mysaly, Túrkıada bıyl Respýblıkalyq halyqtyq partıasy quryltaıy (CHP Kurultayı),Ultshyl qozǵalys partıasy (MHP Kurultayı) quryltaıy, bılik basyndyǵy Ádilet jáne damý partıasy quryltaıy (AK Parti Kurultayı) sıaqty quryltaılar ótkizildi. Osy jıyndardy «kongres» sózimen aıtqanda túrik halqynyń qulaǵyna “quryltaı” syıaqty jaǵymdy estilmesi anyq. Árıne, árbir sóz ben dybystyń ózindik ereksheligi, emosıalyq boıaýy men rýhy bolatyndyǵy daýsyz.  Bulardy, árıne, tek ol eldiń ǵasyrlar boıy qoldana kelgen tól sózderinen ǵana sezýge bolady.

Sonymen birge Túrkıada “keńesh” sóziniń qoldanys aıasynyń ýaqyt óte kele keńeıip tek “Túrki Konseıi” úshin ǵana emes, “Eýropa Konseıi”, Birikken Ulttar Uıymy Qaýipsizdik Konseıi” syndy halyqaralyq uıymdar úshin de qoldanylatyn bolýy ábden yqtımal. Túrki tilderi rasynda da baı til. Onyń múmkinshilikterin tolyq paıdalaný, qoınaýyndaǵy baılyqtaryn jaryqqa shyǵarý tek zıalylardyń qana emes, sonymen qatar dıplomattar men saıasatkerlerdiń de mindeti bolýǵa tıis. Mine osy turǵydan qaraǵanda Elshi Halıl Akynjydan bastap Túrki keńesindegi barlyq azamattarǵa alǵys aıtý kerek.

Ekinshi quptarlyq habar, Túrik Keńesi Sekretarıatynyń óziniń  is-qaǵazdary men qujat-hattamalarynda 1990- jyldardyń basynda Túrki elderinen kelgen tilshi-ǵalymdar tarapynan qabyldanǵan 34 tańbalyq Túrki dúnıesiniń ortaq álipbı júıesin qoldaný týraly qabyldaǵan sheshimi.  Túrki Keńesi Bas Hatshysy Elshi Halıl Aqynjy bul sheshimdi tek ózderiniń mekemeleri úshin qabyldaǵandyqtaryn, múshe elderdiń nemese basqa mekemelerdiń bul áripterdi qoldanyp qoldanbaýy óz erikterinde ekendigine basa kórsetti.

Ózderińiz bilesizder, latyn negizinde túrki dúnıesinin ortaq álipbı máselesi, Keńester Odaǵynyń ydyraýynyń qarsańynda, «Túrik dúnıesi» degen uǵym paıda bolǵan ýaqytta kún tártibine engen edi. Osy oraıda alǵashqy naqty sheshim 1991 jyly, 18-20 qazan kúnderi Stambuldaǵy Marmara Ýnıversıteti janyndaǵy Túriktaný Instıtýty uıymdastyrǵan «Qazirgi túrik álipbıi» atty sımpozıýmda tilshi-ǵalymdar tarapynan qabyldanǵan edi. Osy jıynda Ázirbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Túrkimenstan syndy elderden qatysqan 28 tilshi ǵalym Túrki dúnıesi úshin 34 áripten turatyn latyn negizindegi álipbı júıesin belgilegen edi. Bul júıe 29 tańbadan turatyn Túrkıanyń álipbıine ózge túrki halyqtaryndaǵy dybystar úshin qosymsha bes qarip engizýmen jasaldy. Ol bes árip mynalar:  "Ä ä, X x, Q q, Ñ ñ, W w"

Bul jıyndar odan keıin de jalǵasyn tapty. Mysaly 1992 jyly, 29 qyrkúıek pen 2 qazan kúnderi Bishkekte ótken Túrik Respýblıkalary men Túrik memelekettik qurylymdary Bilim Mınıstrligi ókilderiniń 2-shi Halyqaralyq konferensıasy;  1993 jyly, 8-10 naýryz kúnderi, bes táýelsiz Túrik Respýblıkasy qatysqan jáne Túrik isker toptary men Damý agenttigi  (TIKA) uıymdastyrǵan Ankaradaǵy «Álipbı men emle máselesi»  atty Halyqaralyq konferensıa; 1993 jyly, 21-23 naýryz kúnderi, Antalıada ótken «Túrik memleketteriniń dostyq, baýyrlastyq jáne yntymaqtastyǵy quryltaıy» atty iri jıynda da qolǵa alynyp, osy 34 ariptik álipbıge ótý qajettiligi týrasynda sheshim qabyldanǵan edi. Osy jıyndardyń barlyǵy 1926 jyly uıymdastyrylǵan ortak álipbı týrasyndaǵy Baký Konferensıasynan keıin ótkizilgen alǵashqy jıyndar retinde tarıhqa endi.

Alaıda bul máseleniń eń qyzyq jaǵy sodan beri ótken 20 jylda kóptegen máselelerde ymyraǵa kelgen Túrki dúnıesiniń osy alǵashqy sheshimdi iske asyra almaǵany. Bul óz kezeginde, álipbı máselesiniń syrt kózge qarapaıym másele bolyp kóringenimen, shyntýaıtyna kelgende, qandaı aýyr da mańyzdy problema ekendigin ańǵartsa kerek.

Qazirgi ýaqytta Qazaqstan men Qyrǵyzstan qana latyn álipbıine ótken joq. Túrki dúnıesiniń ózge táýelsiz elderi, atap aıtqanda Ázirbaıjan, Ózbekstan jáne Túrkimenstan latyn álipbıne aldeqashan kóship boldy.  Degenmen, bul «kóshýde» 1991, 1992 jáne 1993 jyldary tilshi-ǵalymdary qabyldaǵan ortaq álipbı júıesi nazarǵa alynǵan joq. Olardyń kóshken latyn álipbı júıeleri osy 34 áriptik júıege de, ózara birbirine de uqsamaýda.

Alaıda, barlyq túrki memleketteri bir kelki dybystarǵa bir kelki tańbalardy qoldanǵan bolsa, onda «bir oqpen eki qoıan atyp alǵandaı» bolar edi. Iaǵnı olar ári zamanaýi dúnıeniń, tehnologıanyń jáne ǵalamtordyń eń tıimdi árip júıesine ótken, ári 200 mıllıondyq túrki álemi ózara baılanys-túsinisýshilikte asa mańyzdy bir qadamdy basqan bolar edi. Ekinshi jaqtan tilshi ǵalymdardyń belgilegen 34 tańbalyq júıe Túrkıanyń latyn áripterindegi ondaǵan jyldyq tájirıbesi negizinde daıyndalǵan túrki tilderine eń yńǵaıly latyn árip júıesi bolyp tabylady. Sondyqtan bul júıege ótý urymtal sheshim bolady.

Ázirbaıjan 1991 jyly, 25 jeltoqsan, Túrkimenstan 1993 jyly, 12 sáýir, Ózbekstan 1993 jyly, 2 qyrkúıekte Latyn álipbıine kóshý týraly sheshim qabyldady. Alaıda «sútten aýzy kúıgen aırandy úrlep ishedi» degendeı, Keńes Odaǵynan táýelsiz bolǵan jáne bir «aǵadan» jana ǵana azat bolý qýanyshyndaǵy elderde ekinshi bir aǵa, atap aıtqanda “túrik aǵa” paıda etip alý alańdaýshylyǵy ortaǵa shyqty. Múmkin sondyqtan olar Túrkıada qoldanylǵan álipbı júıesimen dálme dál bir kelki bolmaǵan, ózindik erekshelikteri men aıyrmashylyqtary bolǵan, naqtylap aıtqanda Túrkıamen aralarynda dıstansıa ornatatyn latyn tańbalary júıesine ótýge kúsh jumsady. Alaıda, Túrkıanyń latyn álipbı júıesinen alshaqtaýdyń árqandaı bir utymdy jaǵy bolmaıtyny eskerilmedi.

Sodan beri ótken 20 jyl “aǵa” alańdaýshylyǵynyń orynsyz ekendigin kórsetti. Túrki áleminde eshbir el basqa týysqan elge “aǵa bolý” armanynda emes. Búgingi tańdaǵy túrki halyqtarynyń máselesi, jahandaný dep aıtylǵan uly mádenıetterdiń kishi mádenıetterdi jalmap jutyp jatqan kezinde birbirine jaqyn nemese týys mádenıetterdiń ózara yntymaqtastyqta ulttyq erekshelikterin saqtaý máselesi bolyp tabylady. Jahandaný dáýiri ózderin basqa elderden oqshaýlap alastatqan elder utylǵan, ózge eldermen ortaq núkteler taýyp yntymaqtastyq pen dostyqty kóp jaqty damytqan elder utqan dáýir. Bul turǵydan qaraǵanda ortaq álipbı júıesi túrki dúnıesi úshin yntymaqtastyqty nyǵaıtýda taptyrmas qural ekeni daýsyz.

Arǵy jaqtan 34 tańbaly latyn júıesinen basqasha júıege ótken túrki elderiniń qatelikke urynǵandyqtary da nazardan tys qalmaýda. Máselen Ózbekstan 1993 jyly qabyldaǵan latyn álipbıi júıesinde 1995 jyly bir qatar ózgerister men túzetýler engizýge májbúr bolǵan.

Qazirgi tańda Qazaqstan men Qyrǵyzstan  latyn álipbıine ótý jumystaryn jalǵastyryp, tıisti daıyndyq pen yńǵaıly ýaqyt mólsherin  qarastyrý ústinde. Keıbir qazaq tilshi ǵalymdarynyń aıtýlaryna qaraǵanda, Qazaq resmı organdarynyń aldynda latyn álipbıine kóshýdiń  jıyrmadan asa nusqalary jatqan kórinedi. Bizdiń oıymyzsha, eń tıimdisi, sonaý 1990 jyldardyń basynda qabyldanǵan 34 áriptik júıe.

Osy oraıda aıta ketetin taǵy bir másele Túrkıanyń ózi de 1991 jyly qabyldanǵan ortaq álipbı júıesine ótý jolynda eshqandaı qadam basqan joq. Ol áli de bolsa óziniń 29 tańbalyq júıesin qoldanyp kele jatyr. Alaıda Túrkıanyń ǵalymdar belgilgen qosymsha bes tańbany ulttyq álipbı júıesine kirgizýi  kerek edi. Onyń sóıtip ortak álipbı júıesinde alǵashqy qadamdy basyp ózge túrki elderine úlgi bolýy kerek.  Keıbir Túrkıalyq tilshi-ǵalymdarynyń «Túrkıaǵa 34 áriptik júıege kóshý qajet emes. 29 árip bizge jetip jatyr. Ózge elder 34 áriptik júıege ótsin, biz 29 áripte tura bereıik” dep aıtyp júrgenin estip júrmiz. Biraq biz bul pikirge qosylmaımyz.

Túrkıanyń 1928 jyly arap áripterinen 29 áriptik latyn júıesine ótkende kemshilikter jibergeni ras. Olar, máselen, kezinde túrik tilinde de bar «ń» dybysyna tańba belgilemegen. Sondyqtan qazirgi tańda túrik tilinde bul dybys joǵalyp ketti. Sondyqtan túrikter bul dybys úshin “ng” qos áripterin qoldanady. Qarapaıym halyq muny oqýda shatasýda. Mine sol sebepten Besim Atalaı «Dıýanı luǵat at-túrik» atty eńbeginde “keńesh” degen sózdi qarapaıym halyq “kengesh” dep oqıdy. Sondyqtan Túrkıa 34 áriptik júıege ótkende álipbıindegi osyndaı kemshilikterdi de túzetken bolar edi.

Alaıda, “Bolar is boldy, bizde ol dybystar joǵalyp ketti, qazirgi 29 tańbalyq álipbı túrik tiliniń qajettiligin tolyǵymen ótep otyr” dep eseptegenniń ózinde Túrkıa 34 áriptik júıege ótýge mindetti. Óıtkeni, osy 34 áriptik júıeden maqsat túrki dúnıesiniń ortaq álipbı júıesin qalyptastyrý ekeni nazardan tys qalmaýǵa tıis. Eger Túrkıanyń ózi osy júıeden tys qalatyn bolsa, onda bul qalaısha túrki dúnıesiniń ortak álipbıi bola alady? Sonymen qatar Túrkıa respýblıkasy azamattarynyń ózge túrki halyqtarynyń tilderinde de oqý jáne jazý qajettiligi bolatyny da eskerilýge tıis.

Ekinshi jaqtan Túrkıa 34 áriptik júıeniń keń taraýynda jetekshi ról atqarýy qajet. 34 áriptik júıeni belgileý barysyndaǵy alǵashqy jınalystarǵa da túrik ǵalymdary muryndyq bolǵan edi. Olaı bolsa, Túrkıanyń búkil elderden buryn osy júıge ótýi jáne alǵashqy qadamdy basýy oryndy. Áıtpegende bul máselede Túrkıa úshin yqylassyzdyq jáne prınsıpsizdik kórinis paıda bolmaq.

Túrkıa Respýblıkasynyń bılik oryndary qabyldamaı kele jatqan sheshimdi qabyldaǵan Túrki Keńesin quttyqtaımyz. Enshalla, osy sheshim, Túrki dúnıesiniń 34 áriptik ortaq álipbı júıesiniń qalyptasýynda alǵashqy qadam bolǵaı!

Ábdiýaqap Qara

(Túrik tilinen aýdarǵan Erǵalı ESBOSYN)