Jer-sý attaryn qazaqshalaý kerek degende Petropavl men Pavlodardy aıtpaı kete almaımyz. Qazaqtyń bir búıirine shanshýdaı qadalyp júrgen másele bul. Qamshy.kz aqparat agenttigi atalmysh taqyrypty taǵy da jańǵyrtyp, bıliktiń qaperine salyp qoıǵandy jón kórdi.

Osy ýaqytqa deıin Petropavlǵa – Qyzyljar, al Pavlodarǵa – Kereký nemese Baıanaýyl ataýlaryn berý máselesi talaı kóterildi. Budan da basqa nusqalar bar. Máselen, til kúreskeri Rýza Beısenbaıtegi Pavlodarǵa qazaqtyń qaısar uly Jumabek Táshenovtiń esimin berýdi usyndy. Qoǵam qaıratkeri Orazgúl Asanǵazy Pavlodardy «Qımaq» dep ataýdy jón sanaıdy. Sebebi Qımaq qaǵanaty osy óńirdi jaılaǵan.

Tarıhshy Manash Qozybaev óziniń «Aqtańdaqtar aqıqaty» maqalasynda Pavlodar óńirin jergilikti qazaqtardyń «Qyzylshyrpy» dep ataǵanyn jazady.

2014 jyly portalymyz Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna oraı eki qalanyń ataýyn Kereı men Jánibek dep ózgertý kerek degen bastama kótergen.

Jer kimdiki bolsa, qala soniki

Aldymen Petropavl men Pavlodar qalalary qazaq dalasynda boı kótermeı turyp bul aımaqty kimder mekendegenine kóz júgirtip óteıik.

Tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Talas Omarbekovtiń aıtýynsha, bul dalada este joq eski zamannan beri túrkiler kóship-qonyp júrgen.

Tarıhqa bul aımaq «Qulyndy dala» degen atpen engen eken. Qulyndy dalada qypshaqtar ústemdik etti jáne ol «Qypshaq dalasy» dep ataldy. Al qazaq tili túrki tilderiniń ishindegi qypshaq tobyna jatatyny áldeqashan dáleldengen.

Egemendigimizdi alyp, derbes memleket bolsaq ta, Reseıge tán tarıhı ataýlardan arylý bylaı tursyn, áli kúnge deıin óz qundylyǵymyzdaı kórip otyrǵanymyz ókinishti. Qos qalanyń ataýyn qazaqshalaýǵa kim qarsy jáne nege qarsy? Bul saýaldyń jaýaby beımálim.

Kereký me, Korákov pa?

«Kereký» degen sózden qandaı da bir maǵyna tabý qıyn sekildi kórinedi. Qaıdan shyqqan sóz dep oılaýyńyz bek múmkin.

Aldymen kóne túrki tiline úńilip kórelik. 1969 jyly Lenıngradta jaryq kórgen, SSRO ǵylym akademıasynyń Til bilimi ınstıtýty daıyndaǵan «Ejelgi túrki sózdiginde» («Drevnetúrkskıı slovar») kerekýdiń maǵynasyn «shater, ıýrta» dep bergen. Bul túsinigimizdi Mahmud Qashqarıdiń «Sózdigi» (Dıýanı luǵat at-túrik) keńeıte túsedi. Ǵalymnyń jazýynsha, kóne túrkilerde «kerekýlen» degen etistik sóz bar, ol «ózine kıiz úı jasap aldy», «shatyr tikti» degen maǵynany bildiredi. Mysaly, «er kerekýlendi» - «er shatyr tikti».

Al Talas Omarbekov Pavlodardyń Kereký atalýyna qarsy. Sebebi ol «Kereký» degenniń astarynda Reseıge qatysty túsinik baryn aıtady.

Omarbekovtiń sózinshe, Ertis boıyna kóship kelgen orys sharýalary bul óńirde tuz kásipshiligimen aınalysqan. Óıtkeni munda tuzdy kólder kóp kezdesedi. Osyndaı bir kóldiń mańynan Korákov degen orys kazagy tuz óndiretin ken ornyn ashady. Korákov degendi qazaq tiline ıkemdep alǵan jergilikti qazaqtar ony Kereký dep atap ketken.

1720 jyly Sibir kazaktary salǵan Korákov bekinisi bar. 1838 jyly qazirgi Pavlodar qalasy turǵan orynǵa Korákov stanısasy salynady.

Alaıda stanısanyń elge belgisiz Korákov degenniń esimimen atalýy orys sheneýnikterin qanaǵattandyra qoıǵan joq. İİİ Petr pen İİ Ekaterınanyń uly İ Paveldiń qurmetine ol jerdi «Pavel forposy» dep atady. «Pavlodar» degen ataý sodan shyqqan.

Áńgúdik patshany áli kúnge áspensitip otyrmyz

Al qazaqtyń qalasyna atyn beretindeı Reseı ımperatory İ Pavel kim edi? Bul suraqqa jaýap bergen Talas Omarbekov orys tarıhshylarynyń álgi patshaǵa bergen mynadaı sıpattamasyn oqyp berdi: «Melkaıa prıdırchıvostPavela İ, ýsýgýblávshaıasá ego psıhıcheskoı neýravnoveshennostú, samodýrstvo, rost sentralızasıı ı búrokratızasıı gos. apparata vyzvalı nedovolstvo daje sredı dvorán.V srede gvardeıskıh ofıserov sozrel zagovor protıv Pavela İ. V noch s 11 na 12 marta 1801 v Mıhaılovskom zamke zagovorshıkı ýbılı Pavla İ».

Al endi oılap qarańyz, ózge túgil óz elinde abyroıynan aıyrylyp, qadiri qashqan patshanyń aty Qazaqstannyń iri qalasynda áli saqtalyp tur. Munyń qajeti qansha? Ádettegideı suraǵymyz bıliktiń nazaryna joldanady.

Qyzyljar – tarıhı ataý

Prezıdentimiz sonaý 2008 jyly 29 mamyrda qazaqtildi basylymdardyń redaktorlaryna bergen suhbatynda búı degen edi: «Qazaqta «Jerińniń aty – elińniń haty» degen sóz bar. Halyq jerge at qoıý arqyly eliniń tarıhyn jazyp otyrǵan. Táýelsiz memlekettiń bir belgisi – onyń ulttyq nyshandary desek, sol ulttyq nyshandar eldi mekenderdiń, kóshelerdiń, alańdardyń da attarynan kórinip turýǵa tıis. Elimizdiń zıaly qaýymy birazdan beri «Petropavl men Pavlodar sekildi qalalardyń ataýlaryn da ózgertsek» degen usynystar aıtyp júr. Lenıngrad, Stalıngrad, Ýlánovsk sekildi qalalar, basqa da jer attary ózgerip jatqanda, bul da – oryndy usynys».

Muny Elbasymyz 2008 jyly aıtsa, 2009 jyldyń 27 aqpanynda Petropavlǵa barǵan saparynda eń áýelgi sózin «Qurmetti qyzyljarlyqtar!» dep bastady.

Jalpy Petropavldyń tarıhı aty Qyzyljar ekenin dáleldeıtin faktiler jetkilikti. 1925 jyly qala resmı túrde Qyzyljar dep atalǵan. Sodan bastap Úkimet oryndary joldaǵan hattarda burynǵy «Petropavl» ataýy toqtatylyp, «Qyzyljar» dep jazylatyn bolǵan. «Pravda» gazeti Petropavldyń Qyzyljar bolyp ózgergeni týraly habar jarıalaǵan. 1925 jylǵy shildeniń 18-inde Aqmola gýbernıalyq atqarý komıteti (ol kezde Qyzyljar – osy gýbernıanyń ortalyǵy) tóralqasynyń Petropavldy resmı túrde Qyzyljar dep ataý týraly qaýly qabyldaǵan. Sol qaýly negizinde Petropavldyń ataýyn Qyzyljarǵa ózgertse, zańnan attap ótpes edik. Shynynda da, 1925 jylǵy qazaq jerinde qabyldanǵan qaýlyny eshkim buzǵan joq. Demek, onyń zańdy kúshi saqtalǵan deýge negiz bar.

Tarıhshy Talas Omarbekovtyń aıtýynsha, bul aımaq sol tusta ózenge tónip turǵan qyzyl jardyń atymen Qyzyljar atalǵan.

Bul derekti jergilikti ólketanýshy J. Samrat ta qýattap: «Qyzyljar ataýyn qaıtarý – tarıhı ádildik», - dep talaı aıtty.

Petropavl ataýy qaıdan shyqqan?

Tarıhshylar bul aımaqtyń «Áýlıe Petr» jáne «Áýlıe Pavel» atty kemelerdiń ataýlaryna sáıkes Petropavl atalǵanyn aıtady. Al bul kemeler 1740 jyly Berıng pen Chırıkov bastaǵan ekspedısıaǵa tıesili.

– 1740 jyly Berıng pen Chırıkov bastaǵan  ekspedısıa qar basqan Kamchatkaǵa jetti. Olar osynda jańa áskerı bekinis saldy. Ol bekinister olardyń ózderi minip barǵan «Svátoı Petr» jáne «Svátoı Pavel» atty kemeleriniń ataýlaryna sáıkes Petropavl ataldy, – deıdi Talas Omarbekov.

Petr áýlıe men Pavel áýlıe kim?

Shirkeý ańyzdary boıynsha Petr Rımniń alǵashqy epıskopy bolǵan jáne Neronnyń tusynda hrıstıandardy qýdalaý kezinde ólim jazasyna kesilgen.

Al Pavel erte hrıstıandyq dástúrde apostoldardyń biri retinde kórsetilip keldi.  O bastaǵy esimi – Savl. Pavel alǵash hrıstıandardy qýdalaýshy retinde de tanymal. Keıinnen shoqynyp, óziniń esimin Savldan Pavelge ózgertip, hrıstıan ilimin qoldaýǵa kóshti.

Qalanyń daıyn tarıhı ataýy turǵanda, hrıstıan áýlıelerin áspettep otyra beremiz be? Ári-beriden soń «Svátoı Petr» jáne «Svátoı Pavel» kemeleriniń Kamchatkaǵa jetýine qazaqtyń ne qatysy bar?

Pavlodar men Petropavldyń ataýyn ózgerteıik dep bir kezderi bas kótergen halyq bul kúnde úmitin úzgendeı saıabyrsyǵan. Árıne, mundaıda bıliktiń qulaǵy tynysh. Alaıda táýelsiz elde ómir súretin táýelsiz urpaq úndemeı otyra almaıdy. Arnaıy memlekettik organdar quldyq psıhologıa qursaýynan arylyp, táýelsizdik el múddesine saı áreketterge baryp, biz kótergen máseleni qozǵamasa, bul taqyrypqa aınalyp soǵa bermekpiz.