Búgin, 2 aqpan qazaq ultynyń alǵashqy merzimdi baspasózi − «Qazaq» gazetiniń jaryqqa shyqqanyna 100 jyl!

      Tarıhqa  kóz  júgirtsek,  jalpyhalyqtyq gazet ashýmen Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly, Raıymjan Mársekuly 1905 jyldan bastap aınalysty.  Alash arystary qazaq ultyna senzýrasyz aǵartýshy  gazettiń qajet ekenin, ári bul ruqsat suraý emes gazettiń aldaǵy ýaqytta shyǵatynyn eskertý retinde Patsha atyna jazylǵan áıgili «Qarqaraly petısıasynyń» 3-taraýynda jazǵan bolatyn. Tarıhı derekterge qaraǵanda, «Qazaq» degen ataýmen qazaq gazetin shyǵarýǵa resmı ruqsat Ahmet Baıtursynulyna 1905 jylǵy jeltoqsannyń 9-y berilgen. "Qazaq" gazetiniń negizgi uıymdastyrýshy avtory ári qamqorshysy −  Álıhan Bókeıhanovtyń: «Ana tilin erkin qoldaný qazaqtardyń taıaý aradaǵy muqtajy− sóz bostandyǵy»  dep shyryldaǵany sol  edi. Sóıtip,  aptalyq «Qazaq» gazetiniń alǵashqy sany 1913 jylǵy aqpannyń 2-sinde Orynborda jaryq kórdi de, 1915 jyldan aptasyna eki ret shyǵatyn boldy.

       «Qazaq»  gazetin ulttyń alǵashqy basylymy deıtinimiz −  gazet tutas qazaq dalasyn qamtyǵan, hat tanıtyn kez-kelgen adam izdep oqıtyn alǵashqy basylym bolǵan. Tipti tozyǵy jetkenshe qoldan-qolǵa, aýyldan-aýylǵa taralyp,  rýhanıattyń káýsarymen halqyn sýsyndata bildi. Alǵash jaryq kórgen kúninen bastap «Qazaq» gazeti qazaq dalasynyń qoǵamdyq-saıası jáne mádenı ómirine bes jyldan uzaq japadan-jalǵyz qyzmet etti.  «Qazaq» gazetiniń alǵashqy basylymdardan  ereksheligi − taralý aýmaǵynyń  aýqymdylyǵy ǵana emes, aıshyqty aıtar sózi  men turaqty maqsat-múddesiniń bolýy. «Qazaq»  gazetiniń quryltaıshylary  Álıhan Bókeıhanov jáne onyń senimdi úzeńgilesteri, gazetke redaktorlyq etken Ahmet Baıtursynuly jáne  Mirjaqyp  Dýlatov  boldy.  «Bizdiń qazaq óziniń atynan aırylyp, qyrǵyz atanyp júrmekshi emes. Qıametke sheıin qazaq qazaq bolyp jasamaq», - dep gazet  betinde  jazylǵandaı,  basylymnyń  ult  úshin  ózine  artqan  jaýapkershiligi  salmaqty edi.

Otarshyl ımperıadan aman shyqqan  «Qazaq» gazeti qazaq jerine  keńestik úkimet ornaǵan alǵashqy jyly- aq, 1918 jyly jabyldy. Onyń  shyǵarýshylary  Alash arystary saıası qýǵyn-súrginge ushyrap,kóp uzamaı atylyp ketkeni belgili.

Alaıda,  basylym  jabylsa  da,  artyna  máńgilik   óshpeıtin iz,  qulamaıtyn  tuǵyr  turǵyzdy.    «Qazaq»  gazetiniń taǵylymy  degende,  basylymnyń mynadaı  úsh  qyry  oıǵa  oralady:

Áýeli qazaqtyń alǵashqy basylymdary qandaı qalalarda jaryqqa shyqty jáne basylyp taratyldy? Tashkent, Omby, Orynbor... Ókinishtisi, bul qalalar qazir Qazaqstannyń ákimshilik kartasynda joq. Budan ne túsinýge bolady?

Ekinshiden,  «Qazaq» gazeti qandaı jazýmen taraldy? Árıne, qazaqtyń tól jazýy − Ahmet Baıtursynuly  arab qarpinen óńdegen el aýzyndaǵy tóte jazý. Biz nege osy jazýdan aıyrylyp qaldyq? Qazirgi kırıllshe jazý yńǵaıly bolǵandyqtan emes,  keńestik úkimettiń qazaqty mádenıetin, ádebıetin  umyttyrǵysy kelgen sum aılasynyń kesirinen kóz jazyp  qaldyq.

Úshinshi,  arab qarpi  − Qasıetti kitap Qurannyń tańbalanǵan áribi. Ahmet Baıtursynov nege osy jazýdy yńǵaılap qazaqtyń tól jazýyn jasady? Qazaqtyń dinine shoqynǵandardan tónip kele jatqan qaýipti Alash arysynyń sezgendiginen bolar.   Iaǵnı musylmandyqtan alshaq ketpeýdi  kózdegen bolar.

Ǵasyr buryn halqymyzdyń  basynda memleket qurý jáne ony derbes bıleý basty másele bolsa,  búgin biz derbes memleket bolǵanymyzben,  táýelsizdiktiń  basty baılyǵy − tildiń, dinniń jaıy tynysh uıyqtatpaıtyn halde turǵany shyndyq.   Qazan jańardy, shekarasy belgili el boldyq, El eki ret jańardy, jazý tórt ret aýysty, irgemiz berik pe, mereıimiz ústem be? Alaıda keshegi «Qazaq» gazetiniń aıtqanyn búgingi Qazaqstan baspasózi aıta alyp júr me?

Bir  ǵana  mysal,  bılik  aıtty dep bir-eki aıdan beri   jazý aýystyramyz  dep  ulardaı shýlap  jatyrmyz.  Latyn áribi kompúterdiń tili, biraq qazaqtyń dybystaryn tolyq tańbalaı alatyn 33 árip latynda  joq. 26 áriptiń keıbiriniń astyn, keıbiriniń ústin túrtkilep qazaqsha jazý jasaǵannan ne utady qazaq? Teris jazý- sol teris jazý bop qala bermeı me?

Biraq,    «Qazaq»  gazetiniń áribin nege paıdalanbasqa? Tóte jazý arab árpiniń qazaqtaǵy balamasy ekenin aıttyq, sany 100 mıllıonnan asatyn Arab halqy (Arabtar bıleıtin Egıpet, BAÁ, Iran sıaqty birneshe memleketter)  arab qarpimen órkenıetin damytyp otyr. Tóte jazý −ońynan jazylatyn oń jazý, kompúterde múlde tańbalanbaıdy dep aıta almaısyz, muny Qytaıdaǵy bir jarym mıllıon qazaq áli paıdalanyp keledi. Kompútermen de jazyp júr. Dinimiz ońalmaı, tilimiz ońalmaı turǵan tusta tóte jazýǵa kóshý eń durys sheshim sıaqtanady. Tóte jazýǵa kóshsek erteńgi urpaq muraǵatta jatqan «Qazaq»  gazetin oqyp, Alash arystarynyń  atyn jattap, rýhyna quran baǵyshtap júretin bolar.

Osy  sekildi  máselelerdi  «Qazaq»-tyń  búgingi  izbasarlary – táýelsiz eldiń  baspasózi  aıtýy kerek,  jazýy  kerek.  Qazirgi  qazaq  baspasóziniń, eń aldymen kóterýge tıis júgi − osy. «Qazaq» gazeti  ǵasyr  buryn jaryqqa  shyǵyp,  qaıta  óshse  de,  onyń  betinde saırap  jatqan sansyz iz   qazirgi  qazaqqa aqyl aıtyp, jol  kórsetýge  áli  jaraıdy.  Gazettiń  bolmysynyń    nusqar   baǵyty – tóte  jazýdy qolǵa alý!

Nurǵalı Nurtaı