30-shy jyldarǵy alapat asharshylyq – Ulttyq apat – kezdeısoq tap bolǵan zobalań emes. 1917–1919 jj. Túrkistan Respýblıkasyna qaraıtyn Syrdarıa jáne Jetisý oblystarynda kóshpendi halyqtyń mıllıonnan astamy, ıaǵnı bir shıregi opat boldy. Munyń basty sebebi – ólkedegi keńes bıliginiń qoldaryndaǵy qarý-jaraq kúshimen qulaǵan rejımniń qanaý saıasatyn jalǵastyrǵanynda jatqan. Bul HH ǵasyrda qazaq halqynyń basyna túsken Ulttyq Apattyń birinshi kezeńi edi. Ekinshi kezeń Qazaq Respýblıkasynda 1921–1923 jj. oryn aldy. Onyń da basty sebebi – jergilikti halyqtyń otarlyq qanaý saldarynan keneýi kete bastaǵan dástúrli sharýashylyǵyn áýeli azamat soǵysy, odan soń ortalyqtyń azyq-túlik jınaý jasaqtary odan ármen kúızeltýinde edi. Qazaq halqy sol shaqtaǵy jalpy sanynyń taǵy da bir shıregin joǵaltty. M. Shoqaı atap aıtqandaı, qazaq jarly-jaqybaıynyń tragızmin jáne keńes úkimetiniń sınızmin túsiný úshin – patsha rejımi kezinde qazaq halqynan 40 mln. desátına shamasyndaǵy eń jaqsy shuraıly jer orys pereselenderi paıdasyna tartyp alynǵanyn, al patshalyq ornyna kelgen sovet bıliginiń «qulaǵan rejımniń jer jónindegi ádiletsizdigi túzetiletin bolady, qazaqtarǵa tartyp alynǵan jer-sý qaıtarylady, qazaq jerlerine pereselender jiberilmeıdi» dep ult-azattyq revolúsıa atynan, «álemdik revolúsıashyl proletarıat» atynan ýáde bergenin, biraq ony oryndamaǵanyn bilý kerek...
Qazaq qaıratkerleri ulttyq mejeleý nátıjesinde eki ólkedegi jer-sýy men halqy birigisimen, asharshylyqtyń Úlken Qazaqstanda qaıtalanýyna jol bermeıtin amaldardy qarastyrǵan. Reseı Kompartıasy Qazaq obkomynyń 1925 jylǵy sáýir plenýmynda mal baǵýdyń kóshpendi túri – egin egýge qolaısyz dalany sharýashylyq kádesine asyrýdyń birden-bir yqtımal tásili retinde moıyndaldy. Sondyqtan da jaıylymdardy sýlandyrý, jem-shóp ázirleý, qoı tuqymyn asyldandyryp, quramynyń sapasyn jaqsartý úshin kóshpendi halyqqa keń kólemde nesıe berýdi asa mańyzdy shara dep tapty. Sóıtip Qazobkom plenýmy aýylsharýashylyq nesıelerin aýylǵa tikeleı baǵyttaý, kooperasıany kúsheıtý jaıynda tıisti sheshim shyǵardy. Keń dalany ıgerýdiń birden-bir tıimdi joly – kóshpendi mal sharýashylyǵyn damytý ekenin qaýlysynda atap kórsetti. Mal baǵýdy yntalandyrý, ony odan ári órkendetý úshin arnaıy qarjylandyrý, ónimderin tıimdi jolmen qalalarǵa tasymaldap taratý ádisterin, halyqty jerge ornalastyrý retterin qarastyrdy. Bul máseleler boıynsha irgesi keńeıgen respýblıka Keńesteriniń Aqmeshittegi 1925 jylǵy sáýirde ótken tuńǵysh sezinde jan-jaqty oılastyrylǵan qararlar qabyldandy.
Alaıda olardyń oryndalýyna Máskeý kedergi keltire berdi. 1925 jylǵy qyrkúıekte Qazaqstandy basqarýǵa kelgen BK(b)P Ortalyq Komıtetiniń emıssary Fılıpp Goloshekın totalıtarlyq oılaý júıesiniń qazaqstandyq «uly qurylysshysy», ıaǵnı, sol kezgi qaıratkerlerdiń ózderi atap aıtqandaı, dıktatorǵa aınalyp, ulttyq múddeni kózdeıtin sheshimderdi qıly bólshevıktik aıla-amal qoldaný arqyly joqqa shyǵarýmen shuǵyldandy. 1927 jylǵy BK(b)P XV sezi sheshimi boıynsha eldiń aýyl sharýashylyǵy 1932 jyldyń kóktemine deıin jeke qojalyqtardan ujymdyq sharýashylyqtarǵa aınalyp úlgerýge tıis edi. Partıa alǵa qoıǵan osy mindetti oryndaý úshin, 1928 jylǵy 27 tamyzda Qazatkom jartylaı feodaldardy tárkileý týraly arnaıy dekret shyǵardy. 1928 jylǵy 13 qyrkúıekte tárkileýge qarsylyq kórsetkenderdi qylmystyq jaýaptylyqqa tartý jáne baılardy jer aýdarý týraly qaýly aldy. Tárkileý sońynan «Alash isi» atanǵan saıası repressıalar bastalyp, «keńes ókimetiniń qas-dushpandary» dep tanylǵan alashtyqtardy túrmege japty. 1930 jylǵy 19 aqpanda aýyl sharýashylyǵyn sosıalısik turǵyda qaıta qurý isin nyǵaıtýdy jáne kýlaktar men baılarǵa qarsy ymyrasyz kúresýdi kózdeıtin qaýly qabyldandy. Halyqqa qısynsyz aýyr salyqtar salyndy. Tárkileý men ujymdastyrýdaǵy solaqaılyqtar saldarynan respýblıkanyń ár jerinde úsh júzden astam halyq kóterilisi týdy, olar áskerı kúshpen basyp-janshyldy. Sonyń bári el-jurtty jańa alapat apat ıirimine qulatty. Ulttyq Apattyń úshinshi, eń qasiretti kezeńine aınalǵan sol 1931–1933 jyldary kóshpendi halyqtyń jartysyna jýyǵy ashtan qyryldy. Shamasy jetkender basqa ólkelerge bosyp, shet elderge ótip ketti. Mal basy on shaqty ese azaıdy.
30-shy jyldardyń basynda ashtan buralǵan alǵashqy bosqyndardyń paıda bolýy men údep kele jatqan ashtyq kúızelisteri jaıynda jer-jerden jekelegen azamattar Máskeýge, Almatyǵa jedelhattar jóneltti. F. Goloshekınniń atyna 1932 jylǵy 4 shildede ólkekomnyń jaýapty qyzmetkeri Ǵabıt Músirepov, Qazmembaspa meńgerýshisi Mansur Ǵataýlın, Komvýz basshylary Mutash Dáýletǵalıev pen Embergen Altynbekov, Gosplannyń sektor meńgerýshisi Qadyr Qýanyshev qol qoıǵan «beseýdiń haty» tústi. Hatta aýyl sharýashylyǵyndaǵy quldyraý derekteri keltirildi (1930 jylǵy 40 mıllıon bas maldan 1932 jyly 5 mıllıon ǵana qalǵan edi). Qazaqtar arasynda ashtan ólýdiń tym kóbeıip ketkeni jáne osynsha múshkil halge «solshyldyq» asyra silteýler men Qazólkekomnyń qate saıasaty jetkizgeni aıtyldy.
Aqtóbe vokzalynda, jınalǵan qalyń jurttyń kózinshe, 72 jastaǵy zeınetker Baqytjan Qarataev qazaq komýnıseriniń kósemi Goloshekınge asharshylyq úshin aıyptaǵan aýyr sózder aıtyp, qazaqtardy shybynsha qyrǵan ashtyq qasiretine respýblıkanyń birinshi basshysy retinde jaýapty ekenin jurtshylyq aldynda betine basty. Alaıda artynda qalǵan jazbalarynda alapat asharshylyqqa jalǵyz Goloshekın emes, onyń aınalasyndaǵy qazaq qaıratkerleri de aıypty dep túıdi. Solardyń biri sanatyndaǵy Qazaq ólkepartkomynyń Búro múshesi, respýblıka Halyq komısarlary keńesiniń tóraǵasy Oraz Isaev 1932 jylǵy tamyzda Stalınge úlken hat tapsyrǵan-dy. Onda ol ólkede oryn alyp turǵan ahýaldy ashyq baıan etti, sebep-saldarlaryn taldady, qıyndyqtan shyǵaratyn sharalar retindegi usynystaryn tujyrymdady. Sonymen birge, ornaǵan ahýal úshin ózge búro múshelerimen qatar óziniń de jaýapty ekenin moıyndaı otyryp, «birinshi hatshynyń kópke málim erekshe rólin» eskere kele, «basshylyqta ózine-ózi syn kózben qaraýǵa qabileti jetpeıtin» F. Goloshekın otyrǵanda – respýblıkadaǵy aýyr «jaǵdaıdy saýyqtyrý esh múmkin emes» dep sanaıtynyn jazdy. Ol Goloshekındi Qazaq partıa uıymynyń jetekshiliginen keri shaqyryp alýdy Bas hatshy Iosıf Stalınnen jalǵyz ózi tikeleı ashyq talap etti. Sonymen birge qazaq aýyly men mal sharýashylyǵyna baılanysty shuǵyl atqarylýǵa tıis máseleler jóninde Ortalyq Komıtettiń arnaıy sheshim shyǵarýyn surady. Ótinishiniń bul bóligi qanaǵattandyryldy. Onyń hatynda kórsetilgen jáıtter stalındik Ortalyq Komıtettiń Qazaqstannyń mal sharýashylyǵyn damytý jaıynda 1932 jylǵy 17 qyrkúıekte qabyldaǵan qaýlysyna negiz etip alyndy. Osy 17 qyrkúıek qaýlysy kórsetken keleńsizdikter taldanyp, mindetter belgilendi. F. Goloshekın jáne ony qolpashtaýshylar partıa belsendileriniń jınalystarynda ózderinshe túsindirip, «SK ólkekom baǵytyn qazaq aýytqýshylarynyń, qyńqylshyl-ýaıymshyldarynyń, topshyldarynyń baıbalamdaryna qasaqana... durys dep tapty», óıtkeni ólkelik partıa uıymy «Qazaqstannyń sosıalısik qurylysynyń barlyq salalarynda óte iri jetistikterge» qol jetkizdi dep dúrildetti.
Qaýlynyń júzege asyrylýyn tıimdi júrgizýdi kózdeıtin birqatar usynysyn RKSFR Halkomkeńesi tóraǵasynyń orynbasary T. Rysqulov 1932 jylǵy 29 qyrkúıekte Stalınge joldaǵan baıanhatynda aıtty. 1933 jylǵy 24 aqpanda Bas hatshy I. Stalın men Qazaq ólkekomynyń jańa birinshi hatshysy L. Mırzoıannyń atyna Máskeýde oqıtyn «altaýdyń haty» (qol qoıǵandar: qyzyl profesýra ınstıtýtynyń tyńdaýshylary Ǵataýlla Isqaqov, Ilás Qabylov, Júsipbek Arystanov, Birmuhamed Aıbasov, Qazólkekom múshesi Ǵabbas Toǵjanov, stýdent Orazaly Jandosov) jiberildi. Onda 300 myńnan astam qazaq otbastarynyń Sibir jáne Orta Azıa temir jol stansıalaryna, qalalaryna, ortalyqtaǵy qalalarǵa, kórshi respýblıkalardyń oblystaryna bosyp ketkeni, kóbiniń qaıyrshylyq hal keship jatqany aıtyldy. Shuǵyl kómek kórsetilmese, kóktemge qaraı olardyń arasyndaǵy ólim-jitim tym kóbeıip ketetini habarlandy. 1933 jylǵy 9 naýryzda T. Rysqulov Stalınge Qazaqstandaǵy asharshylyq zardaptaryn joıý jónindegi baıanhatyn joldady.
Qazaqstannyń jańa basshylyǵy respýblıkadaǵy 162 aýdannyń ishindegi asharshylyq zardaptaryn joıýǵa baǵyttalǵan keshendi jumystar júrgizdi. Ókimet ókilderi Oraz Jandosov pen Janaıdar Sadýaqasov bastaǵan qutqarý komısıasy kóshpendi mal sharýashylyǵyn kásip etken Sarysý aýdannyń úshten biri ǵana aman qalǵan jurtyn jańa qonysqa kóshirip, ákimshilik baǵynysyn ózgertý jáne otyryqshylyq jaǵdaıdaǵy ekonomıkasyn jandandyrý oraıynda kóp jumys atqardy. Bosqyndardy elge alyp kelý úshin avtonomıalyq úkimet atynan jan-jaqqa arnaıy ókilder attandy.
Monarhıa qular qarsańdaǵy alty mıllıondaı qazaq saıası silkinisterge toly on alty jylda úsh esege jýyq kemidi. Ulttyq Apattyń atalǵan úsh kezeńinde tikeleı tórt jarym mıllıondaı, yqtımal tabıǵı ósimin esepke alǵanda, on mıllıondaı adamnan aıryldy. Osyndaı jaǵdaıda el-jurttyń eńsesin rýhanı jaǵynan kóterý mańyzdy edi. Temirbek Júrgenov basqarǵan Aǵartý halyq komısarıaty respýblıkadaǵy oqý isi men mádenıet jumystaryn qysqa merzimde joǵary deńgeıge kóterdi. Kásibı óner kúrt damytyldy. 1936 jylǵy Máskeýde ótken onkúndikte Qazaqstandaǵy «sosıalızmniń artyqshylyqtaryn pash etken» mádenı revolúsıa jetistikteri odaq basshylyǵy men jurtshylyqty rıza etti. Negizgi halqynyń sany men dástúrli ekonomıkasynyń mánin quraıtyn mal basynyń mólsheri asharshylyq jyldary kúrt túsip ketken Qazaqstan, 1936 jylǵy 5 jeltoqsanda qabyldaǵan stalındik konstıtýsıa boıynsha, Reseıdiń quramyndaǵy avtonomıalyq respýblıkadan KSRO quryltaıshylarynyń biri sanatyndaǵy «táýelsiz memleket» mártebesine kóterildi. Bul – bólshevızmniń qazaq halqyna qarsy jasaǵan memlekettik qylmysyn óte sátimen búrkegen shara edi. Odaqtyq respýblıka bolý arqyly 1991 jyly memlekettik táýelsizdikke qol jetkizdik. Demek biz asharshylyq qurbandaryna máńgi boryshtymyz. Osyny túsinip, sol mıllıondaǵan arýaqtarǵa taǵzym etý, Ulttyq Apattyń sebep-saldaryn, ashshy shyndyǵyn jan-jaqty ashý, táýelsizdik jarıalanǵan bette Joǵarǵy Keńes qurǵan arnaıy komısıanyń ujymdastyrý jyldary kóshpendilerge genosıd jasalǵany jaıyndaǵy tujyrymyn kóterý, oǵan tıisti tarıhı, zańı, saıası baǵasyn berý jáne osy ashshy shyndyq aıtylǵan qazaqtyń qasiretti tarıhy arqyly kúlli qazaqstandyqty tárbıeleý – paryz, ol eldiń birligin, tutastyǵyn nyǵaıta túsetin bolady.
«Alash arystary jáne asharshylyq» ǵylymı-tájirıbelik konferensıasyndaǵy baıandama.
Beıbit QOISHYBAEV
29.05.2018.
