Qaıdarov  salǵan  kúre jol

        Qazaq múltıplıkasıa óneriniń tusaý­keser múltfılmi − ertegi negizinde tú­sirilgen, 1967 jyly jaryqqa shyqqan «Qar­­lyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» múltfılmi. Se­narııdiń avtory, rejıs­seri jáne sýret­shisi −Ámen Qaıdarov. Fılm 1968 j. Lenıngradta ótken Búkilodaqtyq festı­valde ekin­shi júldege ıe bolyp, álem elderiniń ekran­darynda kórsetildi. 1975 j. Nú-Iorkte ótken múltıplıkasıalyq fılm­der­diń 1- halyqaralyq festıvalinde «Qola Prak­sınoskop” júldesin ıelendi. Qaıdarov túsirgen: «Aqsaq qulan», «Quıyrshyq», «Qo­janasyr – qurylysshy» atty fılmder qazaq mýl­tıplıkasıasynyń jetistikteri boldy. 1970 j. qazaq múltıplıkasıasy Orta Azıadaǵy jetekshi orynǵa shyqty. Osy kezeńde qazaq mýltıplıkatorlary túsirgen grafıkalyq jáne qýyrshaq fılmderdiń sany júzden asty. Rejıser-sýretshiler: J.Danenov pen U.Qystaýovtyń «Alpamys batyr», «Aıdahar araly», E.Ábdirahmanovtyń «Tapqyshtar», «Boztorǵaı», B.Omarovtyń «Úsh sheber», «Qańbaq shal»,T.Muqanovanyń «Jibek shashaq», «Qaıshy», Q.Seıdenovtyń «Tiginshi men aı», «Qadyrdyń baqyty» atty múltfılmderi – qazaq múltıplıkasıasy tarıhynda joǵary baǵalanǵan shyǵarmalar. Sondaı-aq, qazaq anımasıasynyń damýyna A.Ábilqasymov, A.Toqshabaev, U.Bekishev jáne basqa da sheberler zor úles qosty.

Tárbıe – kók jáshikten

     Kóptegen elderde bala tárbıesine, sonyń ishinde balalardy anımasıa arqyly tárbıeleýge erekshe mán beriledi. Aıtatyn bolsaq, Japonıada balalarǵa salt-dástúrin, ózara qarym-qatynas etıkasyn, adamnyń ortada ózin ustaý mádenıetin múltfılm arqyly úıretse, AQSH bul ádispen matematıka, geografıa, fızıka pánderiniń negizderin oqytýda. Al, Qytaı bolsa anımasıa óneri boıynsha álemde kósh bastap tur. Olar ulttyq múddeni ǵana kózdeıtin múltfılmderdi shyǵarý arqyly jas balanyń sanasynan Otanǵa degen súıispenshiligin ashýǵa tyrysady. Oǵan qosa, Qytaı memleketinde shetel múltfılmderin kórýge tyıym salynǵan. AQSH, Germanıa, Fransıa, Japonıa, Qytaı syndy memleketterdiń anımasıalyq fılmderge memlekettik turǵyda úlken mán berilse, Reseıde balalarǵa arnalǵan anımasıalyq fılmderdi, vıdeo kórsetilimderdi ıdeo­lo­gıalyq qural retinde paıdalanyp, oǵan qyrýar qarjy bólýde. Naqty aıtsaq, bıylǵy jyldyń bir ǵana anımasıasyna 300 mln. AQSH dollary bólingen eken. Reseı anımatorlary ulttyq qundylyqtardy balalardyń sa­na­syna sińirý maqsatynda aldaryna jan salmaı ter tógýde. Olar kóbinese Kry­lov­tyń mysaldaryn nemese tarıhta bolǵan batyrlaryn keıipker retinde alyp, tamasha tolyqmetrajdy anımasıalar jasap shyǵardy. «Trı bogatyrá», «Ilá Mýromes», «Alesha Popovıch», «Dobryná Nıkıtıch» sıaqty batyrlaryn dáripteý arqyly ózderiniń «orys degen uly halyq» ekenin, olardyń memleketteri tamasha ekendikterin urpaǵynyń sanalaryna quıyp otyrady. Demek, budan shyǵatyn qorytyndy, anımasıalyq múltfılmder ulttyq qundylyqtarymyzdy, salt-dástúrlerimizdi, tarıhymyzdy nasıhattap jas balanyń sanasyna sińiretin birden-bir qural.

Sheteldik  múltfılmder  shektelse...

    Bizdiń teleradıo arnalarymyzdy alyńyz, sheteldik anımasıadan kóz ashpaısyz. Tipti, ınternet oıyndar men gazet-jýrnaldardy bylaı qoıyp, bala­lardyń oıynshyqtary men kıimderin túgeldeı sheteldik kıno men anımasıa keıipkeri jaýlap alǵanyn baıqaımyz. Olardyń anımasıa keıipkerleri jaqsy jarnama arqasynda óz elinde ǵana emes, búkil álemge tarap, úlken suranysqa ıe boldy. Zaman tilimen aıtqanda olardyń árqaısysy – brend. múltfılmderiniń mazmundyq jaǵyna toqtalsaq, bizdiń mentalıtetimizge jat qylyqtarǵa toly, oıǵa qonymsyz oqıǵalardan turady. Ósip kele jatqan urpaǵymyz budan eshqandaı ónege almaıtyny aıdaı anyq. Jasóspirimder arasyndaǵy qylmystyń órshýi, mekteptegi atys-shabys, óz-ózine qol jumsaý sıaqty keleńsiz jáıttardyń bári osy ónimderdi nasıhattap kele jatqan «teleıdeologıalyq tárbıeniń» jemisi ekeni barshaǵa belgili. AQSH nemese Eýropa elderin alyp qara­saq, olardyń kıno, anımasıa álemindegi keıipkerleriniń deni oıdan quralǵan, qıal­dan týǵan. Fantasıka janry bul elderde áldeqaıda alǵa ozyp ketti. Sol Garrı Potteri de, Órmekshi-adamy da, Shregi de, Spanch Boby da balalardyń qıalyn damytady, oı-órisin keńeıtedi. Aıtar bolsaq, Órmekshi-adam beıbitshilik úshin kúresetin, halyq qamqorshysyn somdaǵan keıipker. Bul balalardy «jaqsydan úırenip, jamannan jırenýge» baýlıdy, izgilikke, meıirimdilikke tárbıeleıdi. Al, Spanch Bob múltfılmin qarańyz, teńiz túbindegi balyqtar, shaıandar, medýzalar syndy tirshilik ıelerin basty keıipkerleri etip, kishigirim qalanyń ómirin kórsetedi. Bul jerdegi basty keıipker − Sponch Bob óziniń kóterińki kóńil-kúıimen jan-jaǵyna shýaq seýip júrgen oıdan shyǵarylǵan beıne. Múltfılmniń mazmunyna kelsek, oıǵa qonymsyz, bala turmaq úlken kisini durys oıdan adastyraryn baıqaımyz. Soǵan qaramastan, ol álemdik brendke aınaldy. Qazirgi jas urpaq «Tasbaqa-nındzálar», «Transformer», «Megamozg», «Halk», «Avatar» sıaqty qubyjyqtardy qurmettep, solardyń tálim-tárbıesimen ósip kele jatqandyǵy barshamyzdy alańdatarlyq jáıt bolý kerek. Bul jaǵdaıǵa kim kináli? Buǵan barlyǵymyz birigip, ulttyq qundylyqtarymyzdy nasıhattaıtyn túrli is-sharalar uıymdastyryp, múltfılm shyǵaraıyq degen usynystar aıtý kerekpiz. Oılap qarasaq, shet eldiń múltfılmderinde tereń mazmun bolmaıdy. Ereksheligi de osynda, ıaǵnı, eń bastysy, oqıǵa (sújet) asa kúrdeli emes. Oǵan qosa jarnamasynyń ózi bala turmaq úlken kisini qyzyqtyrary anyq. Bizdiń alpaýyt batyrlarymyzdy, tarıhymyzdy, salt-dástúrlerimiz ben mádenıe­timizdi, eldigimizdi jas órkenge kógildir ekran­daǵy múltfılm arqyly da jetkize alatynymyzdy túsinetin ýaqyt keldi.

Azattyqtyń  anımasıasy

Táýelsizdiktiń  alǵashqy jyldary anımasıa  salasy toqyraýǵa  ushyrady.  Talpynys  bar bolǵanmen, tálimdik jáne  kórkemdik  deńgeıi  qazaq múltıplıkasıasynyń atasy Ámen Qaıdarovtyń «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» syndy týyndylarynyń deń­geıine áli de jete almaı jatyrmyz. Mýlt­fılm­der joq emes. Bar. Biraq, óte az. Ámen Qaıdarovtyń ózi bergen bir suhbatynda jylyna bar-joǵy jarty saǵattyq mýlt­fılm shyǵaratynymyzdy aıtty. Bul halyq suranysyn qanaǵattandyrmaıtyny belgili. Ári  sapasy  tómen,  aıtary  joq  dúnıeler qaptap ketti. Máselen, «Men Aldarmyn, Aldarmyn, saqalymdy taldarmyn» dep ándetip, biraq ózinde saqal túgil, murt ta joq qazaq aýyz ádebıetiniń keńinen tanymal keıipkerin bilmeıtin adam joq. Qaı telearnany ashpasańyz da,aldyńyzdan Aldardyń kınosy, ne Aldardyń múltfılmi shyǵady. Bul qýantarlyq jáıt. Desek te, qazirgi Aldardyń beınesi Sháken Aımanov somdaǵan parasatty, qý da bolsa, eldiń qamyn oılaǵan, jarlynyń baıda ketken aqysyn alyp berý úshin túrli aılaǵa baratyn Aldardan múldem ózgeshe. Búgingi Aldarda sol parasattylyqtan esh nárse qalmaǵandaı. Bir sózben aıtqanda, qazirgi zamannyń naǵyz alaıaǵy sıaqty kórinedi. Sábı sanasyna da bunyń keri áseri bary anyq. Bul jerden psıhologtar men pedagogtar pikiri eskertilmeıtinin baıqaımyz.

     Alaıda, qazaq  múltıplıkasıasyn  damytýǵa  degen  nıettiń  bary  anyq.  Sebebi, sońǵy  jyldary  bul salany  damytý  qolǵa  alynyp keledi. Aýyz toltyryp  aıtatyn  jetistik −profesor  Qaıdarovtyń jetekshiligimen T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademıasynyń oqytýshylary men stýdentteri «Quıyrshyq» (rejıser Q.Qasymov) atty serıaldyń birinshi grafıkalyq múltfılmin kompúterlik tehnologıalardy qoldana otyryp shyǵarýy.  Elimizde múltıplıkasıalyq kıno jasaýdyń sheberi sanalatyn stýdıalar da bar. Solardyń biri 2001 jyly qurylǵan «SAQ» (burynǵy «Jebe») kınostýdıasy. Kınostýdıa ataýy birinshiden, osy taıpanyń qurmetine berilse, ekinshiden, «SAQ» – Sapaly Anımasıalyq Qoıylym bolyp shyǵa keledi. Stýdıa tek sapaly ulttyq óner týyndylaryn shyǵarýǵa bel býǵan eken. Az ýaqyttyń ishinde bul kınostýdıany búkil Qazaqstan moıyndap otyrǵanyn aıta ketýge bolady. Buǵan dálel retinde, «Qazaqfılmniń» tórt múltfılmge tapsyrys berýin tilge tıek etýge bolady. Olar Á.Tájibaevtyń poemasynyń jelisi boıynsha jasalǵan «Tolaǵaı» múltfılmi jáne «Qoshqar men Teke», «Momyn men qaraqshylar», «Maımaq qaz». Barlyǵy aıaqtalyp qoıǵan dúnıeler. Jalpy, kınostýdıa qorynda jıyrmaǵa jýyq múltfılm bar. Bes mınýttyq, on mınýttyq múltfılm bolsyn árqaısysynyń ózindik erekshelikteri men tárbıelik máni erekshe. Aıtar bolsaq, kópserıaly «Qazaqıa» múltfılminiń bir serıasynda qazaqtyń «Kóp túkirse kól» degen maqalynyń maǵynasy túsindiriledi. «Qazaqıa» Qazaqstandaǵy tuńǵysh mýltserıal. 6-7 mınýttan turatyn qazaqtyń maqal-mátelin, dástúrin úıretetin osyndaı serıaldardyń bar bolǵany qýantarlyq jáıt. Tek, bul mýltserıaldardy teleradıo arnalarymyzdan kórip-esite almaý­ymyz ókinishti. Olar baǵasy arzan kel­gen sheteldiń eski múltfılmderin satyp alýǵa qumar. Ekonomıkalyq jaǵynan bul tıimdi de shyǵar, al, tańerteńnen keshke deıingi bos ýaqytyn kógildir ekran aldynda ótkizetin bala psıhıkasy men minez-qulqyna keri áseri bolatynyn kópshilik túsine de, bile de bermeıdi. Tipti, keı tusta túsinse de, bilse de mán bermeıtinin baıqaımyz. Bizdiń qateligimiz, anımasıalyq múltfılmder shyǵarýdy kıno shyǵarýmen teń dárejede qaramaýymyzda. Asqan tózimdilikti qajet etetin anımasıalyq múltfılm jasaýdy erikkenniń ermegi sanaıtyn sıaqtymyz. Bul da kıno jasaýmen teń keletin óner salasy. Balalarǵa arnalǵan «Balapan» telearnasy ashyldy. Buǵan bek qýanamyz. Tek ókinishtisi, bul arnada qazaqshaǵa aýdarylǵan sheteldik óner týyndylary kóp. Sonda, biz sheteldik tárbıeni balalarymyzǵa qazaqshalap ońaı jetkizip jatqanymyzdy túsinbeımiz be?! Álde, túsinsek te, bári qarjyǵa tirele me?!

Sóz sońynda

 Bizdiń oıymyzsha, ulttyq anımasıalyq múltfılmder sapaly da mazmundy daıyndalýy úshin, birinshiden, oǵan bólingen qarjy kıno týyndysyna bólinetin qarjydan kem bolmaý kerek. Ekinshiden, ulttyq mýlt­fılmderdiń ıdeologıalyq qural ekenin, ósip kele jatqan urpaq sanasy úshin olardyń áseri mol ekenin umytpaý kerekpiz. Osy tusta, ulttyq qundylyqtarymyzdy, salt-dástúrlerimizdi, tarıhı tulǵalarymyz ben batyrlarymyzdy dáripteıtin múltfılmderdi kóbeıtý kerek. Úshinshiden, shet elden keletin múltfılm kórsetilimin azaıtyp, ne bolmasa tańdaýly múltfılmderdi ǵana ekranǵa shyǵarý kerek. Tórtinshiden, memlekettik tapsyrys boıynsha anımasıalyq óner týyndylaryn shyǵarýǵa kınostýdıalar arasynda konkýrs jarıalansa, bul ózara básekelestikti arttyrary anyq. Besinshiden, shyqqan ulttyq anımasıalyq kórsetilimderimizdi jarnamalaý máselesin umytpaǵan jón. Múltfılm keıipkerin ulttyq brendke aınaldyrýǵa tyrysý kerek. Ulttyq úlgidegi qýyrshaqtar, oıynshyqtar shyǵarýdyń ózi úlken jarnama bolary anyq. Bolashaqta ulttyq múltfılm keıipkerimizdiń beınesi bar balalar kıimderin shyǵarýdy da oılaǵan abzal.

Aqbota Islámbek

 akikat.kz