Birikken qazaq áskeriniń bas qolbasshysy Ábilqaıyr han 1730 jylǵy sáýirdiń sońynda jońǵar qontaıshysy Qaldan Serenmen beıbit kelisimshart jasady. Sol aktimen «Aqtaban shubyryndy» qasiretinen beri órshı túsken qantógisti azattyq kúresiniń shyrqaý shyńyna aınalǵan Ańyraqaı shaıqasyn qorytyndylap, 1723–1730 jyldarǵy Otan soǵysyna jeńisti núkte qoıdy. Bul jeńis qazaq halqynyń jaýyngerlik rýhyn nyǵaıtty, halyqtyń etnostyq birligin, tutastyq sezimin jáne óz eline degen súıispenshiligin, júzder, rý-taıpalar arasyndaǵy aýyzbirshiliktiń mańyzyn arttyrdy.
Kóshpendi handyqtar ishindegi asa qýatty jońǵar ámirshisi Qaldan Serendi jeńgen ataǵy Ábilqaıyr bahadúrdi saıası turǵyda qazaqtyń aǵa hany mártebesinde tanyta tústi. Qadirli batyr-hanynyń esimin jeńisti shaıqastar júrgizgen taý, ózen, ańǵarǵa bergen (Arqada «Qalmaqqyrylǵan» degen jerde «Ábilqaıyr ózeni», Shý men Talas ózenderiniń arasynda «Ábilqaıyr dalasy» bar. Sonda «Qalmaq qyrylǵan» degen eki jer ataýy saqtalǵan. Qarataý qoınaýynda «Ábilqaıyr bulaǵy» bar. «Úlken Orda qonǵan», «Kishi Orda qonǵan» degen jer ataýlary – azattyq soǵysyn basqarǵan aǵa han, kishi han stavkalarynyń turǵan ornyn kórsetedi. Al Balqashtyń ońtústigindegi áıgili Ańyraqaı shaıqasy ótken óńirde, İlege taqaýyraqta – Hantaý, odan Shýǵa qaraı sozylyp jatqan «Ábilqaıyr jaly» degen taý ataýy saqtalǵan. Búgin bizdiń kóńilimiz qanshama tarylyp, qazaqtyń 1723–1730 jyldardaǵy Otan soǵysynyń bas qaharmanynyń eńbegin moıyndaǵymyz kelmese de, geografıalyq jer ataýlarynyń ózi-aq onyń da, bizdiń de kim ekenimizdi kózge shuqyp aıtyp turǵan joq pa?) óz jurtynda ǵana emes, kórshi elderde de ol úlken qurmetke bólendi. Orta Azıa handyqtarynyń bıleýshileri onymen týystyq qarym-qatynasqa jetýge umtyldy. Qolbasshy, ámirshi, saıasatker Ábilqaıyr han Ańyraqaı shaıqasynan keıingi jaǵdaıdy kóregendikpen saralaı bilgendikten, jońǵar qontaıshysymen bitimge keldi...
Alaıda bul tujyrymnyń tarıhshylar arasynda: «Ańyraqaı shaıqasynan keıin qazaq bıleýshilerdiń arasynda jik týdy» degen maǵynada kópten qalyptasqan, tipti resmı «Qazaqstan tarıhynyń» úshinshi tomy tańbalap qoıǵan elıta ishinde «joǵarǵy bılik úshin kúres» júrgeni jaıyndaǵy pikirge qaıshy ekeni túsinikti. Resmı tarıh: «Táýkeniń uly, qaıtys bolǵan aǵa han Bolattyń ornyna Orta júzden – Sámeke, Kishi júzden Ábilqaıyr úmittendi. Kópshiliktiń tańdaýy Ábilmámbetke tústi. Sámeke men Ábilqaıyr ózderin eleýsiz qaldyrdy dep taýyp, shaıqas alańynan ketip qaldy, sol arqyly qazaq jerlerin jońǵar basqynshylarynan azat etýdiń ortaq isine ońdyrmaı soqqy berdi», – dep habarlaıdy. Elimizdiń eń basty tarıh kitabynyń kúni keshe – 2010 jyly jaryq kórgen akademıalyq basylymynyń tap osyndaı eskirgen maǵlumatty shegelep taratýy ókinishti-aq. Óıtkeni sodan bir múshel ilgeride, ótken ǵasyrdyń sońǵy jyldarynda, jekelegen tarıhshylar (aıtalyq, I. Erofeeva) senimdi derekkózderdi aınalymǵa tartý arqyly ondaı baılamnyń qate ekenin dáleldegen bolatyn. Bolat hannyń «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» qasiretiniń bastapqy jyldarynyń birinde dúnıeden ótkenin, onyń eshqashan aǵa han bolmaǵanyn, aǵa han mártebesi 1715 jyly Qaıypqa, 1719 jyly Ábilqaıyrǵa tıgenin, Ańyraqaı shaıqasynan keıin eshqandaı da aǵa han (uly han) saılaýy ótkizilmegenin dáleldegen zertteýlerin jarıa etken edi. «Sámeke men Ábilqaıyr ózderin eleýsiz qaldyrǵandyqtan» emes, kún tártibindegi jaǵdaıǵa baılanysty, soǵys aıaqtalyp, tıisti bitim jasalǵannan soń, ózderine qarasty rý-taıpalar mekendeıtin aýmaqtarǵa kún tártibine shyqqan máselelerdi retteý úshin ketken bolatyn. Demek, «shaıqas alańynan» ketip qaldy deý de, «sol arqyly qazaq jerlerin jońǵar basqynshylarynan azat etýdiń ortaq isine ońdyrmaı soqqy berdi» dep tujyrymdaý da naqty tarıhı shyndyqqa sáıkes kelmeıdi.
Bas qolbasshy Ábilqaıyr han ońtústikte belgili bir maqsatta, belgili bir mólsherde áskerı kúsh qaldyrdy. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary «Sın uly dınastıasynyń hronıkasy» degen atpen jarıalanǵan qytaı qujattary jınaǵynda qazaq hany Ábilqaıyr (Abýerhaılı) qazaq jigitteriniń 70 myńdyq áskerin óz buıryǵymen inisi Bulqaıyrǵa (Býerhaılı) basqartyp, jońǵarlarǵa qarsy joryqqa shyqty delinetin aqparat keltirilgen. Sondaı-aq olardyń Shý-Talas jerinde turatyn oırattardyń myń shańyraǵyn túgel basyp alǵany jáne Jońǵarıanyń ózge kóshi-qondarynan 2–3 myń at aıdap áketkeni aıtylǵan. Bul oqıǵa ımperator Iýnchjen basqarǵan merzimniń 9-shy jylyndaǵy 2-shi aıda oryn aldy dep kórsetilgen. Ony bizdiń tarıhshylar 1731 jylǵy naýryz ben sáýir aılarynyń bastapqy kúnderine sáıkesedi dep belgilep júr. Imperator Kansı 1722 jyly qaıtys boldy, artynsha taqqa Iýnchjen otyrdy. Demek, ımperator Iýnchjenniń bılikti qolǵa alǵan ýaqyty 1722 jyl, al onyń ımperıany basqarǵan merziminiń toǵyzynshy (toǵyz emes!) jyly 1730 jylǵa, ıaǵnı jońǵarlarǵa qarsy Otan soǵysyn tamamdaǵan Ańyraqaı shaıqasy bolǵan jylǵa týra keledi. Demek Iýnchjen jylnamasynyń 9-shy jylyndaǵy 2-shi aıda, ıaǵnı 1730 jylǵy 8 naýryz ben 6 sáýirdiń arasynda bas qolbasshy Ábilqaıyr han, aldyńǵy taraýda aıtqanymyzdaı, áskerin Shý-Talas aımaǵynan Ańyraqaı óńirine aýystyryp, jońǵar kúshterimen sheshýshi shaıqasqa shyǵýǵa ázirlendi jáne ony sátti júrgizip, sol sáýirdiń sońyna qaraı Qaldan Serenniń kúıeýbalasy, tájirıbeli áskerbasy Laszan Seren basqarǵan jońǵar jasaqtaryn birjola jeńdi de, mamyr aıynda qontashynyń ózimen kelissóz júrgizip, bitimge kelgen. Sodan soń oırattardyń yqtımal shabýyldaryna toıtarys berý úshin Bulqaıyr sultan qolbasshylyq jasaıtyn áskerdi óńirde qaldyryp, ózi batys shekaraǵa attandy.
Joǵaryda atalǵan Sın boǵdyhany Iýnchjenniń jylnamasynda «Qaldan Serenniń inisi Lobýszán-SHýný (Laýzan Shono) qazaq hany Ábilqaıyrdyń qyzyn áıeldikke aldy, qazir, yńǵaıy, qazaq jerinde turady» degen málimet bar. Biz munyń aqıqaty qandaı ekenin aıta almaımyz, degenmen, Ábilqaıyr hannyń báıbishesi qyzymen Túrkistandaǵy ordasynan 1723 jyly tutqyndalyp Jońǵarıaǵa áketilgenin eske alsaq, Laýzan Shono han qyzyn alýy yqtımal dep paıymdaımyz. Atalmysh qytaı derekkózinde odan ári: «Laýzan Shono murager retinde ákesiniń taǵyna otyrý máselesin sheshý úshin 1-shi aıda óz jaýshylaryn Qaldan Serenge jiberdi» degen habar aıtylady. Bul oqıǵa, shamasy, Sevan Rabdan dúnıeden kóshken 1727 jyldy meńzese kerek. Aldyńǵy taraýda aıtqanymyzdaı, Qaldan Seren ákesi Sevan Rabdannyń kenetten bolǵan ólimin óziniń ógeı sheshesi, Laýzan Shononyń týǵan anasy Seterjabtan kóredi de, ony balalarymen, sondaı-aq sol tusta Qalmaqıadan (bálkim, qytaı jylnamasynda aıtylǵandaı maqsatpen Laýzan Shonodan) kelgen elshilerdiń keıbirin óltiredi. Sondyqtan, boǵdyhan saraıynyń shejiresinde odan ári aıtylǵandaı, «Qaldan Seren onyń anasyn, sondaı-aq birge týǵan inisi men qaryndasyn óltirgendikten», Laýzan Shono «Qaldan Serennen ósh alýdy qatty tilep júr. Oǵan áskerı shabýyl jasaǵysy keledi». Bundaı ahýaldyń Ábilqaıyr hannyń oırattarmen de, qalmaqtarmen de bitim jasaýyna janama túrde bolsa da áser etýi múmkindigin moıyndaımyz. (Tek Laýzan Shono «qazaq jerinde turady» degeni jańsaq, ol Qalmaq handyǵynda turǵan. Qontaıshy Qaldan Seren óziniń taǵyna básekeles dushpanyn ustap berýdi qalmaq hany Seren Dondýktan talap etken bolatyn).
Ańyraqaı shaıqasynan keıin jasalǵan beıbit kelisimshart eki jaqqa da tıimdi edi. Qaldan Seren qazaqtarmen bitimge kelý arqyly sın-qytaı jaǵyndaǵy shekarasyna áskerı kúshterin toptastyrýǵa múmkindik aldy. Imperator Iýnchjen oırattarmen soǵysty qaıta jańǵyrtý jaıynda 1729 jyly sheshim qabyldaǵan bolatyn. Qazaqtarmen 1730 jyly bitimge kelip, qolyn kúsheıtýge múmkindik alǵan qontaıshy sol jyldyń ózinde qytaı áskerin Barkól mańynda tas-talqan etip, endi Altaıda soǵysýǵa ázirlik júrgize bastady. Al jońǵarmen soǵysty odan ári sozbaı, bitim jasaýdy maqul kórgen Ábilqaıyr han soltústik-batys shekaraǵa jańa shabýyldarymen qaıtadan qaýip-qater tóndirip turǵandar kórshilermen – orys memleketine qarasty kazaktar qaýymymen, qalmaq jáne bashqurt elderimen ara-qatynasty retke keltirýge attanǵan edi. Ol orys ımperıasymen shekaradaǵy mazasyzdyqty tynyshtandyrýǵa kúsh saldy.
1730 jylǵy mamyr aıynda Ábilqaıyr hannyń Torǵaı ólkesindegi jazǵy ordasyna Kishi júz ben Orta júzdiń bas adamdary bas qosty. Bul májiliste orys shekarasyna taqaý kóship-qonyp júrgen jurtqa qyrǵıdaı tıip júrgen Jaıyq jáne Sibir orys kazaktarynyń, Edil qalmaqtarynyń shapqynshylyq qylyqtary, qalmaqtarmen aradaǵy qatynas, jońǵardy jeńýge baılanysty, qazirgi sátte birshama rettelip, tynshyǵanmen, túbi bir túrki bolsa da, jelkelerindegi otarshyl ákimderiniń astyrtyn aıdap salýyna kónip, qazaq aýyldaryna tutqıyldan jortýyldatyp aıryqsha maza ketirip júrgen bashqurttar jaıy talqyǵa tústi. Osynaý májiliske deıin Ábilqaıyr hanǵa bashqurt eliniń qurmetti adamy tarhan Aldar Esengeldın (Isekeev) jolyǵyp qaıtqan. Bul sodan jıyrma shaqty jyl buryn Ábilqaıyr bahadúrdi bashqurt taǵyna shaqyrýdy uıymdastyrǵan, onymen birge orysqa qarsy ıyq tirese kúresken áskerı-basshy tulǵa bolatyn. Bul qos úzeńgiles bahadúr árádik kezdesip, árdaıym dostyq peıilmen jyly suqbattasyp otyratyn. Osynaý kózqarastary erteden jarasqan eki el aǵalarynyń suqbattary árdaıym ózara túsinistik ráýishte ótetin. Endeshe osynaý qarýlas ám pikirles qos ámirshiniń qaramaǵyndaǵy adamdar nelikten ózara shabýylǵa shyǵa berýin doǵarmaıdy? Munda qandaı syr bar? Árıne, ekeýara ótken keńestiń búge-shigesin bilmegenmen, shamalaýǵa bolady: olar sol máseleni túbegeıli sheshýdegi kedergilerdi saraptap, olardy joıý joldaryn aqylǵa salysty...
(Kezinde ımperıaǵa qarsy turǵan bashqurt jetekshisin óz jaǵyna utymdy tarta alǵan patsha ákimshiliginiń usynýymen oǵan atalǵan tarhan aıyrym-belgisi berilgen. Jalpy, tarhan ataǵy Altyn Orda handary dáýirinde shirkeý adamdaryna olardyń óz sharýalaryn sheshýge erikti ekendikterin kórsetý úshin berilip turǵan. Keıin ony orys knázderi de jekelegen adamdarǵa alym-salyqtan bosatylatynyn, daýly máselelerde eshkimge baǵynbaı, tek uly knázdiń óz quzyryna kelýge haqyly ekendigin bildirý úshin berip júrdi. Bir-eki márte tarhandyq berý múldem joıylyp tastaldy da, bodan ulttardyń bedeldi adamdaryn ımperıaǵa senimdi ete túsý úshin, qaıta engizildi. Bashqurt kóterilisshisi Aldardy tarhan mártebesine kóterý arqyly patsha ákimshiligi ony ózine órkenıeti tásilmen táýeldi etti. Qazaqtar arasynda da tarhan bolǵandar bar).
Sol jylǵy mamyrda hannyń jazǵy ordasyna jınalǵan Kishi jáne Orta júzder sultandarynyń, batyrlary men belgili adamdarynyń quryltaıynda orys patshasynyń úkimetimen onyń qolastyndaǵy qalmaq, bashqurt jáne orys kazaktarynyń qazaq eline shabýyldaryn doǵartýdy kózdeıtin bitim jasaý jóninde sheshim qabyldanǵan...
***
Ordasynda ótken májiliske qatysýshy bıler, batyrlar, bas adamdar men sultandardyń teristiktegi alyp kórshimen bitim jasasý jaıyndaǵy ujymdyq sheshimin júzege asyrý úshin Ábilqaıyr han orys patshaıymyna arnaıy hat jazdy. Ony aparyp tapsyrý mindettelgen elshilerine joldaǵy orys ákimine kórsetý úshin de hat berdi, sosyn olarmen ońasha uzaq keńesip, dıplomatıalyq sapar barysynda qol jetkizýleri tıis máselelerdi pysyqtady...
Uzamaı quramynda on bir adam bar Ábilqaıyr han elshiliginiń kerýeni orys ımperıasynyń astanasyn betke ustap, ımperator áıel Anna Ioannovnaǵa hannyń hatyn tapsyrý úshin arnaıy saparǵa shyqqan. Jolshybaı toqtaǵan orys qalalaryndaǵy patsha ákimshilikteri Sankt-Peterbýrgti betke ustaǵan qazaq elshiliginiń alǵa qoıǵan maqsaty jaıynda olardan surap bilgen maǵlumattaryn joǵaryǵa joldap otyrǵan. Solardan mynandaı aqparat málim. 1720 jylǵy 20 shildede elshilik Ýfaǵa kelgen. Sol jerde, Ýfanyń áskerı keńsesinde, «Qutlumbet bı, Seıtqul batyr, Toqtamys myrza» aýyzsha áńgimede úsh bólikke júıelengen mynandaı málimet bergen:
Birinshi. «Kóshpendi qazaq halqy 40 myń shańyraq bolady, olardyń basty adamy Ábilqaıyr han, elshilikti sol jibergen. Odan basqa taǵy eki hany bar – Baraq jáne Ábilmámet. Uly jáne Kishi taýlarda, Syr, Sarysý jáne Torǵaı ózenderi boılarynda, Qaraqum dalasynda jáne sol jaqtardaǵy basqa jerlede kóship-qonyp júredi. Sol jaqtarda qazaq qalalary bar: basty qalasy Tashkent, ondaǵy qoja Jolbarys han, ekinshi qala Túrkistan, onyń ıelenýshisi Sámeke han, úshinshi qala Saıram, ondaǵy ıelenýshi Kúshik han. Osy qalalarǵa qaraıtyn qystaqtardyń sany az emes. Barlyq kóshpendilerdiń de, qalalyqtardyń da handary – muragerlikti ustanady. Olardyń, qazaqtardyń, zańy – musylmandyq».
Ekinshi. Osyǵan deıin osy qazaq handary qontaıshymen jáne Edil qalmaqtarymen, sondaı-aq bashqurttarmen soǵysqan. Qazir olar qontaıshymen de, qalmaqtarmen de tatýlasty, al bashqurttar olarmen, qazaqtarmen, ımperatordyń ulylyǵynyń erik-jigeri bildirilmeıinshe tatýlasar emes. Al qazaq handary ózge halyqtardyń shabýyldarynan dańqty Reseı ımperıasynyń proteksıasy arqyly qorǵanýǵa múddeli, sondyqtan olar muny Ábilqaıyr hanǵa tapsyrdy. Sodan onyń elshileri barlyq handardyń kelisimimen belgili bir shartty patshaıymǵa jetkizý úshin jiberilip otyr.
Úshinshi. Eger «uly mártebeli ımperatrısa qazaq handaryn bodandyqqa qabyldaýǵa keńshilik etip nusqaý berse», sóıtip bashqurttardyń jáne ózge de reseılik bodandardyń olardan oljalaǵan bendelerin qazaq handaryna qaıtarsa degen usynystaryn aıtpaq. Sonda olar, qazaq handary, ózderindegi oljalanǵan reseılik bodandardy qaıtarýǵa jáne qyzmet etip, ıasak (bulǵyn, túlki, qundyz, sýsar jáne basqa da ań terileri túrinde alynatyn alym-salyq – B.Q.) tólep júrgen bashqurttar tárizdi «adal qyzmet etýge» jáne ıasak berýge ýáde etedi. Al eger olarǵa áldebir dushpanda shabýyl jasasa, olardy, «qazaq handaryn uly mártebeliniń bodandaryndaı» eseptese deıdi.
Mátinnen baıqalyp turǵandaı, elshiler bashqurttarmen til tabysý (tutqyndarmen almasý, ekinshi qaıtyp ózara shabýyl jasaspaý) jaıynda, bashqurttar ımperıa qaramaǵyndaǵy el bolǵandyqtan, ımperatrısadan arnaıy nusqaý berýin suramaq. Mundaı tynyshtyqqa jaǵdaı týǵyzylǵan jáne patshaıym syrtqy dushpandardan qorǵanýǵa septesken jaǵdaıda, qazaqtar da bashqurttar tárizdi ıasak berip turýǵa ázir. Ábilqaıyr hannyń elshileri Reseı astanasyna saparynyń maqsatyn osyndaı aýqymda ǵana túsindirýge haqyly bolǵan. Mátindegi biz tyrnaqshaǵa alǵan jalynyshtylyq kúı tanytatyn sóılemder orys ákimshilikterindegi qyzmetshilerdiń patshalyq ımperıa atalǵaly beri astamshylyq derti údeı túsken pıǵyldaryna sáıkes óz jandarynan qosqan uǵymdardy bildiredi.
Ýfadan Sankt-Peterbýrgke joldanǵan aqparatta «Al olarǵa jol kórsetip kele jatqan bashqurttar áskerı keńsege qazaqtardyń Ýfadan alty aptada, al olardan, bashqurttardan, bir aıda atpen júrgende jetýge bolatyn jerde kóship-qonyp júrgenin aıtqan» degen habar bar. Orystardan osyndaı qashyqtyqta ómir súrip jatqan halyqtyń olarǵa basybaıly bodan bolýǵa beıildigin bildirýi qısynsyz ekeni dálel tilemese kerek. Bóten tektilerdiń tilderindegi qujattardy orysshalaǵanda óz pıǵyldaryn tujyrymdap qoıýdy orys ákimderi qalmaqtarmen jasaǵan kelisimsharttarynda kórsetken (basqy taraýda aıtqanymyzdaı, 17-shi ǵasyrda jasalǵan qujat boıynsha qalmaqtar orystarmen áskerı odaq qurdyq dep sanasa, orystar olardy bodandyǵymyzǵa aldyq, qalmaq jasaqtary orys áskeri quramynda bolady dep sanaǵan).
Aımaǵynan ótip bara jatqan qazaq elshiligi jaıynda ile-shala Basqarýshy Senatqa jibergen Ýfa voevodasynyń baıanhatynda mynandaı qyzyq derek aıtylǵan. Sol 1730 jylǵy 28 maýsymda keńsege Ýfa úıezi Noǵaı jolyndaǵy (jol – sózbe-sóz alǵanda, is júzinde mátindegi oryssha «doroga» degen sóz aımaq, óńir, oblys uǵymyn beredi, bashqurt elinde Altyn Orda dáýirinde «darýga» dep qoldanylǵan aýmaqtyq-ákimshilik birlik uǵymyn bildiretin ataý – B.Q.) Kýbelek, Tabyn bolystarynyń bashqurttary Qarabaı Turymbetov pen Lyqaı Seıitov Qazaq Ordasynyń qazaǵy Bıatshy Tóleevti joldastarymen alyp kelgen. Ol Ábilqaıyr han ıeliginen eken, Ýfa úıezindegi Noǵaı jolyna (ıaǵnı Noǵaı aımaǵyna, oblysyna) quddy áskerler jaıyn bilýge kelgen kórinedi. Olardyń ıesi Ábilqaıyr men Sámeke handar jáne olardyń qazaqtary búginde onyń ımperatorlyq ulylyǵy proteksıasynda «qyzmet etip», «bodan bolǵysy» keletin sıaqty. Sóıtip olardyń qojalary shapshańdatyp ózderinen uly mártebelige elshiler jibergileri keledi eken. Bul jaıynda Basqarýshy Senatqa 8 shildede habarlanǵan. Demek, bul habar Syrtqy ister alqasyna da málimdelse kerek...
Baıanhatta odan ári: «Al Qazaq ordasynan 20 shildede Ábilqaıyr hannyń elshileri retinde kelgen qazaqtar ózderinde uly mártebeli ımperatrısaǵa arnalǵan hat bar ekenin aıtqan. Ekinshi hat Ýfa provınsıasynyń voevodasy atyna jazylǵan. Ony bergen elshiler Qutlumbet Qoshtaev pen onyń alty joldasy. Olardyń qastarynda bes adam qosshy bop júr. Osy baıanhatpen qazaq hanynyń voevodaǵa jazǵan haty orys tiline tárjimalanyp qosa jiberildi» delingen.
Elshiler Ýfadaǵy memlekettik qyzmet atqaratyn adamdarmen birge, kúzetpen 1730 jylǵy tamyzdyń basynda Sankt-Peterbýrg (Pıterbýrh) qalasyna, Basqarýshy Senatqa jóneltiledi. Olar 28 tamyzda Máskeýge, odan qyrkúıektiń aıaǵyna qaraı ımperıa astanasyna jetedi. Syrtqy ister alqasyna qazaq elshilerin alyp kelgen bashqurttar 29 qyrkúıekte joǵaryda aıtylǵan málimetterdi qaıtalap, ózderiniń turǵyn-jaılarynyń tórt jolda (ıaǵnı tórt oblysta), atap aıtqanda Noǵaı joly (oblysy), Sibir joly (oblysy), Osy joly (oblysy), Qazan jolynda (oblysy) jerlerinde ekenin, qazaq ordalarynan qashyqta turatyndyqtan olarmen soǵys jaǵdaıynda emestigin aıtady. «Uly mártebeli patshaıymnyń asa meıirimdi pármenimen qazaq halqy bodandyqqa qabyldansa», onda bashqurttar da tynyshtyqta ómir súrer edi, qazaqtar olarǵa shabýyl jasap, turmystaryn kúızeltýge túsirmes edi, bashqurttan alǵan tutqyndaryn qaıtarar edi. Bashqurttarǵa keler paıda osy. Al osyndaı qazaq syndy uly halyqtyń «óz erkimen bodandyqqa kelýi» uly mártebeliniń dańqyn arttyra túser edi. Bul jerde de orys ákimshiligi nıetin kórsetetin, burmalanyp tyqpalanǵan sózderdi tyrnaqshaǵa alyp kórsetip otyrmyz.
Syrtqy ister alqasynda 1730 jylǵy 21 qazanda qazaq elshileriniń Ábilqaıyr hannyń orys patshaıymyna hat jazý sebebin túsindirgen sózderi rásimdeldi. Hattama is júzinde olardyń 20 shildede Ýfada bergen habarlamasyn qaıtalaǵan, tek qazaq qalalaryndaǵy úıler sanyn: «...bas qala Tashkent, onda qyryq myń turǵyn úı bar, ekinshi qala Túrkistan, ondaǵy turǵynjaı otyz eki myń úı, úshinshi qala Saıram, ondaǵy turǵyn úıler sany otyz eki myń nemese odan da kóp...» dep qosyp keltirgen. Jáne olardaǵy handardyń bári Ábilqaıyrǵa baǵynatynyn atap kórsetken.
Osy hattamanyń, sonymen birge, árıne, Ábilqaıyr hannyń ımperatrısaǵa jazǵan hatynyń orysshalanǵan nusqasynyń kóshirmesi asa mańyzdy tapsyrmamen qazaq eline attandyrylmaq tilmásh jáne mámileger Tevkelevke beriledi. Bálkim, solardyń ımperıa yńǵaıynda jasalǵan mátini men aýdarmasyna osynaý dıplomattyń óziniń tikeleı qatysy bolǵan da shyǵar...
Qutlu-Muhammed (Mámed) Tevkelev jastaıynan Reseıdiń sheteldermen baılanys jasap turatyn ortalyq úkimettik mekemesi Posoldyq prıkaz tilmáshi bolǵan. Munda, jalpy, onyń ákesi Mamesh, nemere aǵalary Ramazan men Murtaza da tilmáshtyq qyzmet atqaratyn. Ortalyq basqarý mekemelerin reformalaý kezinde İ Petr Posoldyq prıkazdy 1720 jyly múldem joıyp, ornyna Syrtqy ister alqasyn qurdy. Al Qutlu-Muhammed aǵalarynyń kómegimen sol Syrtqy ister alqasyna qyzmetke alyndy. Patsha quzyryndaǵy memlekettik chınovnık laýazymy ony odan ári ósýge, baıýǵa, bıik áleýmettik mártebege jetýge umtylta túsedi. Ol İ Petrdiń qaterli bastamalarynyń bárine qatysady. Tilmashy retinde 1711 jyly Prýt joryǵyna qatysyp, túriktiń sany basym armıasy orys armıasyn joıyp jiberýdiń az-aq aldynda qalǵanyn kóredi. Patsha tapsyrmasymen 1717 jyly Úndistanǵa jol ashqysy kelgen knáz Bekovıch-CHerkasskııliń Orta Azıa ekspedısıasynda bolady. Ekspedısıaǵa qatysýshylardy Hıýa hanynyń áskeri qyryp jibergende, áıteýir, ǵaıyptan aman qalady. Sosyn qaıtadan patsha janynan tabylady. 1722 jyly İ Petrmen birge onyń tilmáshi retinde Parsy joryǵyna shyǵady.
Bul joryqtyń da oń nátıje bermeýi İ Petrdiń nazaryn Qazaq Ordasyna burady. Tevkelevtiń jazbalaryna qaraǵanda, İ Petr qazaq jeri arqyly shyǵysqa jol ashý úshin «mıllıon som shyǵyndasaq ta qazaq hanynan orystyń qorǵaýynda bolǵymyz keledi degen bir japyraq qaǵazdy qolǵa túsirý kerek» degen josparyn sol saparynan keıin ile-shala aıtqan eken. (Jońǵar handyǵyn bodany etý áreketi oń nátıjege jete qoımaǵandyqtan, Azıa qaqpasy kiltin Qazaq Ordasyn quzyryna qaratý arqyly qolyna alǵysy kelgen). Alaıda taǵdyr onyń josparyn ózine oryndatýǵa jazbady (1725 jyly qaıtys boldy). Ony júzege asyrýǵa İ Petrdiń amanatyn kókiregine myqtap baılaǵan mansapqor tilmásh Mámed (Alekseı Ivanovıch) Tevkelev Ábilqaıyr hannyń Reseı bodany bolyp tabylatyn bashqurtpen qarym-qatynasty beıbit sıpatqa túsirý úshin Anna Ioannovna patshaıymǵa bitim jasaý jaıynda elshilik jiberýine oraı qulshyna kiristi...
***
Mán-maǵynasy burmalanyp ómirge engizilýge jazylǵan taǵdyrsheshti betburystyń negizgi qujaty Ábilqaıyr hannyń orys ımperatrısasyna jazǵan haty ekeni belgili. Kúni búginge deıin ózgere qoımaǵan kópshilik arasyndaǵy pikir boıynsha, ol jeke basynyń qamy úshin Reseıge qaramaǵyndaǵy halqymen bodan bolýǵa ózi suranǵan, ıaǵnı satqyn delinedi. Alaıda mundaı pikirdiń túrli burmalaýshylyqtyń jeteginde ketý saldarynan qalyptasqany sońǵy jyldary anyqqa shyqty.
Ábilqaıyr hannyń bizge orys tili arqyly málim bolǵan «satqyndyq hatyn» ústimizdegi ǵasyrdyń basynda tarıhshy Amantaı Isın túpnusqadan oqyp, qaıta tárjimálady. Nátıjesinde ǵylymı aınalymda júrgen tarıhı hattyń oryssha nusqasyndaǵy birqatar sózderdiń túpnusqada joq ekenin, birazynyń maǵynasy ózgertilip berilgenin anyqtady. Onyń sebebin tarıhshy «dala bıleýshileri jazǵan hattardyń resmı aýdarmalarynda... basy artyq, baǵynyshty sózderdi qosyp jiberý – Máskeý memleketi keńse qyzmeti qalyptastyryp, Reseı ımperıasy údetip jibergen ádet» bolǵandyqtan, sodan jáne «keńes zamanyndaǵy uly halyqty aǵa tutqan qulshynystan» kóredi. Sol zamandaǵy shyǵys ámirshileri qoldanǵan arab, parsy sózderi aralas túrki-qazaq tilinde jazǵan hatyndaǵy «han sózderi ustamdy, belgili bir tustarynda asqaq. Kishireıýi de, ózge memleket ıesimen teń sezinýi de, qurmet kórsetýi, sypaıy sóz saptaýy, múddeli isi de úılesimdi, salmaqty ólshemmen jetkizilgen. Bul hattan artyq jalbaryný, Reseı patshalyǵyna ashyq moıynsuný, quldana sóıleý degen baıqalmaıdy». Endi A. Isın zertteý maqalasynda keltirgen túpnusqalyq mátinge kóz júgirteıik:
«Uluǵlaryń aýýa marhamaty bıik, dáýleti artyq, ıer ıúzine bılegen aqna uluǵ padsha hazyretleriń huzyryna bendelik etemiz. Kúnden kún, aıdan aıǵa, ıyldan ıylǵa dáýlet sálemet zıada olar ansha tasyǵaı.
Biz ǵaryzbande hazyretińizge bu dárge. Siz uluǵ hazyretniń Oral eshtegi bashqurt halaıyqy birle arada elligimiz ıoq erdi.
Emdi el-hal, Siz dáýleti uluǵ padsha hazyretińe saıasyda panah olyp, satıǵ mýnqaz olmaq úchin toǵaı ıoly Oral eshtegi bendeńiz Aldarbaıǵa elshi qosyp ıiberdim. Ol Aldarbaı Siz uluǵ padshanyń haziretige elshi tilegeni úchin biz, Ábilhaıyr han, qyryq san qazaq Orta ıúz, Kishi ıúz barsha raǵaıat qarashalarym birle bash saldym.
Iarlyq: Sizniń-dúr ol qýllaryńyz Oral eshtegi birle el qylyp İrishý[i]ńni tileımiz. Sizniń ıarlyǵyńyz birle el bolǵaımyz.
Seıitqul ıibergen elshi bash Qutlymet ıoldashlary birle».
Imperıanyń Syrtqy ister alqasyndaǵy aýdarmashylar – bálkim, tárjimá jasaýǵa Qutlumuhammed (Mámed, Alekseı Ivanovıch) Tevkelevtiń tikeleı qatysy da bolǵan shyǵar – qazaq hanynyń hatyn patshaıymǵa usyný úshin mátindi orys tilinde mynandaı nusqaǵa túsirgen eken:
«Velıchaısheı, blagorodnoı, bogatoı ı ýmnoı obladatelnıse mnogıh zemel, ee velıchestvý gosýdaryne ımperatrıse ejednevno, ejemesáchno ı ejegodno jelaem bojıeı mılostú blagopolýchnogo gosýdarstvovanıa. Nashe zaıavlenıe Vashemý velıchestvý sostoıt v tom, chto s poddannym Vam bashkırskım narodom, kotoryı nahodıtsá za Ýralom, ý nas blızkıh otnoshenıı ne bylo. Jelaıa byt sovershenno podvlastnym Vashemý velıchestvý, ıa posylaıý svoego poslannıka vmeste s Vashım poddannym Aldarbaem. Etot Aldarbaı treboval poslannıka ot nas k Vashemý velıchestvý, ı poetomý my, Abýlhaır-han s podvlastnym mne mnogochıslennym kazahskım narodom Srednego ı Malogo jýzov, vse preklonáemsá pered Vamı, ıavláemsá Vashımı slýgamı ı vse vmeste v prostym narodom jelaem Vashego pokrovıtelstva ı ojıdaem Vasheı pomoshı, chtoby s poddannym Vam bashkırskım narodom, nahodáshımsá za Ýralom, jıt v soglasıı.
Jelaem Vam vsákogo blagopolýchıa ı býdem Vashımı poddannymı.
(Peredalı): Seıtkýl. Glavnyı poslannık Kýttýmbet s tovarıshamı».
Tárjimádaǵy «blagorodnoı», «ýmnoı», «bojıeı mılostú», «kotoryı nahodıtsá za Ýralom», «blızkıh otnoshenıı», «mnogochıslennym», «ıavláemsá Vashımı slýgamı ı vse vmeste v prostym narodom jelaem Vashego pokrovıtelstva ı ojıdaem Vasheı pomoshı», «nahodáshımsá za Ýralom», «Jelaem Vam vsákogo blagopolýchıa ı býdem Vashımı poddannymı» degen sózderdiń balamasynyń túpnusqada joqtyǵyn, ıaǵnı olardyń aýdarma jasaý barysynda mátinge jańadan nemese maǵynasy ózgertilip qosylǵanyn aıta kelip, A.Isın hattyń mynandaı jańa aýdarmasyn jasaıdy:
«Velıchıa ı mılostı vysokoı, gosýdarstva prevyshe, pravásheı [vsemı] zemlámı ee velıchestvý beloı velıkoı ımperatrıse obrashaemsá s obydennym namerenıem. Izo dná v den, ız mesása v mesás, ız goda v god gosýdarstvo [Vashe] da prebyvaet v zdravıı ı prıýmnojaetsá.
Nashe zaıavlenıe Vashemý velıchestvý sledýıýshee. S narodom Vashego velıchestva ýralskımı eshtek-bashkortamı mej namı net soglasıa.
Teper, jelaıa polýchıt pod pokrovom Vashego ımperatorskogo velıchestva zashıtý ı spokoıstvıe, posylaıý, prısoedınıv k lesnoı dorogı ýralskomý eshteký poddannomý Vashemý Aldarbaıý, svoego posla. Poskolký etot Aldarbaı prosıl posla k Vashemý ımperatorskomý velıchıý, my, Abýlhaır-han, sorok sanov kazahov, Srednıı ı Mladshıı jýzy so vsemı podvlastnymı mne karasha sklonáem golový.
Iarlyk: s Vashımı slýgamı ýralskımı eshtekamı hotım dostıch soglasıa. S Vashım ıarlykom da býdem v soglasıı.
Poslannyı posol Seıtkýl vo glave s Kýtlymetom s tovarıshı».
Endi túpnusqanyń keı tustarymen eki aýdarmany salystyryp qaraıyq Túpnusqa: «Biz ǵaryzbande hazyretińizge bu dárge. Siz uluǵ hazyretniń Oral eshtegi bashqurt halaıyqy birle arada elligimiz ıoq erdi». Syrtqy ister alqasynyń aýdarmasy: «Nashe zaıavlenıe Vashemý velıchestvý sostoıt v tom, chto s poddannym Vam bashkırskım narodom, kotoryı nahodıtsá za Ýralom, ý nas blızkıh otnoshenıı ne bylo». Tarıhshy A.Isın jasaǵan jańa aýdarma: «Nashe zaıavlenıe Vashemý velıchestvý sledýıýshee. S narodom Vashego velıchestva ýralskımı eshtek-bashkortamı mej namı net soglasıa». Osy úzik búgingi qoldanystaǵy óz tilimizde bylaı bolar edi: «Biz Sizdiń uly mártebeńizge mynandaı málimdeme jasaımyz. Sizdiń uly mártebeńizdiń halaıyǵy Oral bashqurt-estekterimen arada eldik kelisim bolmaı tur».
Odan ári hattyń túpnusqasynda: «Emdi el-hal, Siz dáýleti uluǵ padsha hazyretińe saıasyda panah olyp, satıǵ mýnqaz olmaq úchin toǵaı ıoly Oral eshtegi bendeńiz Aldarbaıǵa elshi qosyp ıiberdim. Ol Aldarbaı Siz uluǵ padshanyń haziretige elshi tilegeni úchin biz, Ábilhaıyr han, qyryq san qazaq Orta ıúz, Kishi ıúz barsha raǵaıat qarashalarym birle bash saldym», – delinedi. Patshalyq tárjimásinde bul úzik túpnusqada joq sózder men uǵymdardy qosyp, bylaı berilgen: «Jelaıa byt sovershenno podvlastnym Vashemý velıchestvý, ıa posylaıý svoego poslannıka vmeste s Vashım poddannym Aldarbaem. Etot Aldarbaı treboval poslannıka ot nas k Vashemý velıchestvý, ı poetomý my, Abýlhaır-han s podvlastnym mne mnogochıslennym kazahskım narodom Srednego ı Malogo jýzov, vse preklonáemsá pered Vamı, ıavláemsá Vashımı slýgamı ı vse vmeste v prostym narodom jelaem Vashego pokrovıtelstva ı ojıdaem Vasheı pomoshı, chtoby s poddannym Vam bashkırskım narodom, nahodáshımsá za Ýralom, jıt v soglasıı». Artyq sózderdi alyp tastap, maǵynasy ózgergen sózderdi (aıtalyq, «elshi tilegeni», ıaǵnı «elshi jiberýdi ótingeni» degen tirkesti – «treboval poslannıka», ıaǵnı elshi jiberýdi talap etti» dep bergendi) túzetip jasaǵan jańa aýdarmada joǵarǵy úzindi bylaı bop shyqqan: «Teper, jelaıa polýchıt pod pokrovom Vashego ımperatorskogo velıchestva zashıtý ı spokoıstvıe, posylaıý, prısoedınıv k lesnoı dorogı ýralskomý eshteký poddannomý Vashemý Aldarbaıý, svoego posla. Poskolký etot Aldarbaı prosıl posla k Vashemý ımperatorskomý velıchıý, my, Abýlhaır-han, sorok sanov kazahov, Srednıı ı Mladshıı jýzy so vsemı podvlastnymı mne karasha sklonáem golový». Qazaqshasy: «Endi, Sizdiń uly memleket patshasy mártebeńizdiń saıasynda qorǵalyp, tynyshtyq almaq úshin Noǵaı jolyndaǵy Oral estegi bendeńiz (bodanyńyz) Aldarbaıǵa elshi qosyp jiberdim. Osy Aldarbaı Sizdiń uly patsha mártebeńizge elshi jiberýdi ótingeni úshin biz, Ábilqaıyr han, qyryq san qazaq, qaramaǵymdaǵy Orta júz ben Kishi júzdegi barsha qarashalarymmen birge bas ıemin».
Ańǵarylyp turǵandaı, túpnusqadaǵy: «...toǵaı ıoly Oral eshtegi...» degen tirkes jańa aýdarmada: «...k lesnoı dorogı ýralskomý eshteký...» dep berilgen. Iaǵnı «...toǵaı ıoly...» – «lesnaıa doroga» dep tóte aýdarylǵan. Bul jaıynda A. Isın túpnusqada solaı «toǵaı» túrinde turǵanyn kórsete otyryp: «Tarıhta «Noǵaı joly» degen jol (baǵyt) bar. Biraq bul jerde «noǵaı joly» dep qabyldaý úshin anyq jazylǵan «toǵaı joly» degen uǵymdy joqqa shyǵarý kerek», – deıdi. Alaıda arab áripterimen jazylǵan túpnusqada bir noqattyń abaısyzda artyq túsip ketýi de yqtımal ekenin oılaý jón, eki núkte – «t», eger bir núkte bolsa – «n» bolar edi. Ári ol zamanda, bashqurt kóterilisin qanǵa boıap basqannan keıin, patshalyq bashqurt jerin tórt ákimshilik aýmaqqa – jolǵa bólgen, «jol» (ıol, doroga, darýga) – okrýg, oblys, aýdan sıaqty aýmaqtyq-ákimshilik birlikti bildiretin sóz bolyp ketken. Qazaq jerimen áldeneshe bolystardan quralatyn Noǵaı jáne Sibir joldary (aýdandary) shektesip jatatyn. Sondyqtan, hat mátinindegi «toǵaı» degen sózdi kezdeısoq qos núkte túsip ketkendikten ketken qate retinde túzetip, «noǵaı» dep batyl ózgertip jazý kerek. Mátindi qazaqshalaǵanda solaı – «Noǵaı joly» dep kórsetildi.
Hattyń túıini: «Iarlyq: Sizniń-dúr ol qýllaryńyz Oral eshtegi birle el qylyp İrishý[i]ńni tileımiz. Sizniń ıarlyǵyńyz birle el bolǵaımyz». Patshalyq tárjimási: «...s poddannym Vam bashkırskım narodom, nahodáshımsá za Ýralom, jıt v soglasıı. Jelaem Vam vsákogo blagopolýchıa ı býdem Vashımı poddannymı». Jańa aýdarma: «Iarlyk: s Vashımı slýgamı ýralskımı eshtekamı hotım dostıch soglasıa. S Vashım ıarlykom da býdem v soglasıı». Qazaqshasy: «Jarlyq: Sizdiń quldaryńyz Oral estekterimen yntymaqqa qol jetkizgimiz keledi. Sizdiń jarlyǵyńyzben yntymaqtas bolamyz».
Ábilqaıyr han 1730 jyly Anna Ionnovnaǵa osyndaı tilek aıtqan edi.
***
Ábilqaıyr han eliniń soltústigindegi kúshti de qaharly ımperıa taǵynda otyrǵan patshaıym Anna Ioannovnaǵa joldaǵan, qazaq úshin taǵdyrsheshtilik máni bolǵan hattyń túp mátinindegi: «Jarlyq: Sizdiń quldaryńyz Oral estekterimen yntymaqqa qol jetkizgimiz keledi. Sizdiń jarlyǵyńyzben yntymaqtas bolamyz», – degen túıindi joldar onyń maqsatyn jetkilikti dárejede aıqyn kórsetip tur. Jáne onyń eshqandaı da «óz erkimen bodandyqqa surandy» degen uǵym bermeıtini de anyq.
Orys ımperıasy qolastyndaǵy Oral bashqurttary qazaq jer-sýynyń biraz óńirin ózderiniki dep esepteıtin de, patshalyq qysqan saıyn, jańa jaıylymdarǵa kóshý maqsatymen, Qazaq eline jıi-jıi shabýyldap tynym bermeıtin. Ábilqaıyr hannyń haty solardy ımperatrısa jarlyǵymen aýyzdyqtaýǵa qol jetkizýdi kózdegeni kúmán týǵyzbaıdy. Hatynda estekterdi (bashqurttardy) orys memleketiniń «quldary» dep atap kórsetip otyrǵanynda, endi óz halqyn da sondaı «quldyqqa» alýyn patshaıymnan «jalbarynyp» suraýy qısynsyzdyń qısynsyzy ekeni dálel tilemese kerek. Tarıhshylardyń birqatary 1926 jylǵy Qoıbaǵar Kóbekuly elshiligin de Sankt-Peterbýrgke Ábilqaıyr han jibergen, ol osylaı orys qolastyna ótýge buryn da áreket etken dep sanaıdy. Alaıda bul kezde Ábilqaıyr han Otanynyń basqynshy tabanyna túsken tústik óńirin azat etý, basqynshynyń teristiktegi sybaılasynyń arqadan pyshaq salýy yqtımal shapqynshylyǵynyń aldyn alý sharalaryn jasap, birese ońtústikte jońǵarlarmen, birese soltústikte kazachestvo, qalmaq, bashqurttarmen qazaq jer-sýyn qorǵaý jolynda alasura soǵysyp júrgen. Atalǵan mısıa jekelegen rýbasylardyń bastamasy bolatyn. Qoıbaǵar bastaǵan elshiliktiń Qazaq handyǵy bas ámirshisiniń jiberýimen kelmegenin, sondyqtan da onyń tıisti ókilettilik kúshi joqtyǵyn patsha úkimeti birden túsingen. Túsingen de, oǵan eshqandaı jaýap bermeı, eleýsiz kúıde qaıtarǵan bolatyn. Al Qutlumbet bı, Seıtqul batyr, Toqtamys myrza bastaǵan 1930 jylǵy elshilik qazaq hanynyń tikeleı ózinen orys patshaıymyna arnaıy jazylǵan hat ákelgen edi. Sol sebepti ımperıanyń Syrtqy ister alqasy, ondaǵy jaýapty qyzmetker – kezinde Birinshi Petrdiń qazaq eline qatysty josparyn óz aýzynan estigen Alekseı Tevkelev, sondaı-aq árıne, patsha úkimeti men patshaıymnyń ózi oǵan óte muqıat qarady. Bári de Uly Petr amanat etken jobany júzege asyrar ýaqyttyń týyp kele jatqanyn túısindi. Máseleni paryqtaı kele, patsha úkimeti qazaq hany ótinishiniń ımperıa múddesine saı tıanaqtalyp oryndalýyn qamtamasyz etýdi oılastyrdy. Sol úshin barlyq kerek-jaraq, mol qarjy-qarajatpen jabdyqtalǵan, quramyna qazaq eliniń jer-sý bederin, qoǵamdyq jáne áleýmettik qurylymyn, hal-jaǵdaıyn jan-jaqty zertteı alatyn mamandar engizilgen úlken ekspedısıa qurdy. Orys ımperatrısasy Anna Ioannovnanyń osynaý elshiligin basqarýǵa Syrtqy ister alqasynyń chınovnıgi Qutlu-Muhammed Tevkelev taǵaıyndaldy. Onyń aldyna qoıylǵan iri dıplomatıalyq mindetti atqarýda múltiksiz oryndalýǵa tıis nusqaýlyq jasaldy. Sondaı uıymdastyrý jáne jan-jaqty daıyndyq sharalarynan soń, ekspedısıa jol júrýge saqadaı saı boldy. Aqyry, keri qaıtatyn mezgili jetken Ábilqaıyr hannyń elshilerimen birge, 1731 jylǵy sáýirdiń 30-y kúni Tevkelev bastaǵan mısıa Qazaq elin betke ustap, Peterbýrgten shyqty. Eki aıdan keıin bashqurt aımaǵyndaǵy ortalyq qala Ýfaǵa jetti. Sol jerde elshilikti Aldar tarhan kútip alǵan. Ol Tevkelevke aldymen Ábilqaıyr hanǵa habar jibergen jón degen keńes berdi. Habarshylar attandy da, tamyzdyń 22-sinde han ókilderimen birge oraldy. Olar Ýfada qurmetti eskortpen, qarýly kúzetpen kúsheıtilgen ekspedısıany (ımperatrısa Anna Ioannovnanyń elshiligin) hannyń jazǵy ordasyna qaraı sol aıdyń aıaǵynda bastap shyqty. Qazaq eliniń shegine ilige bergende, olardy Ábilqaıyr hannyń uly Nuraly sultan qarsy aldy. Ol patsha elshiligine protokoldyq qurmet kórsetý úshin arnaıy jiberilgen edi. Sóıtip, qazaq áskeriniń han tarapynan bólingen eki júz sarbazdan turatyn saltanatty eskorty ári kúzetiniń ortasynda, aıdan astam jol ústinde bolǵan ekspedısıa, aqyry, 1731 jylǵy 5 qazanda Yrǵyzdaǵy Mánitóbe alqabyna tigilgen hannyń jazǵy ordasyna at basyn tiredi.
Ábilqaıyr han orys patshaıymynyń elshisi ákelgen habardy kópke sozbaı talqyǵa salý qajet dep sheshti. 1731 jylǵy 10 qazandy jınalys ótkizetin kún dep belgiledi. Oǵan 1730 jylǵy mamyr aıyndaǵy quryltaıǵa qatysqan Kishi jáne Orta júzder shonjarlaryn shaqyrtty. Jınalysqa deıin han aldymen óz elshilerinen muqıat esep aldy, sosyn orys elshiliginiń basshysy Tevkelevti qabyldady. Tevkelev hanmen, qazaqtyń bedeldi tulǵalarymen (bı, sultan, batyrlarymen), ekspedısıaǵa Ýfada qosylǵan qurmetti eskortty bastap kelgen Aldar tarhanmen jáne Taımas batyr sekildi ózge de yqpaldy bashqurttarmen áldeneshe ret kezdesip, aldyna qoıǵan máselesiniń sheshilý jolyn aqyldasty. Onyń kúndeliginde (jýrnalynda) jazylǵan aqparattarǵa qaraǵanda, syı-sıapat tarata otyryp qozǵalǵan áńgime túp-túgel qazaqtardy ımperıa bodany bolýyna moıynsuntý jóninde bolǵan sıaqty. Alaıda, tapsyrmaǵa saı toltyryp otyrǵan jýrnalyna patsha qyzmetshisi tek qojaıynyna jaǵatyn mazmundaǵy sózderdi jazýy tıis ekenin este ustaý kerek. Iaǵnı, túpki maqsaty bolyp tabylatyn jasandy qujatty – «Reseıge kiriptarlyǵyn moıyndaıtyn bir japyraq qaǵazdy qaıtkende qolǵa túsirý úshin, mıllıon som jumsasa da, bedeldi qazaqtardy satyp alý» jolynda júrgizgen jumystaryn ásirelep tańbalaýy kúmán týǵyzbaıdy. Jýrnalyndaǵy aqparattardyń ımperıada ózge jurttarǵa qatysty qalyptasqan toltyrý úlgisinde, keńse qaǵazyn ózgeni tómenshiktete otyryp júrgizý dástúrinde jazylǵany anyq. Patshalyq jáne keńestik dáýirlerde, sondaı-aq bizdiń táýelsiz zamanymyzda da kóptegen ǵalymdar Tevkelevtiń sol shaqta júrgizgen dıplomatıalyq kelissózderi qazaqqa Reseıdiń bodany bolýdy moıyndatýǵa tireldi dep sanaıdy. Durysynda, sondaǵy kelissózge ár tarap óz
