Qaı ýaqytta da, qandaı bir mezgilde bolmasyn qalyń kópshiliktiń aldynan únemi shyǵyp turatyn bir suraq bar. Ol «Ult zıalylary dep kimdi aıtamyz? Olardyń qataryna qandaı mamandyq ıelerin jatqyzamyz? Oqyp, bilim alǵandardyń barlyǵy da zıaly ma? Jalpy, qazaqta ıntellıgensıa, ıaǵnı, zıaly bar ma» degen saýal aldymyzdan qashanda da shyǵyp otyrǵan. Oǵan berilgen jaýaptar da óz kezeń-kezine baılanysty ár túrli bolǵandyǵyn tarıhtan bilemiz. Sonda da, onyń mán-maǵyna, túp-turaǵyn anyqtap aıtyp bergen birde-bir ǵulamany oqyp-bilmeppiz. Kóterilgen máseleniń kúrdeliligi de sonda bolsa kerek. Endeshe, osy bir máńgilik suraqtarǵa jaýap izdeý nıetimen biz de atalǵan taqyryp tóńireginde oı qozǵaý úshin ár túrli mamandyq ıelerin osynaý keleli keńeske shaqyrǵan edik. Keleli keńesimizdiń qonaqtary: Áshirbek Syǵaı – profesor, teatr synshysy, Smaǵul Elýbaı – halyq jazýshysy, Qambar Atabaev – ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń Álem tarıhy, tarıhnama jáne derektaný kafedrasynyń profesory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, Dos Kóshim – respýblıkalyq «Ult taǵdyry» qozǵalysynyń tóraǵasy, jýrnalıs, Qalı Sársenbaı –«Almaty aqshamy» gazetiniń Bas redaktory, Álimǵazy Dáýlethan – tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, Amanhan Álimuly – jýrnalıs.

–  Meniń oıymsha, ultyn ólip-óship súımegen adam eshqashan zıaly bola almaıdy. Bilimdi adamdardy ıntellıgentter deımiz. Qazir bári bilimdi. Ne óz tilin, saltyn, dinin bilmeıtin bizdi basqaryp otyrǵan sholaq belsendilerdiń barlyǵy derlik Máskeý ýnıversıtetin bitirgen. Eger, bilimdi osylar desek, zıaly da osylar. Múlde mektep esigin ashpaǵan, árip tanymaǵan aýylda nebir sanaly aǵalarymyz bar. Aýylǵa barǵanymda, solarmen sóılesip otyryp, tań qalamyn. Búkil dúnıe júzinde qandaı qubylystar bolyp jatqanyn, álemdegi jańalyqtardy, jastardyń bolashaǵyn durys tarazylap aıtyp otyrady. Sozaq aýdanynda Marqabaı Súleımenov degen dosym bar. Nebári mektep dırektorynyń orynbasary. Sonymen kez-kelgen máseleni talqylaýǵa bolady. Óıtkeni, shynymen de, bilmeıtini joq. Halyqtyń hal-jaǵdaıy jóninde óte qatty tolǵanatyndardyń biri bolǵan. Ókinishke oraı, 56 jasynda ómirden ótti. Bilimdarlardyń bári zıaly degenge asa qurmetpen qaramaımyn. Qazir zıalyny otqa, oqqa qoıýdan eshkim sharshamaıdy. Halyq zıalyny izdep, tapsa kinálap jatady. Eń áýeli, biz memleketimizdiń qaı baǵytta kele jatqanyn túsiný kerekpiz. Bul sosıalızm be, álde demokratıalyq baǵyttaǵy naryqqa negizdelgen kapıtalızm be, túsine almaımyz. Zıalylar qazir daǵdarysta. Ortaq ıdeologıa joq. Baǵyt-baǵdar beretin istiń jospary da kórinbeıdi. Aıtylatyny qur sózder. Qazir zıaly óz tilinde, bılik óz tilinde, aýyldaǵy halyq óz tilinde sóıleıdi. Jyly kabınette uıqy surap otyrǵandardyń sheshimder qabyldap jatatyny kóńil qaýzaıdy. Elmen eseptespegen, halyqpen talqyǵa túspegen sheshimder qabyldanbaýy kerek. Halyqpen sanasqan, aqyldasqan qadamdar jasalsa, bul naǵyz durys qadamdar bolar edi.

– Shyndyǵynda da, óz basynan góri, qarapaıym halyqtyń jaǵdaıyn kim artyǵyraq oılasa, sony zıaly deý kerek. Bılik basynda otyrǵandar halyqtyń múddesin oılamasa, ustanǵan baǵyttary ózgeshe bolsa, bul halyq úshin úlken qasiret. Til, din, ulttyq qundylyqtar jaıly jan aıqaılary beker emes. Bunyń bári bıliktiń basynda otyrǵandar, qujattarǵa qol qoıatyndar óz basynan buryn halyqtyń da qamyn oılasa eken degen nıetten shyǵyp otyr. Zıaly qaýymy óz halqynyń muńyn muńdamaıtyn halyq múlde halyq emes. Bul jaı ǵana tobyrǵa aınalyp qalýy da múmkin.Zıaly qaýymda ulttyq reńk mindetti túrde bolý kerek. Óz halqyna eńbegin sińirip júrgen adamdy, adamzatqa eńbegin sińirip júr dep túsiný kerek. Jahandaný zamanynda ultsyz kıborgtar (aǵylshyn tilinde qysqartylyp berilgen kıbernetıkalyq organızm degen sóz, onyń ekinshi maǵynasy medısınada bıologıalyq organızmge jatady – A.I.) keń etek alyp, keıbir mınıstrdiń kreslosynda otyrǵan, biraq, sanasy jaǵynan oınap júrgen baladan aspaıtyndar bolady. Bul ultty qasiretke alyp kelýi de múmkin. Jańadan qyzmetke kelgen keıbir jigitterimiz ultsyzdyqty, jahandaný dáýirindegi kıborg adamdy maqsat-murat etetin sıaqty kórinedi. Bul degenimiz olarda ulttyq múdde bolmaıtynyn kórsetedi. Bolsa tek ekonomıkalyq múdde ǵana bolar. Aqsha sanaý da kerek. Biraq, sonymen qatar, ulttyq ıman qosa júrip otyrsa deımiz. Biz qazir qaı kezeńde ómir súrip jatyrmyz? Qaıda bara jatyrmyz? Bolashaǵymyz qandaı? Bizdiń bolashaǵymyz qaı eldiń bolashaǵyna sáıkes? Bolashaǵymyz daǵdarysqa ushyraǵan kapıtalıs memlekettiń bolashaǵymen sáıkes pe? Álde, bizdi jarqyn bolashaq kútip otyr ma? Mine, osy saýaldarǵa jaýap taýyp, baǵa beretin kez jetti. Jalpy, memleketimizdiń qaıda bara jatqanyna taldaý, boljaýlar jasaý kerek

: – Zıaly, bul qoǵamnyń, ulttyń aqyl-oıy. Qaı zamandy almasaq ta, zıaly bolǵan, bolady da. Tek qoǵamyna qaraı deńgeıleri ár túrli bolady. Osy tusta ózim týraly aıta ketkim keledi. Meni bireý zıaly dese, maǵan mazaq syqyldy kórinedi. Ǵalym bolarmyn, ataǵym bar shyǵar, biraq, zıaly emespin. Qalaı zıaly bolam, Ke­ńester kezinde partıany maqtap, kandıdattyǵymdy qorǵasam, táýelsizdik alǵan soń, partıany jamandap, doktorlyq qorǵasam?! Qansha dıplomy bolmasyn, ulttyń múddesin oılamaǵan adam zıaly emes. Tarıhshy retinde, tarıhymyzǵa toqtala keteıin. Búkil ómirin ultyna arnaǵan Alash zıalylaryn aıtpaı ketýge bolmaıdy. Álıhan Bókeıhanov bar ǵumyryn halqynyń múddesin qorǵaýmen boldy. 24 jasynda kóteriliske shyǵyp, qara tizimge endi. Ómiriniń sońyna deıin sol qara tizimnen shyǵa almaı óltirildi. Ahmet Baıtursynov halqy úshin búkil ómirin azappen ótkizgenderdiń biri. Ult zıalysynyń úlgileri dep aıtýǵa bolady. Olardyń zıalylyǵynyń eń basty belgisi, ultshyldyǵy boldy. Qazir, ultshyldyq degen termın Keńes úkimetiniń saldarynan transformasıaǵa ushyrap, maǵynasyn joǵaltty. Búginde, ultshyl dese qorqyp, qashatyndaı dárejege jettik. Al, negizinde ultshyl degen azamattyń azamattyǵyn kórsetetin termın. Kezinde 1917 jyly aqpan tóńkerisinen keıin ótken quryltaıǵa saılaýǵa túsken kandıdattarǵa berilgen minezdemede ultshyl azamat degen baǵa eń joǵarǵy baǵa bolyp eseptelgen. Oǵan Álıhan Bókeıhanovtar depýtat bolyp ótti. Sol kezdegi gazet betterine qarasańyzdar, saılaýǵa túsken depýtattardyń eń birinshi kórsetkishi ultshyl azamat dep jazylǵan. Mine, osydan aıtarym qazaq zıalylarynyń tarıhy – qasiretti tarıh. Qazaq zıalylary barlyq zamanda da oqtyń ótinde turdy. Zıalylardyń taǵdyry sol. Zıaly bolam degen adam qaı kezde bolmasyn ultynyń janashyry bolý kerek. Qaı qoǵamda bolmasyn zıaly qaýym opozısıada turady. Óıtkeni, eshqandaı bılik tolyǵymen halyqtyń múddesimen sanaspaıdy. 30-jyldary qazaq zıalylarynyń taǵdyry qalaı bitkeni belgili. Qazaq zıalylary bir emes, birneshe ret qyryldy. Sonda da biz zıalyny izdep otyrmyz. Biraq, soǵan qaramastan zıaly qaýym bar. Mysaly, Úshkiltaı Subhanberdiqyzy degen apaıymyz búkil ǵumyryn Qazan tóńkerisine deıingi qazaq ádebıetiniń bıblıografıasyn jasaýmen ótkizdi. Bir ınstıtýttyń jumysyn ózi ǵana atqardy. 20-dan astam kitap shyǵardy. Eshqandaı ataq ta dańq ta qýmady. Ómirden ótken Jaǵda Babalyq atamyzdyń bilimi, biliktiligi qandaı edi?! Onda naǵyz ensıklopedıalyq bilim bolatyn. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda elimizdiń egemendigine shı júgirtýshilermen, ıaǵnı, myńmen jalǵyz alysqan Aldan aǵa Aıymbetovty qaıda qoıamyz. Ol kisiniń jalǵyz ózi shyǵarǵan «Kazahskaıa pravda» gazeti sol kezeńde ulttyq namysty oıatyp, qazaq qoǵamynyń qozǵaýshy kúshi bolǵan joq pa? Osy kisilerdi zıaly demegende kim deımiz? Al, endi, búgingi kúnge kelsek, qazir de zıalylar bar. Zıaly úni estilmeı, zıalylarǵa múmkindik berilmeı jatqan shyǵar, qaıdam? Mysaly, sol B.Atabaev, J.Mamaı sekildi oppozısıoner sanalatyn topta da zıalylar bar ǵoı. Qasymda otyrǵan Dos inimdi zıaly emes dep kim aıta alady. Ol da ıntellıgensıanyń bir ókili.

– Árkimniń jeke pikiri bar. Menińshe, opozısıadaǵylardyń negizgi maqsaty – bılikti alý.Olar bılikti alý úshin, árıne, halyqtyń oıyndaǵy sózdi aıtyp, halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaý kerek. Sol ýaqyttarda solardyń jumystarynan zıalylyqqa jaqyn reńk baıqaımyz. Desek te, olardyń basty maqsaty – bılikti alý. Men olardy zıalylarǵa qospas edim. Sebebi, zıalylyq pen saıasatkerliktiń arasy eki túrli. Meniń Gavrıl Harıtonuly Popov degen dosym: «ıntellıgensıa vsegda v oppozısıı» deıtin. Soǵan oraı: «Sender opozısıa boldyńdar, qazir demokratıa ornap jatyr, taǵy opozısıa bolasyńdar ma? Senderdiń aıtqandaryń oryndalatyn bolý kerek. Men túsinbeımin», – dep suraǵanym bar. Sonda ol maǵan: «Joq, Dos. Olar árqashan opozısıa bolady. Óıtkeni, olar ómirdi qalaı jaqsartý kerektigin biledi. Soǵan qatysty usynystaryn aıtady. Sosyn, sol usynystardy túzetip qaıta usynady», – degen bolatyn. Sondyqtan, ıntellıgensıa degen qoǵamǵa árqashan jol kórsetip, baǵyt berip otyratyndar. «Intellıgensıa vsegda v oppozısıı» degen de, ol sony meńzeıtin. Sondyqtan, zıaly qaýym qaı ýaqytta bolmasyn oıyn ashyq aıtýǵa mindetti. Al, bılikke qatysty túrli oı-tásilder oılap, birese bılikke jaqyndap, birese alystaıtyndar saıasatkerler. Sondyqtan da, meniń oıymsha, opozısıanyń da, basqa da saıası maqsat pen zıalylyqtyń ekeýiniń arasy eki úlken másele. Ult óziniń memleketin qurǵan ýaqyttan bastap ıntellıgensıa qajet bolady. Sebebi, ol sol memlekettiń ıdeologıasyn, ulttyń ımandylyǵyn, adamgershiligin, qoǵamnyń ádiletti bolýyn oılap, jolyn kórsetip, nasıhattaı biledi. Olardyń aldynda úlken mindetter turady. Eger, ult óziniń memleketin qurmasa, zıalynyń qajeti joq. Menińshe, qazirgi daǵdarysymyzdyń negizgi sebebi, memleketke onyń kereksiz bolyp qalýy. Sebebi, bılik basyndaǵylar kóp máselelerdi ózderi sheshedi. Prezıdent jeke bir oı aıtsa, odan tómengi sholaq belsendiler sol máseleni ózderiniń biliminshe, deńgeıinshe oryndaıdy. Ne bolmasa, ózderiniń ishki maqsattarymen aralastyra júzege asyrady. Mine, sodan zıalynyń qoǵamǵa qajettiligi birte-birte tómendeıdi. Bul eń úlken qaýip dep oılaımyn. Desek te, halyqty alǵa alyp júretin zıalydan basqa eshkim joq. Bul olardyń tarıhı mısıasy. Keı ýaqytta olar daǵdarysqa ushyraıtyn shyǵar, keı ýaqytta toqyraıtyn da bolar. Biraq, qazir, osylaı keleli keńes uıymdastyrylyp, talqylaýlar ótkizip jatqanymyz zıalylardyń áli de bir nárse aıtqysy keletinin kórsetedi. Ekinshi másele, olarǵa múmkindik berilýi de, berilmeýi de múmkin. 1960 jyly men hat tanydym. Sodan bastap, barlyq qazaq gazet-jýrnaldaryn oqımyn. Meniń tańqalatynym, sol ýaqytta «Zıaly qaıda?» degen birde-bir maqala oqymappyn. Al, táýelsizdik alǵan kúnnen bastap, «Zıalymyz qaıda?» degen maqalalar jazyla bastady. Bul memleket bop qurylǵannan keıingi, zıaly qaýymǵa degen qajettiliktiń týǵanyn kórsetedi. Bundaǵy qajettilik halyqqa ǵana týdy. Bılikke bul qajetsiz. Sebebi, zıalylardyń aıaqqa oralǵandaı, ár qateni túzetip otyrýy eshqandaı bılikke unamaıdy. Tipti, Amerıkadaǵy bılikke de unamaıdy. Biraq, olarda zań júzinde jazýǵa, aıtýǵa, pikirtalas týǵyzýǵa múmkindik bar. Bıliktegi bir qatelik, nege zıaly qaýymdy jınap, Eýrazıalyq odaq, Kedendik odaq qurý jaıly pikirlerin, usynystaryn tyńdamasqa? Negizinen, bılik basyndaǵylar keleli máselelerdi sheshý kezinde zıalynyń pikirimen, oıymen sanasý kerek. Menińshe, zıalylyqtyń sınonımi parasattylyq. Parasattylyqtyń ishine mádenıet te, aqyldylyq ta, adamgershilik te, ımandylyq ta kiredi. Al, osyndaı adamdar aralasqan qoǵam ádiletti, ımandy qoǵam bolatyny anyq. Sondyqtan, bılik zıalylardy keri ıtere otyryp, ózderimen ózderi bolyp qalyp jatqan sıaqty. Zıaly qaýymnyń ekinshi toqyraýy bul – qý tirshilik. Óıtkeni, qazirgi qoǵamda ult múddesin oılaǵannan buryn, óziniń, mysalǵa, balalaryn qalaı oqytsam eken degen oılary kóbirek mazalaıdy. Bul qashyp qutyla almaıtyn sýbektıvti faktorlar. Optımıs adam san sapaǵa aınalady der. Kezinde on shaqty ulttyq uıym bolsa, qazir de olardyń sany sol qalpy. Ult bolǵan soń, onyń problemalary kóp. Nege, ár problemany ár uıym óz basyna alyp, sol tóńirekte jumys atqarmasqa?! Bireýi aıtalyq, qazaq mektepteriniń problemasymen, bireýi oralmandardyń máselesimen aınalyssyn. Joq, sol burynǵy Muhań, Qaseńder ǵana júgirip júredi. Sol 80-90 jyldardan beri júgirip júrgenimizge uıalamyz. Sodan, sannyń sapaǵa aınalǵanyn kóre almaı júrmiz. Ony aınaldyratyn da zıaly. Qazir túrli azamattyq uıymdar men jeke tulǵalardyń bizdi basyp ozatyn kúni keldi. 1937 jyly talaı zıalylarymyz atyldy. Sodan keıin, 50-jyldary da basqa zıalylar shyǵyp jatty. Sol kezde, menińshe, totalıtarlyq júıe jaqsy aıla tapty. Olar zıaly qaýymnyń barlyq materıaldyq jaǵdaıyn jasap, shyǵarmashylyq múmkindik berdi. Sol arqyly olar zıaly qaýymdy azdyrdy. Meniń oıymsha sol azdyrýdyń aıaǵy qazirgi jaǵdaıǵa jetkizdi. 90-jyldary «Azat» qozǵalysy qurylǵan kezde, ıaǵnı, alǵash ashtyq jarıalaǵan kezimizde men bir-eki ǵana zıalyny kórdim. Qalǵany, traktorıster, eginshiler, qoıshylar. Olar elimizdiń 16 oblysynan kelip palatka tigip jatty. Sonda, olardyń tań qalǵany, zıaly qaýym ókilderiniń birde-bireýin kóre almaǵanynda. Qarap otyrsańyz, Jazýshylar Odaǵy 150 metr jerde. Bul zıaly qaýymnyń jaltaqtyǵyn kórsetedi. Ol óziniń óliminen qorqý emes, qoldaǵy bar nárseden aıyrylyp qalamyn-aý degen jaltaqtyq. Meniń oıymsha, bul aýrý ýaqyt óte shyǵady.

– Aıtalyq, ult zıalysy emes, qazaq zıalysy dep bólip jatqanymyz táýelsizdik alsaq ta, rýhanı deńgeıimizdiń tómen deńgeıde jatqanyn kórsetedi. Qazir, zıaly degen kim ekeni ábden anyqtalyp, árkimniń óz qyzmetine kirisetin ýaqyty jetti ǵoı. Zıaly degenge tolyq jáne durys anyqtama berilmegenniń ózi keri áserlerin kórsetip jatyr. Júsipbek Aımaýytov: «Mádenıet degenimiz – ultty ólip-óship súıý», – deıdi. Mádenıetke qatysty barlyq anyqtamalyqtar men ensıklopedıalardy qarasaq, 200 anyqtama bar eken. Sol anyqtamanyń birde-bireýi Júsipbek Aımaýytov aıtqanǵa jetpeıdi. Sondyqtan, menińshe, eń áýeli zıaly adam mádenıetti jáne ozyq adam bolý kerek. Eldiń qamyn, bolashaǵyn kóbirek oılaıtyn adam zıaly. Al, Halel Dosmuhamedov bolsa: «Tildiń buzylýyna oqyǵandar aldymen sebepshi bolady. Sebebi, olar basqalarǵa eliktegish keledi», – dep pikir bildiredi. Shyn máninde qazir halyqty buzyp jatqandar oqyǵandar. Tárbıesiz berilgen bilim keri áserin tıgizýde. Men bul sózben, oqyǵanyn halyqqa qyzmet etýge jumsamaıtyn zıalylardyń ishindegi zıandylar jaıly aıtqym kelip otyr. Qazirgi taǵy bir másele, saıasatkerlik pen zıalylyqtyń arasyn ajyratý qıyn bolyp ketti. Julqynyp alańǵa shyqqandardyń barlyǵy bizge zıaly bolyp kórinedi. Negizinen olaı emes. Osydan 10-20 jyl buryn «Kazpravdanyń» birinshi betine qazaqtyń 15 kásipkeriniń qoly qoıylǵan Prezıdentke arnalǵan haty shyqty. Olar Elbasyna negizgi 3 talap qoıdy: jer satylsyn, memlekettik til qazaq tili bolmasyn, memlekettik grafadan ult belgisi alyp tastalynsyn. Solardyń barlyǵy negizinen, qazaqqa jany ashýǵa tıisti jigitter. Sondaǵy qol qoıǵandar, qazir, ózderin patrıotpyz, zıalymyz deıdi. Sonda, qazaq umytshaq halyq pa?! Keshegi 10 jyldyq tarıhyn, kimniń halyqty jaqtamaǵanyn biletin shyǵar. Mine, osyndaı psevdozıalylar halyqtyń nazaryn ózine qaratpaq oıda. Biraq, halyq aqymaq emes. 100 jyldyq tarıhty biletin halyq keshegi 10 jyldyq tarıhty biledi. Menińshe, saıasatta júrgen zıalylardyń osyndaı da toby bar. Bunyń barlyǵy árkimniń óz jumysymen aınalyspaýynan. Jańaǵy aıtqan zıalylardyń maqsaty ulttyń múddesi emes, óziniń jeke basynyń múddesi. Taǵy bir mysal aıtýǵa bolady. Men «Almaty aqshamy» gazetine kelgennen bastap bir ózgeris engizýdi oıladym. Sonda, esime bir nárse tústi. Kezinde Vıktor Hrapýnov qalada Almatynyń 150 jyldyǵy degen úndeýler jazyp, merekelik sharalar ótkizip jatty. 1000 jyldyq tarıhy bar alyp shaharymyzdy osylaı mazaq etýdiń bári bilmestikten. Osyǵan qatysty talaı materıaldar da jazdyq. Sosyn, eń jaqsy oı, gazettiń mańdaıshasyna «Myń jasaǵan shahardyń shamshyraǵy» dep jazdyq. Gazetti oqyǵan árbir azamat qalamyzdyń 1000 jyldyq tarıhy bar ekenin bilip júredi. Bilmeıtinderine aıtady. Sondyqtan, zıaly degen halyqtyń qamyn oılaıtyn, ózi qaı saladan bolmasyn, óz salasynda halqyna qyzmet etetin adam bolý kerek.

– Qaleke, «halyqty buzyp jatqandar oqyǵandar» degennen shyǵady. Ótken ǵasyrdyń basynda dintanýshy Sergeı Býlgakov bir general keıipkeriniń aýzyna: «Proklátaıa rýsskaıa ıntellıgensıa! Snachala odýrıla svoıý sobstvennýıý golový, a potom otravıla ı razvratıla ves narod» degen sózdi salady. Shynynda da, qaı kezeńde de kóp jaǵdaılarda halyq ıntellıgensıanyń is-áreketterin úlgi-ónege kórgen. Búginde solaı. Endeshe, qazaq ıntellıgensıasy bilimdilik pen biliktilikti bylaı qoıǵanda, Táńirlik senim-nanymnan bastalyp, musylmandyq ımanmen ulasqan joldy qalyń kópshilikke negizgi baǵyt-baǵdar etip kórsete otyryp, ózderi soǵan laıyq jandar bolsa ǵoı dep te oılaıtynymyz ras emes pe?! Sondyqtan, eń aldymen, ózin zıaly sanaıtyn azamattarymyz halyq janashyry bola bilse ǵoı, shirkin! Memleketimizdiń de arqa súıeri solar bolsa nur ústine nur emes pe?! Ultymyz sonda ǵana órkenıeti de, mádenıeti de ilgeri ketken el-jurtpen ıyq tirestirip, básekelestikke laıyq ult bolar edi-aý!

– Burynǵy qoǵamnyń eń úlken qateligi – sol qoǵamdaǵy adamdardyń óziniń kinásin, aıybyn eshqashan moıyndamaýynda. Basty másele osynda shyǵar. Qarańyz, búginde biz táýelsizdik dep aıtyp ta, jazyp ta jatyrmyz. Endi qarańyz, biz táýelsizdikti kimnen aldyq ?! Alýshy – Qazaqstan. Al, berýshi joq. 20 jyldyń ishinde baspasóz betterinen táýelsizdigimizdi Reseı ımperıasynan aldyq degen sózdi merzimdi baspasózderdiń nemese tele-radıo arnalardan estip, oqyp kórdińizder me ?! Nemese úlken minberlerde ózin ıntellıgent sanaıtyndar aıtty ma? Árıne, aıtqan joq. Bul bizdiń otarsyzdandyrý saıasatyn júrgizbegenimizdi kórsetedi. Endeshe, ult zıalylary osy máselelerdi aıtpaı, jazbaı qaıda júr. Soǵan qaramaı, ult zıalysy bar. Biraq, olardy tyńdaıtyn qulaq joq. Ulttyń sózin sóılep, ult múddesi úshin júgirip júrgenderdiń ishinde, ult zıalysy týraly eń durys anyqtama aıtqan – Mustafa Shoqaı. Ol ulttyń zıalysy bolý úshin ulttyń talap-tilegimen, ulttyń zerdesimen, ulttyń sana-sezimimen úılesýi kerek ekendigin aıtqan. Eger, halyq qoldamasa, zıaly bolǵanymen eshnárse isteı almaısyz. Dál sol sıaqty, qazir bizdiń zıaly degenderimiz Batystan bilim alyp kelip, basqasha sóıleıtinder. Halyq óz aldyna. Bular óz aldyna. Shyndyqty aıtyp, árkimniń atyn óz atymen ataı alsa, sony men zıaly dep esepteımin. Ol qoıshy, traktorıst ne bolmasa akademık bolýy da múmkin. Ult úshin basyn báıgege tige alǵan adam ǵana zıaly dep sanalady. –

– Osy tusta halyqtyń jazýshysy retinde Elbasymyzǵa alǵysymdy bildirgim kelip otyr. Onyń bıylǵy jylǵy atqarǵan isterin aıtqym keledi. Asharshylyq jaıly áńgime joǵary dárejede aıtylyp ótti. Bul Elbasynyń tikeleı óz bastaýymen boldy. Jeke kezdesýde ol kisige asharshylyq kezinde ómirden ótken azamattarǵa eskertkish qoıyp, bul paryzdan qutylmaıtynymyzdy aıttym. Artynda 4 mıllıon qurban, arýaq tur. Buǵan «Holokosta» deńgeıindegi memorıaldyq keshenniń Almatyda salynýy kerektigin jetkizdim. Elbasy buny quptady. Ekinshi másele, mıllıondaǵan qazaq jastary kóshede arba súırep júr. Solardy kórgen saıyn janymyz aýyrady. Mine, bıyl qoljetimdi baspana baǵdarlamasy júzege asyp jatyr. Bul jastarymyzǵa da, tipti aqshasy joq azamattarǵa da turǵyn úı alýǵa úlken úmit otyn jaqty. Kelesi aıtarym, keshegi ótken álem dinderiniń bas qosýy. Onda Elbasymyz ımandylyq jaıly úlken áńgimeler aıtty. Sonda, meniń kózim, elimizde ımandylyqtyń bar ekenine jetti. Iman arqyly bárin jeńýge bolady. Ultsyzdyqty da, qylmystardy da ıman arqyly tyıa alamyz. Endi, Eýrazıalyq odaq týraly aıtqym keledi. Biz úshin bul Eýroodaq ispettes bolsa, Reseı úshin qulaǵan Keńes odaǵyn qurý sıaqty. Menińshe, bunda odaq emes, federasıaǵa aınalyp ketý qaýpi bar. Osy jerde zıalynyń daýsy qajet dep oılaımyn. Zıaly qaýymnyń aınalysatyn basty máselesi, bizdiń qandaı odaq qurýymyz jaıly bolýy kerek.

– Shynymen de, Temirbek Júrgenov, İlıas Omarov, Ózbekáli Jánibekov syndy bılikte otyrsa da, halyqtyń qamyn oılaǵandar bar. Aıtalyq, Táshenov jerdi saqtap qalamyn dep basyn báıgege tikti. Bárin qoıa tura Qonaevtyń ózin de aıtýǵa bolady. El osy kúnge deıin Qonaevty qurmetteıdi. Bul onyń parasattylyǵyn kórsetedi. Manaǵy, Álimǵazy aǵamyz aıtqandaı, bizdegi eń negizgi problemanyń basy – otarsyzdandyrý prosesiniń júrmeýi. Táýelsizdik alǵanymyzben, otarsyzdandyrý prosesi júrmedi. Qazaq tiliniń memlekettik til bolyp tolyq qalyptaspaǵany da sonyń saldarynan. Memleketimizdegi negizgi ult – qazaq ulty. Qalǵandary, dıasporalar. Al, bılik bolsa bizde 130 ult bar dep halyqty shatastyrady. Óz memleketinde, óz jerinde otyryp, qazaq áli negizgi ultqa aınalǵan joq. Til qazaqtiki, jer qazaqtiki, memleket qazaqtiki. Basqa ult ókilderi memleket quryp otyrǵan ult retinde qazaqtardy syılaý kerek. Ult zıalylarynyń aıtary da sol tóńirekte bolmasa bolmaıdy. Jańaǵy Smaǵul aıtyp otyrǵan asharshylyq qurbandaryna arnap monýment ornatý durys oı. Degenmen, asharshylyqtyń 80 jyldyǵy alda kele jatyr. Sondyqtan, meniń usynysym, qystyń bir kúnin asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni dep ataǵandy durys sanaımyn. Al, endi, qazirgi baspasózge baǵa bersek, «Qazaq» gazetiniń deńgeıine bizdiń qazirgi birde-bir baspasózimiz jete almaı keledi. 2-aqpanda «Qazaq» gazetiniń 100 jyldyǵy bolady.Osyǵan baılanysty usynysym, osy 100 jyldyqty respýblıka kóleminde ótkizý kerek. – Orys dintanýshysy, jazýshy Dmıtrıı Merejkovskıı orys ıntellıgensıasyn Petr İ-den bastaý kerek degen oı aıtady. Shynynda da, Reseıge Eýropanyń terezesin ashyp bergen sol emes pe?! Ol orystardy Eýropalyq álemge shaqyrǵan birinshi ıntellıgent. Al, fılosof Petr Strýve bolsa, Patshalyq Reseı kezindegi uly Tolstoıdan bastap, basqa da aqyn-jazýshylardy zıalylar qataryna qospaı, tek halyqty revolúsıaǵa shaqyrǵan birinshi ıntellıgent Bakýnın deıdi. Jýyrda «Qazaq zıalylary» degen kitapty qarap shyqtym. Onda tek Batystan bilim alǵandardy jazyp, zıalylar tarıhyn HVIII-HİH ǵasyrdan bastaıdy. Sonda biz, ult zıalylary tarıhyn kimnen, qashannan bastaýymyz kerek. Alǵash, Qazaq memlekettiligin qalyptastyrǵan arysy Kereı men Jánibek, berisi Jáńgir han zıaly emes pe?

– Ult zıalylary ultynyń azattyǵy, ultynyń baqyty úshin eshnárseden taıynbaıtyn adamdar toby. Olardyń saýatty, saýatsyz bolýy ekinshi másele. Meniń atam, Shyrdalym aqyn degen kisi bolǵan. Sol kisi 1924 jyly meshit saldyrypty. Meshittiń oń jaq jáne sol jaq bosaǵasynda mynadaı óleń joldary jazylǵan eken: «Islamnyń anyq atqan tańyn kórsem, Stambýl áskeriniń shańyn kórsem. Dúnıeden armansyz óter edim, Mekke men Mádınege baryp ólsem». 1950 jyldary Keńes odaǵy aldymen sony qurtty. Demek, sol bir túkpirde jatqan molda Islamnyń tutastyǵyn jyrlaǵan eken. Bunyń ózi onyń zıalylyǵyn kórsetedi. Dos Kóshim: – Ár zamanda zıalylyqqa ár túrli krıterıı qoıylǵan. Qazirgi zamandaǵy sonyń negizgi belgisiniń biri – bul azamattyq kózqarasty ustanymdy ustaý. Áli esimde, osydan 7-8 jyl buryn ólim jazasynyń kerek ne kerek emestigi jaıly úlken talqylaýlar ótti. Men sonda sarapshy edim. Kópshilik ólim jazasyna qarsy boldy. Biraq, bir profesor ólim jazasynyń kerek ekendigin dáleldedi. Sonda, men o kisige «ólim jazasyna moratorıı jarıalansa, Siz basqa pikirdegi maqala jazasyz-aý, túbi» degen oıymdy aıttym. 3 kúnnen keıin, Prezıdent ólim jazasyna moratorıı jarıalady. Artynsha, ólim jazasyn jaqtaǵan álgi profesor, meniń aıtqanymdaı, kóp uzamaı-aq ólim jazasy qajet emes degenge saıatyn maqala jazdy. Mundaǵy aıtaıyn dep otyrǵanym, zıalylyqtyń basty belgileriniń biri – aıtqan sózine jaýap berip, turaqtylyq tanyta, aıtqanyna berik bolýy kerektigi. Al, endi, zıalylar tarıhynyń qaı ýaqyttan bastalǵanyn tarıhshylar sheshý kerek shyǵar. Menińshe, Asan qaıǵynyń ózi zıalylar atasy ispettes. Ár aıtqan sózi, mádenıettiligi, onyń zıalylyǵyn kórsetedi. Bizdiń maqtanyshymyz, ol árbir kezeńimizde zıalylarymyzdyń bolýy jáne ony halqymyz umytpaı, ózderiniń jadynda saqtap, sózderin ólmesteı kúıinde urpaqtan-urpaqqa berip kele jatýynda. Áli kúnge deıin bizdiń olardan úırenip, olardy qurmettep kele jatýymyzdyń syry sonda. Sondyqtan, menińshe, zıalylyq máńgilik qubylys. Qambar Atabaev: – Menińshe, qazaq zıalylary sonaý Ál-Farabı, Júsipbek Balasaǵundardan bastaý alady. Bizde zıalylyqtyń mektebi bolǵan. Kezinde Abaı 20 jasynda búkil bı-sheshenderdiń shyǵarmalaryn, tarıhty jatqa bilgen. Bul da úlken parasattylyq. Sondyqtan, zıalylar tarıhy tereńde jatyr. Áshirbek Syǵaı: – Zıalylyqqa alyp kelgen tulǵalar bar. Abylaı hannyń ózi eldi el qylǵan İ Petrdan kem emes tulǵa bolǵan. Onyń urpaǵyna aıtqandarynda kóregendilik, kóripkeldilik jatyr. Al, endi Abylaıdyń 300 jyldyǵyn nege umytyp otyrmyz?! Ol bizdiń halqymyzǵa eńbegi sińgen, úsh júzdiń basyn qosqan iri tulǵamyz. Al, osyndaı kisini nege madaqtamasqa?! Onyń qazaq úshin atqarǵan is-áreketteri zıalylyqtyń belgisi emes pe?! Abylaı el basyn qosyp, zıalylyq tanytqanda, endi, biz nege ony qurmettep ıntellıgenttik iltıpat kórsetpeımiz?! Qalı Sársenbaı: – Baǵana bir qonaq tarapynan qazaq baspasózi týraly jaısyzdaý áńgime aıtylyp qaldy. Soǵan baılanysty aıtarym, qaı zamanda bolmasyn, qazaqqa qyzmet etip kele jatqan qazaq baspasózi. Shyndyǵyna kelgende, elimizde shyǵatyn orys tildi basylymnyń bireýi de halqymyzdyń tarıhyn eshqashan jazbaıdy. Til, ult, jer týraly keleli máseleler kóterip jatqan orys basylymdaryn kórdińizder me? Bola qalǵannyń ózinde de ondaı jaǵdaılar neken-saıaq. Sondyqtan da, qazaqtyń muńyn muńdaıtyn da sol qazaqtyń dástúrli basylymdary. Endeshe, olar týraly pikir aıtqanda, óte baıqaý kerek sekildi, menińshe. Osy tusta qazaq zıalylarynyń bir kemshiligin aıtqym kelip otyr. Ol – máselege birjaqty kózqaraspen qaraýynda. Qazaqtyń eshqandaı zıalysy eshýaqytta halqynan keshirim suraǵan emes. Menińshe, halqynan keshirim suraǵan bir-aq zıaly bolǵan. Ol – Nurtas Ońdasynov. Al, 3 usynysty usynyp, prezıdentke hat joldaǵan 15 azamatymyzdyń oıynda keshirim suraý degen múlde joq. Sonda, biz olardy ultyn súıedi dep, elge qyzmet etedi dep qalaı aıta alamyz?! Zıalylyqtyń negizgi belgisi tektilikte bolý kerek.

– Qazaq baspasózi halqymen birge bolǵysy kelse, eń ómirlik máselelerdi talqylap jazý kerek. Buǵan Eýrazıalyq odaq, Kedendik odaq máseleleri kiredi. Al, zıalylyqtyń negizgi belgisi – ne úshin kúresetinimizdi anyq bilý. Sondyqtan, ne úshin kúresetinimizdi anyqtap alǵan jón. Birinshiden, úlken Eýrazıalyq odaqqa qaýippen qaraýymyz kerek. Ony keshiktirgen durys degen Prezıdenttiń oıyna qosylamyn. Kelesi másele, Abylaıdyń 300 jyldyǵy. Ol degen elimizdi biriktirgen alyptarymyzdyń biri. Mine, qyrkúıek aıynda Túrkistanda Abylaıdyń 300 jyldyǵyn úlken deńgeıde ótkizbekshimiz. Bul «eshten kesh jaqsy» degendi ańǵartsa kerek. Kelesi másele, qazaq tili máselesi. 2020 jylǵa qaraı Qazaqstannyń 95 paıyzy qazaq tilinde sóıleýi kerek. Onyń negizin qazir qalamasaq, 2020 jyly da, 2040 jyly da qazaq tilinde eshkim sóılemeıdi. Taǵy aıtarym, asharshylyqqa qatysty memorıaldyń fýndamenti Almatyda bıyl salynýy kerek. Mine, zıalylardyń bar múmkindigin, ári jan-jaqtylyǵyn tanytatyn tusy da osy jerde bolýy qajet.

– Zıaly qoıshy bolsyn, shopan bolsyn, aqyn bolsyn, óziniń danalyǵyna baılanysty. Ana bir jyly Jazýshylar odaǵynda eńbek taqyrybyna arnalǵan pleným ótipti. Soǵan Ybyraı Jaqaev qatysqan kórinedi. Bir ýaqytta sol kisige sóz berilip, ataqty kúrishshi minbege shyqqanda jınalǵan keıbir oqyǵandar «Osy shal ne aıtar deısiń degendeı» oǵan nemquraılylyqpen qarap otyrmaı ma? Sonda, Ybyraı Jaqaev: «Jazýshy qalamyńa ıe bol, dıqan ketpenińe ıe bol, shopan taıaǵyńa ıe bol» depti de minbeden túsip ketipti. Bul, árkim óziniń moınyna júktelgen isin bilip, ózine tapsyrylǵan qyzmetin durys atqarý kerek degenge saıatyn danyshpandyq tujyrym emes pe? Mine, zıalylyq osydan bastalady. Árkim óziniń ornynda otyryp, atqaryp jatqan is-áreketterimen ultyna kómektesse, zıalylyq degen sol. Áıtpese, óziniń otyratyn ornyn bilmeı, qaraýyndaǵy halyqty basty ustanymdarynan jańylystyryp, bolashaq urpaqqa teris úlgi bolarlyqtaı is-áreketter kórsetip júrgender az ba? Bulardy biz qalaısha zıalylar qataryna qosamyz?!

– Qaleke, Sizdiń árkim óziniń ornynda otyrýy kerek degenińizden shyǵady. Ana bir jyldary aramyzda otyrǵan Áshirbek kókem, Syǵaı mádenıetke esh qatysy joq adamnyń Mádenıet mınıstri bolyp kelgen kezinde «Men mádenıetten habary joq adammen qyzmettes bola almaımyn» dep óziniń jaıly ornyn tastap ketýi zıalylyq emes pe?! Árıne, zıalylyq qoı. Jalpy, Keńes odaǵy ıdeologıasy men ıdeıasy qazaq ıntellıgensıasyn úsh jaǵdaıda kúıretti nemese daǵdarysqa ushyratty. Birinshi, ishteı rýhanı múgedek etip, qadaǵalap-baqylaý arqyly ony erik-erkindiginen aıyrdy. Ekinshi, otarlaý saıasaty negizinde syrttan telingen jatjurttyq tálim-tárbıe arqyly ıntellıgensıany óz ultynan qol úzdirdi. Úshinshi, boıyna ózge tildi sińirý arqyly, óziniń ulttyq qadir-qasıetinen ajyratty. Osydan keldi de ulttyq ıntellıgensıa bılik aldynda qurdaı jorǵalaıtyn jasqanshaq bolyp qalyptasty. Sondyqtan da, qazir, endi zıalylarymyz qoǵamdaǵy bolyp jatqan qubylystarǵa klasıkalyq «Kim kináli?» emes, «Ne isteý kerek?» degen suraqtar tóńireginde is-áreketke kóshetindeı oı qozǵaýy tıis. Jalpy, ulttyq ıdeıa men ıdeologıanyń oryndalýy uzaq proses. Sol jolda ıntellıgensıanyń ulttyq sóz ben is-áreketke batyl barýy odan da aýyr qubylys ári qasıet. Olardy ulttyq ıntellıgensıa iske asyrýy tıis. Osy tusta aıtarym, qazir, qazaq qoǵamynda ıntellıgensıanyń tórt toby bar. Olardyń birinshisi – taza qazaq tilinde sóılep, ózge tildi jaqsy meńgergender. Ekinshisi – basqa tilderdi jaqsy bilip, óz tilin shala-sharpy ıgerip nemese odan tipti maqurym qalǵandar. Úshinshisi – orys ıntellıgensıasy. Tórtinshisi – ózge ulystar men ulttardan qurylǵan zıalylar toby. Mine, solardyń sońǵy úsheýi – ulttyq ıdeıa men ıdeologıanyń qalyptasyp, ulttyq sóz ben is-árekettiń memlekettik-eldik, qoǵamdyq-saıası ómirge qoıan-qoltyq aralasýyna barynsha kedergi keltiretinder. Al, ekinshi toptyń ulttyq sózderi de, is-áreketteri de aýmaly-tókpeli bolýy bek múmkin. Óıtkeni, olar ulttyq qundylyqtar etek alyp ketse, biz ekinshi sortty ıntellıgensıanyń ókilderi bolyp qalamyz dep qorqady. Sondyqtan, qazaq memlekettiligi men tiliniń jáne jeriniń taǵdyry qashanda da birinshilerge túsken, túse beredi de. Endeshe, endigi ulttyq sóz de, is-áreket te solar tarapynan bolýy tıis qoı dep oılaımyn.