2012 jyly búkil álemdik Nobel ádebıet syılyǵyn alyp, dúnıejúzin jalt qaratqan Qytaı qalamgeri Mo Ian týraly túrli pikirler álemdi sharlap ketti... Qazaq eliniń ádebıettanýshylary men sarapshylary da elden oqyǵan nemese estigeni boıynsha óz pikirin aıta bastady. Biraq, Mo Ian men onyń shyǵarmashylyǵy týraly mardymdy aqparatty áli ala almaı kelemiz.

Osyǵan oraı qamshy.kz aqparat agenttigi Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Shyǵystaný fakúlteti Qytaı ádebıeti pániniń muǵalimi, qytaıtanýshy, jazýshy, aýdarmashy, PhD doktor Nurqalyq Abdyraqyn men belgili jýrnalıs Álimjan Áshimulynyń  suhbatyn usynady. Bul áńgimeden Mo Ian jáne onyń shyǵarmashylyǵy týraly aqıqattyń qyry men syryna  kóz jetkizesiz.

Nurqalyq Abdyraqyn. PhD doktor, 2004-2007 jyldary Túrkistandaǵy Q. Iassaýı atyndaǵy qazaq-túrik halyqaralyq ýnıversıtetinde hanzý tilinen sabaq berdi 2007 jyldan bastap Ál-Farabı atyndaǵy QUÝ-niń Shyǵys taný fakúltetinde Qytaı ádebıetinen sabaq beredi.

N. Abdyraqyn «Qazirgi hanzý tiliniń gramatıkasy», «Jańa zaman hanzý ádebıeti», «Hanzýsha-qazaqsha frazeologıalyq sózdigi» «Kóne qytaı ádebıetiniń hrstamatıasy», qatarly oqýlyqtar men sózdikterdiń jáne «Qytaı-qazaq tilindegi bastýysh-baıandaýyshtyq sóılemdi salǵastara zertteý» atty monagrafıanyń avtory.  Onyń An-arys baspasynan «Iirim» atty roman shyqqan (2010 j), «Ańsaý» áńgimeler jınaǵy(2016j),  QazUÝ baspasynan shyqqan. Soynmen birge qytaı tilinen qazaq tiline «Qytaı mıfterin» jáne «Danalyqtyń dáıegi» atty eki kitapty aýdarǵan. Búgingi tańda onyń pýblıstıkalyq maqalalary men oı- tolǵamdary merzimdi baspasózde jaryq kórip keledi.

– Nurqalyq myrza, táýelsiz qazaq eline Qytaı ádebıeti kúni búginge deıin syrly, jumbaq álem bolyp kelegeni shyndyq. Orys aýdarmashylary arqyly Qytaı ádebıetiniń klasıkteri Lı baı men Lý Shundi shet jaǵalap bilgeni bolmasa, 2012 jyly dúnıe ádebıeti aıdynyna sýnamı bolyp kelgen Mo Iannyń shyǵarmasyn bilmek turmaq, óz atyn da estimegenimizdi moıyndaýymyz kerek. Alaıda álemdik Nobel ádebıet syılyǵyn alǵan Mo Ian týraly ózgelerden qalǵysy kelmegen bizdiń birli-jarymdy qalamgerler men ádebıettanýshylar ártúrli oılaryn aıta bastady. Kóbisi sheteldik sarapshylardyń, ásirese orys qalamgerleriniń aıtqanyna júginip júr. Sondyqtan siz Mo Ian týraly áńgime bastaýdan buryn Mo Iannyń shyǵarmashylyǵyn qalyptastyrǵan jańa zaman qytaı ádebıetiniń tarıhyna qysqasha toqtala ketseńiz?

– Jańa zaman qytaı ádebıetin tómendegi alty tarıhı kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady.

Birinshi kezeń: qytaı jańa ádebıetiniń bastalý kezeńi (1898-1916). Osy kezeńde, jańa zaman qytaı ádebıetinen órkenıet, estetıkalyq talǵam kórinis taba bastady, biraq bul kezdegi qytaı ádebıetiniń tili túsiniksiz boldy. Keıingi «Baı Hýa 白话» qozǵalysy, kishkene bolsa da tildi tazartty. 1898 jyly Lıń Chıchaý梁启超 «Ýn Ian文言 joǵaltaıyq, Baı Hýa 白话ǵa kósheıik» - degen uran tastady. Bul kezde proza, sanýn jaqsy jazyldy, poezıa men drama toqyraǵan edi. Lıń Chıchaýdyń «jańa demokratıa» degen uranymen ádebıette zamanaýılyq baǵyt kórinis berdi. Mine osy kezden bastap qytaı jańa zaman ádebıeti bastaldy.

Ekinshi kezeń: bul kezeń qazirgi zaman qytaı ádebıetiniń qalyptasý kezeńi (1917-1927) sanalady. Munda adamzat órkenıeti, estetıka Lý Shún shyǵarmalarynan baıqaldy, sonymen birge oǵan ilese Joý Zoryn, Joý Zychıń qatarly «San Ýn» jazýdyń sheberleri paıda bolsa, Shúı Jymo, Ýn Ido qatarly aqyndar burynǵy bostyqty toltyrdy. Osy kezeńde kóptegen ádebı toptar men ádebı jýrnaldar ár túrli merzimdi  basylymdar paıda bolyp, ádebıetti reformalaý jóninde Hý Shy jáne Chın Dýchú qatarly qalamgerlerdiń maqalalary «jańa jastar» jýrnalynda jarıalandy. «Jańa jastar» jýrnaly «kisilik quqyq, teńdik , erkindik» dep urandatýmen boly. Olar 1917 jylǵy Reseıdegi Qazan tóńkerisinen áserlenip qytaı qoǵamyna marksızmdi Lı Dajaý atty qalamger art-artynan maqala jazyp úgittedi, komýnızm jeli esti.  Mine osylaı ádebı aǵymdar qalyptasty. Artynsha Joý Zoryn, Shúı Dıshán qatarly 12 qalamgerdiń bastaýynda «ádebıetti zertteý» qoǵamy qurylyp oǵan 170 jazýshy múshe boldy.  Olar  proza, poezıa aılyq jýrnalyn  jaryqqa shyǵardy, jalpy 132 san shyqty. Go Moro bastaǵan qalamgerler «tapqyrlaý» qoǵamyn quryp shetel ádebıetin jan sala aýdardy, osylaı realısik,  romantıkalyq, zamanaýılyq jańa zaman qytaı ádebıeti shynymen qalyptasyp úlgerdi.

Úshinshi kezeń: qazirgi zaman qytaı ádebıetiniń kemeldengen shaǵy (1928-1949). Bul kezeńde adamdyq órkenıet pen estetıkalyq talǵamdy jazý barynsha joǵarylady, ádebıet óz álinshe kemeldene tústi, Maý Dún, Ba Jın, Chyn Súńýn, Lı Jıe qatarly prozıkter men Saý Iý syndy ataqty drama maıtalmandarymen tolyqty, Hy Chıpań degen San Ýn jazýshysy ózin jaqsy kórsetti, «Beıjińdik» jáne «Shańhaılyq ádebıetshiler» tobynan  Daı ýańshýmen Bán Jylın óleńderi oqyrmanǵa jol tartty, Jań Aılıń men Chán Jońshýdyń  áńgimeleri tereń oılylyǵymen este qaldy. 40-jyldarda «batys ońtústik aqyndar» toby qalyptasyp poezıa sharyqtaý shyńyna shyqty, al Laý Shy prozada óz bıigin tapty. Osy kezde ádebıette eki túrli jol boldy, saıası ádebıet jáne taza ádebıet dep jikteldi. 30-jyldarda proletarıat ádebıeti bolsa, 40-jyldarda azattyq ádebıeti boldy, saıasılanbaǵan ádebıet bul kezde  óte az boldy, dese de taza ádebıet óz bıiginde saqtaldy.

Tórtinshi kezeń: Bul kez qytaı ádebıetiniń burylys kezeńi boldy (1949-1976).  Ádebıettegi adamzat órkenıeti, estetıkalyq kóriniste orasan zor ózgerý boldy. Bul kezde adamdarda saıası kózqaras birinshi orynǵa shyqty, rýhanıat ekinshi orynda turdy. Demek, saıasat barlyq ádebıettiń ózegi boldy. Jazýshynyń barlyǵy «qyzyl» ádebıetshige aınaldy.  Mádenıet tóńkerisiniń aldyndaǵy «qyzyl» ádebıet «stıhıaly qudaıshyldyq» ádebıetke kóshti. Osylaı estetıkadan arylyp, ejelgi qytaı ádebıetine uqsap qaldy. Baı mazmundy jańa zaman ádebıeti qalypshyl, bir júıege baǵynǵysh, músápir beınege enip álsiredi, bos maqtaý men belgili bir sheńberdiń ishinde tunshyqty, 1957 jyldan keıingi ádebıet múlde toqyrady,  jasyryn jazatyn,  bárin ishine saqtaıtyn, jazǵandy kómip, tyǵyp qoıatyn «jer asty ádebıetine» aınaldy.

Besinshi kezeń: Bul kez osy zaman qytaı ádebıetiniń damyǵan kezeńi. (1976-1989) 1985 jyldan bastap qytaı jańa zaman ádebıeti erekshe bir jańa qarqynmen damydy, osy kezeńde «jaraly ádebıet» «qaıtalaı oılaý ádebıeti» «reforma ádebıeti» sıaqty ádebı aǵymdar qalyptasty, solaı ádebıet óte tez jańardy, ádebıettegi «Qudaıdyń» ornyna «mendi» aýystyrdy. Osylaı adamdyq órkenıetti, joǵary satyda jaza bastady. Osydan keıin 1985 jyly «tamyryn izdeýshiler» «osy zamandanýshylar» «alda júrgender» qatarly ádebı aǵymdar men úrdister qalyptasty. Mine osylaı jańa zaman ádebıeti qatty ózgerip jańardy, batystyń qundylyqtaryn dáripteý ádebıette tómendep, óz ulttyq tórkinin, tamyryn qaıta tapty, ejelgi kisilik qundylyqtardy dáripteı bastady, ór kókirek «menniń» ornyna kishireıgen «men» aýysty. Demek bul kezeń qytaı ádebıetiniń ózegine qaıta oralǵan kezeńi, estetıka jańaryp, erkin oılaý kelip, ádebıet shynymen de ishki tóńkerisin basynan ótkerdi, óleńder de san alýan formaǵa endi, ádebıet halyqtyń aldynda shyndap óz mindetin atqara bastady.

Altynshy kezeń: Bul kezeń qytaı ádebıetiniń modernısik kóp baǵdarly (1989 jyldan búginge deıingi) kezeńi. Logıkalyq oılaýdyń damyǵan kezeńi, bunda HH ǵasyrdyń 90-jyldarynda adamdarda tutyný, qun (naryqtyq) kózqarasy ádebıetke san alýan túrde ene bastady, HHİ ǵasyrda tutyný qózqarasy naqtyly baǵytqa, bir júıelilikke qaraı oıysty. 1992 jyldan bastap qytaıda bazar ekonomıkasy qatty damydy, osylaı ádebıette naryqqa myqtap beıimdeldi, ádebıette qun kózqarasyn dáripteıtin san alýan baǵyttaǵy shyǵarmalar jazyldy. Búginde qytaı jańa ádebıti «realızm ádebıet», «jańa dáýir ádebıeti», «áıelder ádebıeti», «keleshek ádebıeti» dep san-saqqa bólindi. Realızm ádebıeti men fantasıkalyq ádebıet bir-birimen qatty aralasyp ketti, qazirgi tańda ádebıette tutyný, qun (naryqtyq ) kózqarasy tómendep ketti.

Endi mine ǵalamtor ádebıeti qalyptasyp, óte qatty damýda. Internet ádebıetinde jazba tildiń ornyn aýyzeki til basty, tipti «bıznes jáne sheneýlik» ádebıeti jandana tústi. Biraq adamdyq órkenıet, estetıka tómendemedi. Shetelde turatyn (emıgrant) qytaılyq jazýshylyr álemi de qalyptasty, sonymen birge Taıýan, Sháń Gań, Makaý ádebıeti taǵy bar. 1,2,3 kezeń ádebıetin qazirgi zaman（现代文学） qytaı ádebıeti dep, 4,5,6 kezeń qytaı ádebıetin osy zaman（现代文学）  dep bólip qarastyratyn dástúrli bólý ádisi de bar.

– Osy zaman Qytaı ádebıetindegi modernısik tendensıa qaı kezden bastaý aldy?

– 1978 jyly jeltoqsanda Dyń Shıaýpıń bıligi ornaǵannan keıingi ekonomıkalyq reforma men «ashyq esik saıasatyn» júrgizý týraly sheshimin jarıalaǵannan bastap (Qytaı Komýnıstik Partıasy Ortalyq Komıtetiniń İİİ plenýmy 11-shaqyrylymy) 1989 jyly 4 maýsymdaǵy Tıananmın alańyndaǵy oqıǵaǵa deıingi aralyq «jańa kezeń» dep atalady. Bul kezeńde 1919 jylǵy 4 mamyr Qozǵalysy kezinde paıda bolǵan jańa mádenıet men «mádenı tóńkeriste» qırap qalǵan adamı qundylyqtardy qalpyna keltirý,  jáne batys ádebıeti men onyń kórkemdik, estetıkalyq tásilin ózine úlgi etý, kóptegen modernısik, promodernıstik jáne postmodernıstik baǵyttar men toptardyń paıda boldy. HH-ǵasyrdyń 90 jyldardan soń  Qytaı múlde úlken ózgeriske ushyrady, saýda-sattyq  ekonomıkasy jandandy, qytaı halqynyń egistik egýge degen mahabatyn saýda-sattyqqa degen qyzyǵýshylyǵy  basym tústi, barsha qytaı ulty jańa naryqtyq kózqarastyń ishinde ómir súrdi,  «damý degen daý júrmeıtin shyndyq», «jalpyhalyqtyq ishki ónim» degen kózqarasty  jáne  ǵylym arqyly damý baǵytyn ustandy, úzdiksiz reforma jasaý, úzdiksiz ortaǵa beıimdelý, úzdiksiz alǵa ilgerileý degen sıaqty túrli baǵyttarda urandatty. Osy zaman qytaı ádebıtinde orasan zor ózgeris paıda boldy, bunda adamdar tanymdyq jaqtan tómendep, saýda-sattyq  ekonomıkasynyń  jetegimen tutyný mádenıeti qalyptastyrdy, osylaısha osy zamandaǵy mádenıette, ádebıette admdyq quqyq , azamattyq sana máselesi kóterildi, shetelde turatyn qytaı jazýshylary men sheteldik kúshterdiń yqpalynda ádebıet kóp baǵdarlylyqqa beıimdeldi, adamdardyń gýmanıtarlyq rýhanı suranystary sóz bola bastady, ádebıette ishki ırimder tómendep, búgingi jargon sózder ene bastady, tutyný mádenıeti, ádebıette túrli tústi oı-tolǵamdar beınelenetin boldy, jańa ǵasyrdyń jańa máseleleri kórinis taba bastady. Ádebı shyǵarmashylyqta jazýshylarǵa óz oıyndaǵysyn erkin jazýǵa tolyǵymen múmkindik berildi, ádebıtte búgingi kúnniń usaq-túıek taqyryptary jáne zamandaný dep uıatsyzdaý dúnıeni jazý óz aldyna úrdiske aınaldy. Sonymen qatar búgingi kúnniń tutyný mádenıetin dáripteý basty nazarǵa ustaldy. HH-ǵasyrdyń sońǵy mezgilderinde tek tómen qarap alyp kitabı jazǵyshtyqtyq ózgerip, naqty bolǵan ister ǵana jazylyp, aqparattyq, dıdakatıpti shyǵarmalar jaryqqa shyqty. HHİ-ǵasyrda jazýshylarǵa materıaldyq qajet qamtamasyz etilip, olarǵa rýhanı, qoǵamdyq máselelerge shyndap kirisýge múmkindik berildi. Sol sebepti de ádebıetke qazirgi zaman mádenıeti qatty áser berip, ádebıette kóp baǵdarly modernısik tendensıa jol berildi.

– Al onda álemdi tańǵaldyrǵan, bizdi tamsandyrǵan qalamger Mo Iannyń  ómiri men shyǵarmashyǵyna toqtala ketseńiz?

 – Mo Ian 1955 jyly 17 aqpanda, Shandoń provınsıasynyń Gaýmı aýdany, Dalan aýylyndaǵy Pıńan qystaǵynda bir kedeı dıqan otbasynda dúnıe keledi. Ákesi – Gýan Ifan balalaryn qatal tártippen ustaǵan adam bolǵan. Mo Ian – Gýan otbasynyń tórtinshi balasy. Shyn aty – Gýan Moıe. 1979 jyly Dý Chıńlan atty qyzben úılegen. 1981 jyly Gýan Sháýsháý atty qyzy dúnıege kelgen. Mo Iandynyń bala kezinde atasy elge: «Súıkimdi emes deı kórmeńder. Ol – temirqazyq, keıin úlken adam bolady», – degen eken. Úlken atasy Gýan Sońfyń ana men balalar syrqatyna myqty dástúrli emshi, al óz atasy Gýan Iaonı áńgimeshil, ertek-ańyzdardy kóp biletin qart bolǵan.

2010 jyly Hańjoý qalasyndaǵy Lońchýanǵa baryp ata tegin izdegen Mo Ian sol jerdiń turǵyndaryna: «Meniń qazirgi turǵan jerim Gaýmıǵa barǵan Gýan teginiń jıyrma tórtinshi, Lońchýandaǵy Gaý teginiń otyz altynshy urpaǵymyn», – dep aıtypty. 1950 jyldardyń sońynan bastap, ásire solshyldyq týdyrǵan aýyr zardaptar – aýyl jurtyn jappaı kedeıshilikke, asharshylyqqa, ekonomıkalyq joqshylyqqa aparýmen birge  tapqa, jikke aıyrǵan sol kezdegi saıası quqaı onyń otbasyn «joǵary orta dıhan» dep atapty. Osy jaılarǵa baılanysty týyndaǵan psıhologıalyq erekshelikter onyń budan bylaıǵy prozalyq týyndylaryna yqpal jasaǵan.

Mo Ian besinshi synypta oqyp júrgende «mádenıet tóńkerisi» burq ete qalyp, oqý toqtaıdy. Jelikkender kóterilis tóńkeris jasaýǵa kirisedi. Al, Mo Ian aýyr eńbekke jegiledi.

Aýyr ári maqsatsyz eńbekten qutylý úshin úlken atasynan qalǵan dástúrli emshilikti eki jyldaı úırengen Mo Ian emshilik qasıetiniń  tómendiginen nátıje shyǵara almasyn bilip, ony tastaıdy. Sosyn bir amalyn taýyp maqta fabrıksyna tarazyshy bolyp jumysqa turady.

Mo Ian talaı dúnıeni «qulaqpen oqı bastaǵan». Ol: «200 neshe jyldyń aldynda, meniń týǵan aýy­lymda hıkaıat aıtýdyń asqan sheberi Pý Sýńlıń ómir súrgen. Bizdiń qystaqtaǵy kóptegen adamdar jáne men sonyń rýhyn jalǵaýshysymyz. Men ujymdyq eńbek is­teıtin atyzdyń basynda, óndiris otrá­dy­nyń qorasynda, atam men apamnyń ys­tyq sypysynyń (eden) ústinde, áýel deseń qı­­ralańdap ketip bara jatqan arbanyń ús­tinde kóptegen syrly áńgimelerdi, tarıhı ańyzdardy, qyzyqty ertegilerdi estidim. Bul hıkaıattar jerlikti jerdiń tabıǵatymen, áýlet tarıhymen tyǵyz baılanysyp jatqandyqtan shy­naıy seziletin. Tir­shilik ataýlynyń jany bar dep senetinmin. Úlken aǵashty kórsem, qurmet kórsetetin­min. Ushqan qusty kórsem, ol qalaǵan ke­­­zin­de adamǵa ózgerýi múmkin dep qıal­daıtynmyn. Beıtanys adamǵa jolyqsam, ol qaısy haıýannan ózgerdi eken dep kú­mán­danatynmyn», – deıdi. Asharshylyq, jalǵyzdyq, adamdy jalyqtyratyn bir sydyrǵy aýyl ómiri kezinde, Mo Ianǵa eń qyzyqty ádet kitap oqý bolypty. Oǵan san alýan kitapty Shanhaıda oqıtyn úlken aǵasy Gýan Moshán jetkizip turady.

Mo Ian jáne bir sózinde: «1976 jy­ly qańtar aıynda armıaǵa qabyldan­dym. Sheshem úılený toıyndaǵy ásemdik buıymyn satyp, maǵan alyp bergen tórt tomdyq «Qytaı jalpy tarıhyn» ar­­qa­lap men jaqsy kóretin ári óte jek kó­re­tin týǵan jerimnen uzap shyǵyp, ómirimniń ma­ńyz­dy kezeńin bastadym. 1984 jyly emtıhan tapsyryp «Azat­tyq armıa kórkemóner» ınstıtýtynyń áde­bıet fakúltetine óttim», – deıdi. Áskerde ol jaı soldattan saıası komısar, úgit-nasıhat qyzmetkeri, kitap basqarýshy, oqytýshy, taǵy basqa jumystardy atqara kelip, 1986 jyly «Áskerı Óner ınstıtýtyn» tamamdaıdy. 1991 jyly Beıjiń  ped ýnıversıtetiniń Lý Shun ádebıet ınstıtýtynyń shyǵarmashylyq aspırantýrasyn bitirip, ádebıet pen ónerden magıstrlik dáreje alady.

Áıgili jazýshy Mo Ian qazir Qytaı Óner Akademıasynyń Ádebıet ınstıtýtynyń prezıdenti, Sháń Gań «Gúń Kaı» ýnversıtetiniń qurmetti ádebıet doktory, Chıń Daý ǵylymı-tehnıkalyq ýnversıtetiniń qurmetti profesory, 1980 jyly aýyl-qystaq ómirin jazýdan júldeger bolǵan. 2006 jylǵy Qytaıdaǵy baı-qýatty jazýshylarynyń 20-shy ornyn ıelendi. 2007 jyly Qytaı jazýshylarynyń ishinen jasampaz jazýshy bolyp birinshi oryndy enshilenedi. 2011 jyly «Baqa» romanymen  qytaıda 8 kezekti Maý Dun ádebıet sılyǵynyń ıegeri atandy. 2011 jyldyń 24 qarashasynda  8 kezekti jazýshylar sezinde ol Qytaı  jazýshylar odaǵynyń birinshi orynbasar tóraǵasy bolyp saılandy.  2012 jyldyń mamyr aıynan bastap Duń Hýa pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń ádebıet fakúltetinde qosymsha leksıa oqydy. 2012 jyl 11 qazan keshki jetide álemdik novel ádebıet syılyǵyna qol jetkizdi. 2012 jyldyń 13 qazanynda onyń shyǵarmashylyǵyn Anglıa «Úı baý» aqparat kózi barsha álemge tanystyrdy. Onyń tyrnaq aldy kórkem shyǵarmasy – «Kóktemgi túnniń jańbyry quıa bastady» atty áńgimesi. Tólqujatyna aınalǵan  shyǵarmasy – «Qyzyl júgeri» romany.

– Mo Iannyń búginge deıin qansha rormany, qansha povesti jáne áńgimeleri baspadan jaryq kórgen?

      –   Romandary:

1. «Qyzyl gaýlán áýleti» (2004jyl, qańtar, «Búgingi dúnıe» baspasy).
2. «Otshań áýlet»  (2004 jyl, qańtar, «Búgingi dúnıe» baspasy).
3. «Jannattaǵy sarymsaq áni». (2003 jyl, shilde, «Jastar tolqyny» baspasy).
4. «41 zeńbirek», (2003 jyl, shilde, «Jastar tolqyny» baspasy).
5. «Dar aǵashy» (2004 jyl, qańtar, «Búgingi dúnıe» baspasy).
6. «On úsh qadam» (2003jyl qazan, «Jastar tolqyny» baspasy).
7. «Et jendi» (2004 jyl qańtar, «Qytaı jumysshylar» baspasy).
8. «Ómir men ólim kúresi» (2006 jyl qańtar, «Jazýshy» baspasy).
9. «Araq eli», (2008 jyl, qyrkúıek, «Shanhaı mádenıet» baspasy).
10. «Qyzyl aǵash», (2009 jyl, «Shanhaı mádenıet» baspasy).
11. «Baqa» (2009 jyl, «Shanhaı mádenıet» baspasy).

Povesteri:  «Aq maqta», «Altyn shashti sábı», «Jarylys», « Gaýlıań araǵy», «Ittiń soqpaǵy», «Ǵajaıyp ólim», «Qurylys joly», « Shattyq», «Qyzyl qanatty qumyrsqa», « Áke», «Soldattaǵy saptasynmen kezdesý» «Gúl qushaqtaǵan qyz», «Qyzyl qulaq», « Shytyrman tús», «Sánqoıdyń keshegisi men búgini», «Kúlki jáne kúldirgi», «Ómir», «Ustaz barǵan saıyn kúldirgilendi».

Áńgimeleri: «Alty baqan tepken aq ıt» atty áńgimeler jınaǵy (2004 jyl, qańtar «Búgingi dúnıe» baspasy). «Móldir sábiz» atty áńgimeler jınaǵy (2004jyl, qańtar, «Búgingi dúnıe» baspasy). «Óleń aıtqysh dýal» atty áńgimeler jınaǵy (2005jyl, qarasha, «Jazýshy» baspasy). «Sıyr» atty  áńgimeler jınaǵy (2004 jyl, sáýir, ulttyq baspasy) jáne «Úı ustazben kezdesýi» atty  áńgimeler jınaǵy (2004 jyl, sáýir, ulttyq baspasy). Onyń kınoǵa aınalǵan shyǵarmalary: «Qyzyl júgeri», «Aq maqta», «Ustaz barǵan saıyn kúldirgilendi», «Kúnniń qulaǵy bar», «Alty baqan tepken aq ıt».

– Mo Ian jasampazdyǵynyń basty ereksheligi nede dep oılaısyz?  

– Onyń týyndysynda qıal men shyndyq ushtastyrylady. Mo Ian bul jaǵynan aldyna jan salmaıtyn jazýshy. Sonymen birge onyń álemge basqasha kózben qaraıtyn ereksheligi jurtty eleń etkizbeı qoımaıdy. Mo Iannyń tarıhı kózqarasy óte tereń. Ol ejelgi mıftermen ańyz áńgimelerdi bala shaǵynda jattap jáne álem halyqtarynyń alǵa basar aýyz ádebıetin jaqsy bilgendikten onyń tańǵajaıyp tamasha dúnıeler jazýyna dańǵyl jol ashqan. Mo Ian shyǵarmashylyǵy ushqyr qıal men tartymdy fantasıkaǵa sabaqtasyp jatady. Mo Ian – Qytaı ádebıetindegi áý bastan ózge jazýshylarǵa uqsamaǵan, tipti olardan parqy óte aıqyn, jasampazdyq qýaty damylsyz tasqyndaǵan, týyndylary arqyly ádebıette qatty dúmpý týdyrǵan. Ol qytaı stılısıkasyna orasan úles qosqan. Qytaı  ádebıeti tarıhynan alǵanda qazirgi zamandaǵy hanzý ádebıetiniń basty ókilderiniń biri sanalady. Qytaı realdyǵyna (tipti óz aýylyna) tabanyn myqtap tiregen, dástúrli ádebı sheńberdi buzǵan, biraq qytaılyq (4 mamyrdan bergi) jańa ádebıet dástúrine (gýmanızmniń álemge ortaq qundylyqtaryna) jaqsy muragerlik etken, tusaýsyz da jankeshti, daryndy da eńbekshil qalamger. Mo Ian – adamdy jyrlaıtyn, tentektik pen qulatympazdyqqa ıe. Ol kóbinese ez ben ynjyqty, sorly men beısharany emes, jigerli men qaırattyny, tiresetinder men qasarysatyndardy jazady. Keı synshylar: «Mo Ian zor estetıkanyń ónerli rýhy bar jazýshy» deıtini de osydan. Sondaı-aq, ol asa sezimtaldyqqa ıe, tilge sheshen de júgensiz sodyrlarý jazýshy. Sol sebepti ony ult satqyny, taǵy basqa dep jek kóretinderde óz elinde kóptep tabylady.

Mo Ian – kúshti fantasıkalyq qýatqa, batyl ınovasıalyqqa ıe, kóp qyrly, asa qıalshyl da elestetkish, beıneleýge sheber, daryndy qalamger. Mo Ian óz prozasynda erekshe sýbektıv sezim álemin jasaıdy, dúldúl minip ǵaryshty sharlaǵandy baıandaıdy, syrly transzendentti obektıv dúnıe somdap, aıqyn avangardtyq reń beredi. Bir talaı synshylardyń ony «Sıqyrlyq realızm áserine qatty ushyraǵan» deıtini sodan. Bul aradaǵy transzendentti dúnıe degen – bilimniń nemese saf rasıonaldyń obekti emes, nıettiń nemese praktıkalyq rasıonaldyń qajetti tuspaly, til sheberligi men psıhologıalyq emeýrini.

Mo Iannyń sıqyrly realızmi – árıne, Qytaısha sıqyrly realızm. Ony mynalardan aıqyn kóre alamyz. Mo Ian prozasynyń eń basty úlesi – barlyq keıipkerlerin antropologıalyq deńgeıge qaıtaryp, adamdy janýar, tirshilik, alǵashqy tirlik ıesi etip, máselelerge sosıologıalyq, etıkalyq ádispen qaraýdy buzýynda. Halyqtyń kóńil kúıin baqylaýshy sanatynda emes, jaı jurttyń biri retinde sýretteýinde. Mysaly, «Ólim men ómirdiń kúresi» bir adam talaı qubylady – adam da, jylqy da, sıyr da esek te bola beredi. Ol shyǵarmalarynda birsypyra janýardy sóz ete kelip, sol barysta Qytaıdyń ertegilerindegi jan ıeleri basqaǵa aýysyýy ispetti (qazaq halqynda da aqqýdyń arýǵa aınalýy syndy) reınkarnasıalyq doktrınanyń yqpaldaryn jańǵyrtady. Qytaıdyń «Batysqa saıahaty» syndy shyǵarmalary da sıqyrly realızmniń tıptik ókili bolyp tabylady.

Qytaıdyń Mo Iandaı ysylǵan, sheber qalamgerleri sheteldik eń úzdik jazýshylarǵa da taıaz ustanymmen úńilmeıdi, jeńil áserge de qyzyqpaıdy. Qaıta óz týyndylary arqyly óresi bıik dıalogpen rýhanı baılanys jasap, joǵary órede ún qatyp, óziniń júrek sózin aıtady. Máselen, Mo Iannyń «Qyzyl gaýlán áýletinen» «Baqa»-ǵa deıin zer salyp qaraıtyn bolsaq, Latyn Amerıkasynyń sıqyrly realızminiń yqpalyna ushyraǵanyn baıqaý qıyn emes. Biraq ol yqpal tek yntalandyrý núktesinde, shabyttandyrý satysynda ǵana ról atqarǵan. Jeme-jemge kelgende Mo Iannyń týyndylary olardyń týyndylarynan moıny ozyq. Asa sezimtal Mo Ian Latyn amerıkalyq jazýshylarǵa tán týyndylardyń eń túpkilikti sıpatynyń ujymdyq essizdik ekenin, sodan baryp olardyń tereńge úńgı almaǵanyn baıqaǵan. Ol qytaısha oılaý deńgeıinen bıiktep ketken, ádebıettegi qalyptasqan qasań teorıashyldyq qaǵıdany buzǵan erkin oıly jazýshy.

– Kez kelgen qalamgerdiń týǵan jeri onyń shyǵarmashylyq praktıkasyna jáne kósile jazatyn alańyna aınalatyny shyndyq, Mo Ian bul týraly ne deıdi?

– Mo Ian: «Meniń týǵan jurtym men shyǵarmashylyǵym  tyǵyz baılanysta.

Gaýmıde sazbalshyq músinder, qaǵaz oımalar, merekelik syzbalar syndy halyq óneri bar, sonymen birge gýletip ósek aıtqyshtarda bar deıdi. Týǵan halqymnyń óneri men mádenıeti meni erte eseıtti. Meniń bala kezimnen alǵash kózime túskeni osy mádenı elementter edi. Qolyma qalam alyp jazýǵa otyrsam-aq, bul mádenı elementter meniń týyndylaryma ene jóneledi. Bular tipti meniń shyǵarmamnyń stılin de bekitti. Meniń shyǵarmalarym – ári Qytaı ádebıeti, ári dúnıe ádebıetiniń bir bóligi. Meniń týyndylarym Qytaı halqynyń turmysyn, Qytaıdyń erekshe mádenıeti men saltyn sýrettedi. Sondaı-aq, meniń shyǵarmalarym keń maǵynadaǵy adam obrazyn somdady. Bastan-aıaq kisilik turǵydan adamdy jazdym. Menińshe, mundaı týyndylar aýmaqtyq, etnostyq, násildik kedergini buzyp, sheńberden attap ketedi», – deıdi.

Mo Ian ózi týyp ósken aýylyn tý etip, osy bir jerdiń tabıǵatyn, óz aýylyndyǵy – ez erleri men jazyqty áıelderin, sodyr-buzaqylaryn, batyr-batyldylaryn, aqylgóı-sheshenderin túgel jazdy. Mo Ian – aýyldyqtardyń kóńil kúıin, ómirin ádemi sýrettep. Baı tarıhı sezimmen, janashyrlyq, zorlyq, ıýmor aralasqan jandy kelbetpen baıandaǵan.

Mo Iannyń aýyly jer sharyndaǵy sulýlyq pen jeksuryndyq, beıdástúrlik pen fánılik, tazalyq pen bylyq, erlik pen ezdik, araq qumarlyq pen mahabbat, zorlyq pen qarsylyq, qorqaqtyq pen jankeshtilik, keshirim men kek, aramdyq pen zınaqorlyq shegine shyqqan ádebı-geografıalyq mándegi jerge aınalady. Mo Iannyń bar shabytyn osy aýyldan sharyqtaǵandaı seziledi. Mo Ian óz topyraǵyn maqtamaǵan, qaıta oǵan degen nazardyǵymen eń áýeli óz mańyna qaraǵan. Sosyn baryp ondaǵy oqıǵalardy óz oı eleginen ótkizip zerttep, zerdelep sýretteý ádisimen álemge áıgileýge kirisken. Mo Ian turǵan aýylynan (júz otbasy, jeti júz adamy bar shaǵyn ǵana qystaqtan) ushqyr oıy arqyly jasandy dúnıeni, shyǵarmashylyq alańdy, rýhanı ıdeıanyń tamasha tórkinin qalyptastyrǵan. Biraq ol óz aýylynyń shynaıy realdyǵyn, ázirgi kelbetiniń kóshirmesin bermegen. Onyń bizge bergeninen fızıkalyq pen metafızıkalyq álemdi ushtasyp, halyqtyq, ómirsheńdik, jaratylys qudireti, bosqıal, zorlyq, atatek, tarıh, qandy iz kórýge bolady. Mo Iannyń jasampazdyǵynda óz aýylyna taban tiregenin durys túsingen jón. Biraq ol aýyldy ǵana emes, qalany da jaqsy biledi. Onyń basty artyqshylyǵy – qazirgi zamandaǵy órkenıet arqyly aýyl órkenıetin tarazylaýynda bolyp tur. Aýyldyq dástúrli mádenıetti qaıtalaı eske salý arqyly, bul rette qaı joldy basý keregin qarastyrǵan. Demek, Mo Iandy «aýyl jazýshysy» nemese «mádenı tek qýǵysh jazýshy» degen atqa ǵana saıdyra salý da durys emes.

– Mo Iandy Qytaıdyń «Garsıa Markesi» deýge bola ma?

– Ol álem ádebıetinen úırengenimen, olarǵa qur eliktep, olardy jaı qaıtalaǵan joq. Shetel ádebıetiniń dánin ǵana alyp, negizinen Qytaıdyń dástúrli estetıkalyq ádisi men halyqtyq mádenı kúıindegi qunarǵa, arqa súıendi. Mo Ian terektiń báıterekke aınalýy úshin tamyryn ózi týǵan jerden tereńge jiberý qajettigin jaqsy bilgen. Nobel syılyǵyn baǵalaý komıtetiniń tóraǵasy Roshelleniń: «Ol fantasıka men realdyqty ushtastyrýda, tipti Markesten de ozyp ketti», – deýi, taǵy onyń: «İs júzinde Mo Ian Markeske eliktegen joq, Mo Iannyń Qytaıda týyndaǵan oqıǵalarǵa ózindik sýretteý ádisi bar qalamger», – degeninen-aq baıqaýǵa bolady.

Demek, Mo Iannyń ózindik stılısıkasy men ádisi bar. Mo Iannyń stılısıkasy da keremet jáne qyzyqty. Ol «jeńil» arqyly «aýyrdy», kóńildi ádispen renishti jaqsy jaza alady. Aq pen qaranyń, tátti men ashynyń, súıispenshilik pen yzanyń arasyn alshaq etip baıandaıdy. Qytaıdaǵy áldeneshe baıandaý túriniń (real baıandaý, uǵymdyq baıandaý, ańystyq baıandaý, stılısıkalyq baıandaý, taǵy basqalar) ishinen Mo Ian kóbinese stılısıkalyq baıandaýdy paıdalanady. Bul – onyń bir ótkir qyry. Mo Ian prozasyn oqyǵan jandardyń esinen «tarıh», «realdyq», «aýyl», «halyq», «zorlyq», «ıronıa» kete qoımaıdy. Mo Ian týyndylary materıaldyq qasıetke ıe. Ol zattyq dúnıelerdi tápteshteı jazyp, sózden materıaǵa tez ári tike ótip, onysynan ár alýan daýysty, ár túrli boıaýdy shyǵarady.Tipti, mahabbatty da osyndaı ádispen sýretteıdi. Ol bir sózinde: «Amerıkanyń Ýılám Folkneri men Kolýmbıanyń Garsıa Mar­kesi maǵan jol kór­setip, shabyt syıla­ǵa­nyn moıyndaımyn. Men olardyń ki­tabyn den qoıa oqy­maǵanymyn, burynnan jal­ǵasqan asqaq rýh maǵan shabyt berdi. Bir jazýshynyń ózi­ne táýeldi mekeni bolýy kerektigin uǵyn­dyrdy. Bir adam kúndelikti turmysta kish­ipeıildikpen ózgelerge jol berýine bo­lady. Al, ádebı jasampazdyqta yryq­ty túrde oıǵa alǵanyn derbes isteýi kerek eken. Osy eki alyptyń jolyn qýyp, ar­tynan eki jyl júrgen soń dereý ózimdi aýlaq salýym kerektigin ańǵardym», – degen edi.

– Mo Ian shyǵarmalary nege daý týdyrady?

– Mo Ian áý bastan daý týdyryp kele jatqan qalamger. Onyń ótken ǵasyrdyń 80 -jyldary jarıalaǵan «Móldir sábizdegi» qara balanyń shyndyqtan asqan sezimi men asa kúshti jigeri arqyly ádebıet aıdynyn dúr silkindirgen.

Kóptegen ádebı synshylar: «Osy da jón be? Óstip jazǵan bar ma? «Móldir sábiz» degeni nesi?», – dep synady. Degenmen, jańalyqshyl jastar ózderine bir tyń jol ashylǵandaı sezindi.

Eger uzaq jyldardan beri Qytaı qoǵamynda zor damý­shylyq pen ilgerileýshilik bolmasa, re­forma, esik ashý bolmasa bul sıaqty jazý­shynyń da bolmaıtynyn aqıqat edi. Áskerı lagerdegi bir sydyrǵy tur­mys barysynda, 1980 jyldardaǵy ıdeıa­ny azat etýmen ádebıet órleý dáýi­rin basynan ótkerdi. Kúni keshe ózgelerdiń áń­gimesin qulaq túre tyńdap, ony ózgeler­ge áńgime qyp shertetin boz jigit, osy kez­­­den bastap qolyna qalam alyp, hıkaıasyn qaǵazǵa túsire bastaıdy. Bastabynda onsha keremet bola qoıǵan joq. Sol kezde ádebıet: «jaqsy adam, izgi isterdi, qaharmandar men ozattardy ǵana jazady» dep bilgendikten onyń jazǵan shyǵarmalarynyń ádebı quny tómen boldy.
 Keıinnen jazýshynyń us­tazy, áıgili jazýshy Shýı Hýaıjýn oǵan sha­byt berýiniń nátıjesinde «Kúzgi sý», «Sarqylǵan ózen», «Móldir sábiz», «Qyzyl júgeri» sıaqty áńgime-povesin jazdady. «Ádebıet adamdy tárbıeleıtin kórkem óner quraly» degendi basqasha paıdalandy. Ol jurttyń nazaryndaǵy qalyptasqan qasań shyǵarma jazýdyń qalyptaryn buza bilgen jańashyl boldy. Sondyqtan da Mo Ian shyǵarmalary jaıly pikir alalyǵy ázir de bar. Bul tabıǵı da paıdaly qubylys. Naǵyz jazýshylar mundaıǵa tóze alady, osyndaı tartysta jazýyn jalǵastyrady, ádebıetke degen túsinigin tereńdetedi, tildik sýretteý qýatyn myqtaıdy.

– Mo Iannyń búkil álemdik Nobel ádebıet syılyǵyn alýy kezdeısoqtyq pa?

– Mo Iannyń Nobel syılyǵyn alýy kezdeısoqtyq emes. Ol sýbektıvtiligi, ınovasıalylyǵy, halyqtyǵy, tentektigi bar jazýshy bolǵandyqtan alyp otyr. Týyndylarynda ózine tán daralyǵy bolǵanymen qosa aıtaryn batyl, qasań bekemdegen, biraq sony ádebı ádis-amaldarmen aıta alǵany. Qoǵamda ómir súrip otyrǵan keleńsiz máselelerindegi ótkir dıalogtardy qoryqpaı baıandaǵany, tipti dástúrli daǵdy kótermeıdi-aý deıtin uıatty menúlerdi de tartynbaı sýrettegeni úshin alyp otyr.

Tapqyrlyq, jasampazdyq, ınovasıalyq degen burynǵy ólshemdi, eski erejeni, daǵdyly baǵdarlamany, qalyptasqan kózqarastardy tas talqan etedi. «Buzý sıpatty jasampazdyq» degen osy. Onyń syılyq alǵan tustaǵy beınesinen de kóp nárseni baıqaýǵa bolady. Syılyq jarıalanǵanda Mo Ian ustamdy, baısaldy pozısıada boldy. Tegi dıhan jazýshy qarapaıym da eńbekqor kelbetin saqtaı bildi.

– Mo Iannyń tólqujatyna aınalǵan «Qyzyl gaýlán áýleti» romany týraly ne aıtasyz?

– 1987 jyly «Qyzyl gaýlán áýleti» romany jaryq kórdi. Ol – «Qyzyl gaýlán», «Gaýlán araǵy», «Gaýlán janazasy», «It soqpaǵy», «It terisi» sıaqty bes úlken (poves) tarýdan quralǵan. Keıinnen ataqty rejıser Jań Imomen birge «Qyzyl gaýlándy» kórkemfılm senarıine aınaldyryp Berlın kıno festıvaliniń «Kúmis – aıý» syılyǵyn jeńip alǵan.

Mo Iannyń «Qyzyl gaýlány» roman jazýdyń jańa jolyn salǵan, burynǵy syzyqtyq evolúsıalyq baıandaýdy buzǵan shyǵarma. «Qyzyl gaýlán» «Meniń atam, meniń ájem» dep bastap olardy batyr biraq ońbaǵan etip sýretteıtin bir túrli jat ta ózgeshe tásilmen jazylǵan, oqyrmandy laýlaǵan órt izimen, tańǵajaıyp tarıhı bolmystarymen baýrap áketetin, ózge prozalarǵa uqsamaıtyn shyǵarma. «Qyzyl gaýlán» – Japonıaǵa qarsy soǵys kezeńin tarıhı artqy kórinis etedi. Bas keıipker Iúı Janaý – qyzýqandy, ádiletshil, qotıyndaý jigit. Ol talaıdan jesir kele jatqan sheshesimen oınaǵan hyshańdy (býddashyl monah) óltiredi, artynan sheshesi de asylyp óledi. Áıel úshin kisi óltirip, órt qoıyp, Daı Fyńlıandi tartyp alady. Ósh alý úshin qatty mashyqtanyp, Hýa Bozy tobyn qurtady. Bir aýyl boıjetkeniniń ary úshin óz kókesin atyp tastaıdy. Oınasynan bala súıý úshin qatynyn tastaıdy. Ulttyń uly isi úshin Japonıaǵa qarsy attanady, biraq búkil áskerimen qosa joıylady. Demek, Iúı Janaý men Daı Fyńlıannyń áńgimesi arqyly ýaqyt pen keńistikti alma kezek aýystyra otyryp, sana aǵysyn kórsetý tásilin paıdalanyp, bir aýyldaǵy ómir jyryn oqyrmanǵa kóldeneń tartady. Munyń sújettik qurylymy men keıipker tulǵalarynda tym ǵajaıyp, erekshelik jatqany joq. Baıaǵy qanǵa bókken dala, ys pen jalyn qapqan aspan-kók, kek pen janashyrlyq kernegen keýdeler, jaýyzdyq pen adamshyldyqtyń arpalysy. Biraq onyń adamdy tańqaldyratyn ǵajap tartymdylyǵy mynada edi. Avtor oqyrmandy tarıhtyń bel ortasyna alyp kirip, oǵan rasıonaldyq júıkesi múlde uıyǵandaı, bárin kórip, estip turǵandaı, murnyna  ıisi, aýzyna dámi kelgendeı kúı keshtiredi. Tarıhty sýbektıvtestiredi, rýhanılastyrady, beınelestiredi. Sol arqyly oqyrmandy kórý men oqýǵa ǵana shektep qoımaı, gaýlán atyzynda tynystatyp, tátti lázzatqa batyryp, til jetpes syrly keshirimmen balqytyp jiberedi. Qyzyl gaýlándy mıllıondaǵan jannyń beınesine aınaldyrady. Taǵy bir aıta ketetin nárse, romandaǵy araq ashytý jónindegi jurtqa tarap júrgen áńgimeniń tórkini «Araq qudaıy Dý Kań» jónindegi ańyzda jatqany shyndyq. Sondyqtan ol týraly eshqandaı Han ultyn masqaralap, olardy renjitken emes.  Mo Ian bul ańyzdy tek shyǵarmasyna bir qyrynan ádeıi paıdalanǵan.

– Qyzyl «gaýlán» degen ne nárse. Oqyrmandarǵa túsindire ketseńiz?

– «Gaýláńnyń» aǵylshynsha ataýy (Sorghum bicolor (L.) Moench) Qytaısha gaýlıańnyń aǵylshynsha ataýy (S.bicolor var.kaoliang). Bul ósimdiktiń uzaq tarıhy bar. Áý basta Afrıkada ósken jabaıy ósimdiktiń bir túri. Keıinnen Indıada aparǵan, odan keıin Qytaıǵa ákelingen. Gaýláń jalpy 17 túrge bólinedi. Al dáneginiń túsine qarap qyzyl, sary, aq dep úsh túrge bólemiz. Dáni bylaı qaraǵanda júgerige ábden uqsaıdy. Onyń boıynyń bıiktgi 5 metrge (eń qyqasy 2 metrden kem emes) jetedi, tik ósedi, dińi (dıameri) 3-5 sm bolady. Aq gaýlıańnan qanyt, kúrish óndiredi, sonymen birge mal jemderi, sypyrtqy jasalady. Keptirgennen keıin odan dári jasaıdy. Bul dáriniń emdik qasıeti – ókpedegi qaqyryqty túsirip, nervti tynshtandyrady. Búgingi kúnde Gaýláń – «Maýtaı», «Lúı Joý» markaly ataqty Qytaı araqtarynyń shıki zaty bolyp otyr. Qytaı osy gaýlıańnan araq jasaǵaly 700 jyldan astam tarhy bar el. 1950 jyldary mýyna (15 mý 1 gektkrǵa teń) 73 kelogramm ónim alsa, búgingi tańda qytaılar odan mýyna 373 kelogramm ónim alýda. Ol qurǵaq jáne tuzdy jerlerde óse beredi. Búginde Azıada 75 paıyz óndirilse, sonyń negizgi paıyzy Qytaıda óndiriledi. Gaýlıań qytaıdyń shyǵys teristik ólkeleri men batys ońtústik raıondary jáne ishki Monǵol jáne Hýbı prvnsıasynda ósedi. Afrıkada 15 paıyz ósedi. Amerıka qurlyǵynda 9 paıyz óndiriledi, olar buny jem retinde paıdalanady. Gaýlıańdy astyq retindede paıdalanady. Ol bıdaı, kúrish,  júgeriden sońǵy tórtinshi oryndy ılenetin azyqtyq.

– Mo Iannyń jasampazdyq jolyna toqtala ketseńiz?

– Mo Ian 1981 jyly kúzde «Kóktemgi túnniń jańbyry quıa bastady» atty tyrnaqaldy áńgimesin jarıalaǵan edi. 1982 jyly «Súıkimsiz jaýynger» men «Bala úshin» deıtin áńgimeleri jaryq kórdi. Osydan keıin kezek-kezek «Maqta satý dańǵyly», «Halyq áýeni», «Araldaǵy jel», «Jaýyndaǵy ózen» deıtin áńgimeleri oqyrmandarmen qaýyshty.

1985 jyly «Móldir sábiz» hıkaıaty jarıalana sala «Jańǵyryq» shyqty da, osyǵan oraı arnaıy semınar ótti. Osy jyly ártúrli basylym «Dop jasyn», «Altynshash bóbek» hıkaıattary men «Sýalǵan ózen», «Eski myltyq», «Boran», «Úsh at», «Kúzgi sý» atty áńgimelerin jarysa jarıalaı bastady.

1989 jyly Mo Ian Taıvannan áńgimeler syılyǵyn aldy, ári hıkaıattar jınaǵy men «Seniń qylyǵyń úreılendiredi» atty hıkaıatyn oqyrmandarǵa usyndy.

1991-1999 jyldary Mo Iannyń «Araq eli», «Otshań áýleti», «Et jeńdi», «Qyzyl aǵash» atty romandary, «Aq maqta» bastaǵan onnan astam hıkaıaty men «Balyq bazary» qostaǵan jıyrmaǵa jýyq áńgimesi jaryq kórdi. Qytaıda «Kópshilik ádebıet syılyǵyn» enshiledi.

2000 jyly «Qyzyl gaýlán áýelti» «Azıa aptalyǵy» tarapynan HH ǵasyrdyń hanzý tilindegi júz úzdik prozasyna endi. Kelesi jyly «Sandal azaby» Taıvan gazetter quramasy tarapynan jyldyń eń úzdik kitaby syılyǵyn aldy. 2003 jyly «Sandal azaby» Dıńjún qos jyldyq ádebıet syılyǵyna ıe boldy. 2006 jyly «Ómir men ólimniń kúresi» atty romany Fýkýoka Azıa mádenıeti syılyǵyna qol jetkizdi. Osy jyly taǵy Chıńdaý Ýnıversıtetiniń qurmetti profesory boldy.

2007 jyly «Sóıle Mo Ian» atty úsh tomdyq Mo Iannyń ishki dúnıesin jaıyp beretin shalqymalar jınaǵy jaryq kórdi. 2008 jyly «Ómir men ólimniń kúresi» atty týyndysy ekinshi kezekti «Qyzyl saraıdaǵy tús syılyǵyn» aldy. 2009 jyly bólek tásilde jazylǵan, tórt uzaq hat pen bir dramadan turatyn «Baqa» romany oqyrmandar qolyna tıdi.

2011 jyly «Baqa» romany segizinshi kezektik Maý Dún ádebıet syılyǵyna ıe boldy jáne Mo Ian Qytaı Jazýshylar Qoǵamy tóraǵasyna orynbasarlyqqa saılandy. Mo Ian shyǵarmalarynyń talaıy Eýropa tilderine aýdarylǵan. Týyndylarynyń taralymy eń joǵary boldy.