Qazaq ádebıetiniń ózindik damý ereksheligi men tarıhy eshkimge uqsamasa da, eshkimniń áserinsiz osy kúnge jetkeni joq bolatyn. Qazaqtyń jazba ádebıeti qalyptasa bastaǵannan-aq, qazaq topyraǵynan týǵan ádebıet ókilderi aýdarmanyń ádebıettegi mańyzyn jyǵa tanı bildi. Abaıdan tartyp kórkem aýdarma qazaq ádebıetiniń damý mehanızmine kúsh bolyp qosyldy. Budan buryn da arab, parsy tilderinen ımansharttar men tápsir nusqalaryn qazaqshalaǵan saharanyń talaı tárjimeshileri bolsada, kórkem aýdarmany jazba ádebıetimiz qalyptasý kezeńindegi Abaı alyptan bastap taratyp kelemiz. Abaı yqpal etken sol kezdegi bir qaýym Qazaq zıalylary bolsyn (Sh.Qudaıberdiuly, T.Abaıuly), keıingi Alash Ordanyń atqa mingen ardaqtylary da bul salany bir aqsatqan emes. Ahmet Baıtursynuly, Maǵjan aqyn, Júsipbek Aımaýtov, M.Áýezovterdiń aýdarmalary qazaq ádebıetiniń qanshama tyń janyrlarǵa óris ashýyna túrtki boldy. Olardyń etken eńbegi tomaǵasy jańa tartylǵan balaqyran tárizdi qazaq ádebıetiniń oń men solyn paryqtap, qaǵýshy men yldıyn baǵyp alýyna, kózdegeniniń qaı mańda ekenin tanytýǵa mursat berdi. Aýdarmanyń qazaq ádebıetindegi tyń óregen kóterilgen tusy J.Ysmaǵulov, S.Aqtaev, H.Ózdenbaıev, Ǵ.Jarylqapov, Á.Jumabaev, T.Nurtazın, G.Balger, N.Shákeev syndy taǵy bastqa da aýdarmashylardyń batystyń klasıkalyq ádebıetin orys tilinen jáne nemis, aǵylshyn, fransýz tilderinen aýdaryp, qazaq oqyrmandary men qalamgerlerine tyń qýat bergen kezi bolatyn. Osy aýdarmashylar eńbegimen Onore de Balzak, Prosper Merıme, Gı de Mopassan, Konan Doıl, L.Tolstoı, A.Chehov taǵy basqa kóptegen klasıkterdiń shyǵarmalary qazaq tildi oqyrmandarmen júzdesti. Soǵan jalǵas búgingi ádebıettiń aqsaqaldary nemese olardyń kesheler dúnıeden ozǵan zamandas qalamgerleri de at salysty. Ol qatarda M.Maqataea, Q.Myrza Áli sekildi kóptegen aqyndar shetel aqyndaryn qazaq poezıasyna paıdaly dárýmenmen qamdady. Osynyń bári Qazaq ádebıetiniń ótken ǵasyrdyń 70-80-jyldardaǵy damýynyń altyn kezeńine tikeleı sebepshi edi. Odan keıingi ádebıetimizdiń birtindep dármensizdenip, tipti, qazirgi keı tulǵalar aıtyp júrgen toqyrý kezeńderi osy aralyqtaǵy aýdarmanyń álsizdigin kórsetpeı me? Bundaǵy bizdiń oı aýdarma tarıhyn jipke tizý emes, qaıta mańyzyn jurt esine taǵy bir túsire ketý. Bir eldiń tomaǵa-tuıyq kúıde damyp, úlken órkenıet retinde qalyptasa almaıtyny shyn. Adamzattyń keminde 4000 myń jyldyq tájirbıesi osyny kórsetedi. Ádebıette dál sol sekildi. Oǵan ózimizdiń de, sheteldiń de talaıdaǵan dánshpandary qulash-qulash sıtat keltirgen. Aýdarma – bir el men ekinshi eldiń pikir almasýy jáne básekemen ushyrasýy. Qazaq ádebıetindegi kórkem aýdarma salasy jazba ádebıet tarıhymyzdyń ár kezin alyp qarasaqta dál táýelsizdik jyldaryndaǵydaı kenjelegen emes edi. Árıne, eldiń, el emes, bir ǵana mádenıet salasynyń da qanshama qaıta qurýdy nemese damytýdy qajet etetin jaqtary boldy. Alaıda, kórkem aýdarmanyń tapshylyǵy kórkem ádebıettiń damýyna kórnekti tusaý saldy. Bunymyz «Kókjıek», «Aýdarma», «Shetel ádebıeti», «Óren» t.b baspalardyń on-on bes jyldan bergi shetel ádebıetinen aýdarmalardy basyp shyǵaryp kele jatqan eńbegin joqqa shyǵarý emes. Atalǵan baspalar óz dárejesinde eńbekter jasaǵanymen kóbinde buryn aýdarylǵan shyǵarmalardy, tipti 70-jyldardan buryn aýdarylyp taratylǵan kitaptardy qaıta basýmen shektelip, jańa týyndylar mólsheri tym az boldy. Bul kezde álem ádebıetiniń klasık týyndylarynyń ózi birneshe urpaq jańaryp ketken edi. Osy baspalar tarapynan aýdarylǵan Onore Balzak, Gı de Mopassan taǵy basqa qazaq qalamgerleri men oqyrmandaryna baıaǵydan tanys avtorlar qazaq ádebıetinde negizinen óz yqpalyn óz kezinde jasap bolǵan deýge de bolar edi. Al jańa zaman eń jańa ádebı týyndylarǵa sýsyndaýy kerek bolatyn. Buǵan qosa qoǵamdyq júıeniń ózgerisine saı, kitap shyǵarý jáne onyń taralýy óz qalpynan aýytqyp, avtor men aýdarmashylardyń oqyrmanmen baılanysy saıabyr tartqany da osyǵan salqynyn tıgizgeni shyn. Búgingi tańda aǵa býyndarda – «jastar kitap oqymaıdy» – deıtin renish pen kúıinish aralas kózqaras qalyptasyp barady. Sol jastar ókili retinde aıtar edik, kitap oqıtyn jastar joq emes bar. Alaıda, olardyń sanalaryn bolashaq qoǵamnyń damýyna baǵyttaıtyn, ulttyq bolmysyn sáýlelendirýge násıhattaıtyn kitaptardyń sany shekteýli, kóp bolǵan kúnde de olardy taldyp, suryptap oqýǵa aǵa býyndardyń jón silteýi jetersiz. Gýmnıtarlyq baǵyttaǵy mamandyqta oqıtyn eki stýdenttiń bireýi tıtteı bolsa da ádebı-tanymdyq kitaptardy oqyǵysy keledi, áıtkenmen, qandaı taqyrypta, qandaı avtorlardy oqyp izdený kerektigine jón silteý qandaı jasqa da kerekti tárbıe. Oqymaıdy eken, oqýǵa qyzyqtyratyn kitaptyń joqtyǵy. Al ondaı kitap joq eken, ádebıetimizdiń damýy saıabyr tartty degen sóz emes pe! Ózge sebepteri bar bolsa da, aýdarmanyń azdyǵy ádebıettiń aýasyn taryltqanyn eshkim joqqa shyǵarmas. Bizde bulaı eken, ózgeler de qalaı? Ótken jyly qytaılyq jazýshy Mo Ian álemdik Nobel syılyǵyn aldy. Ol halyq sany mıllıardtan asatyn jáne tarıhy uzaq, ulttyq ádebıeti baı degen eldiń betine salyq bolyp kelgen «novel sılyǵyn ala almaýdaı» perdeni syryp saldy. Novel sılyǵy týraly ár-alýan pikirdiń bar ekeni ras. Alaıda ádebıet pen basqa da ǵylym salasy úshin beriletin halyqaralyq eń úlken sılyq ázirge sol. Demek, batys ádebıeti endi Qytaı ádebıetimen sanasady degen sóz. Onyń tarıhyn, damýyn, kórkemdigin resmı túrde moıyndaıdy. Qytaı ádebıetiniń osy bir jetisitigine sarapshylar bylaı dep pikir bildiredi: qytaı qalamgerleri men aýdarmashylary 90-jyldardan bastap sheteldegi buryn-sońdy klasıkalyq týyndylardy jappaı qytaı tiline aýdardy. Aýdaryp ǵana qoımady ony janyrlyq, kórkemdik, tásil men stıl jaqtarynan ishkerleı zerttedi, sol týraly san márte talqy-keńester de uımdarstydy. Nátıjesinde qalyptasqan jáne qalyptasý ústindegi qytaı jazýshylary batys ádebıeti týraly tereń bilim men túsinikke qol jetkizdi. Ony ózderiniń ulttyq ádebıetidegi uqsastyqtar men aırmashylyqtardy saralady. Aqyrynda batys pen shyǵystyń ádebıetin tolyq qamtyǵan týyndylar jaryq kóre bastady. Qoǵamda ádebıettiń órleý kezeńi qalyptasty. Aqyry Nobel syılyǵyna sol kóp jazýshynyń alǵashqysy bolyp Mo Ian qol jetkizdi. Búginde eýropa men Amerıka da ótimdi bolǵan nemese jańakózqaras retinde tanylyp, qoǵamda kúshti ańys qozǵaǵan ádebı týyndylarynyń qytaı tiline aýdarylmaǵany joq. Mysaly Amerıka jazýshysy Den Braýn jazǵan «Da Vınchı qupıalyǵy» atty shyǵarma 2003 jyly basylyp shyǵyp jarty jylǵa jetpeı qytaı tiline aýdarylyp basyldy. Rollan Seısenbaev jetekshiligindegi Halyqaralyq Abaı Klýbynyń «AMANAT» jýrnaly men 200 tomdyq shetel klasıkalyq ádebıetin aýdaryp shyǵarýy bastamasy kitap qumar kóp jasqa qýanysh ákelgen jańalyq boldy. Bolashaq qazaq ádebıetiniń damýyn kózdeseń bul de jetersiz bolady sirá. Bizde «Ulttyq ádebıettiń dúr silkinip, es jıyp órkendeýine, bolashaq qazaq qalamgerleriniń álem aldynda Abaı bastaǵan kórkem ádebıetimizdi asqaqtatyp, halyqtyń ádebı ómirin baıtyýǵa biregeı úlesin qosatyn shebeligi kemel alǵan aýdarmashy aǵalar men qalamgerlerimiz jetip artady. Áne solardy jumyldyryp qazaqtyń qazaq tildi qaýymyn, el erteńi jastardy sheteldiń sony týyndylarmen sýsyndatsa» degen urpaq qamy, ult qamy til qamy degen aldaǵy aǵalarymyzǵa ótinishimiz bar! Esqat Bojan