Dúnıada ózińmen kórshi turǵan el seniń qolyńda baryńdy, jer-sýyńdy, qazyna-baılyǵyńdy óziniń ákesinen qalǵan qyrýar baılyǵyndaı ıemdenip alǵanymen qoımaı ózińniń belińnen shyqqan urpaǵyńdy da neniń oń, neniń teris ekenine oı júgirtpeıtin jáne sol basqynshy el qandaı aramzalyq úgit, ýaǵyz aıtsa sonyń bárine senetin, óziniń tilinen góri sol qojaıynynyń tilinde táýirleý sóıleıtin, sol ne aıtsa sony qaıtalaıtyn máńgúrtke aınaldyrǵany qasiret eken. Osydan biraz jyl buryn QazUÝ bitirgen bir jıenim maǵan: «Sen ultshylsyń! Ultshyl bolamyn dep ana Gıtler,Napoleon, Shyńǵys han ne boldy? Sen ultshyldyǵyńdy qoımasań solarǵa uqsap quryp ketesiń. Álde de oılan!» dep jer-jebirime jetti. Oınap aıtyp tur ma dep betine qarasam, ondaıdyń izi de joq. Kerisinshe, meni Gıtler, Napoleon, álde Shyńǵys han bolyp ketetindeı maǵan úlken bir aıanyshpen qaraıdy. Kúlkim kelgenin baıqatpaıyn dep tilimniń ushyn qatty tistep edim, bolatyn emes. Dálizge qaraı tura qashtym. Esimdi jınaǵasyn esimi elge máshhúr bir oıshyldyń sózi oıyma orala ketti. «Óziniń qul ekenin biletin, biraq sol quldyqtan qutylýǵa áreket jasamaı ishken-jegenine máz qul – naǵyz qul. Al óziniń qul ekenin biletin jáne sol quldyqtan qutylýǵa qoldan kelgenshe hareket jasaıtyn quldy qul deýge bolmaıdy. Ol naǵyz adam depti». Sol oıshyl osy sózin meniń álgi jıenime emes, osy kúngi qazaq ataýlynyń kóbine arnaǵandaı kórinedi de turady. Jáne sol qazaǵyńyz Qudaı keshirsin, úsh ǵasyrdaı patshalyq ta Keńestik te Reseı ýlap tastaǵan quldyq sanamnan arylaıyn degen oı basyna kirip-shyqpaıtyn sıaqty. Sóıte tura, sol qazekeń dinin de, tilin de, salt-dástúri men ulttyq tárbıesin de saqtap otyrǵan kórshiles ulttardan ózin ozyq sanaıtynyn qaıtersiń?! Ásirese, Reseıdiń áli de júrgizip kele jatqan ımperıashyl saıasatynyń dem berýimen «Jeńis kúni» dep atalatyn (9-Mamyrdaǵy) meıram-symaǵyn kórshiles elder Qazaqstanǵa uqsap memlekettik deńgeıde toılamaıtynyn, soǵysta shahıd bolǵan ákeleri men atalaryna kúńirenip otyryp tek duǵa baǵyshtaıtynyn aıtyp maqala jazǵanym úshin keıbir qazaq áleýmettik jelide (ásirese «Abaı kz» te) de meni tútip jeı jazdady. Bir jaqsy jeri sol baıǵustar shyn aty-jónin aıtýǵa da batyly jetpeıdi. Qashanda orys ne istese sony istep, orys ne aıtsa sony qaıtalaý qanyna sińgen qazaqtar sol «Jeńis kúni! degendi Georgıı lentasyn omyraýyna da, astyndaǵy nesıege alǵan tórt dońǵalaqty kóligine de jelbiretip taǵyp dúrildetip toılaıdy. Al qazaqpen baýyrlas, dindes ulttardy bylaı qoıǵanda latysh, lıtva, eston, moldavandar bul kúndi meıramdamaq túgil joqtaý aıtyp, kúńirene eske alady. Iá, bizben baýyrlas kórshi ulttar bizdiń ákelerimiz ben atalarymyz ol soǵysqa óz erkimen qulshynyp barǵan joq, olardy eriksiz qoısha qaptatyp qandy qyrǵynnyń ortasyna aparyp saldy deıdi. Shynynda da KSRO quramyndaǵy sol kezdegi respýblıkalardyń eshqaısysy da Reseıge óz erkimen qosylǵan joq. Olardyń árqaısysy patshalyq jáne Keńestik Reseı kúshpen basyp alǵanǵa sheıin óz aldyna el bolyp otyrǵan edi. Sondyqtanda ár respýblıka azamatynyń bir ǵana óz Otany boldy. Ortaq Otan degen sóz eshqandaı uǵymǵa da, qısynǵa da sımaıdy deıdi sol kórshiles respýblıkanyń kózi ashyq tulǵalary. Máskeý «Uly Otan soǵysy» (olar 1812 jylǵy Napoleonmen soǵysty da Otan soǵysy dep ataıdy) dep at qoıǵan soǵysqa sheıin qazaqtyń Reseıden kórmegen qorlyǵy joq. Onyń bárin tizseń, osy basqynshy eldiń jaýyzdyǵynan tula-boıyń túrshigedi. «Aǵa ulttyń» «chýrka», «baran», «zver», «dıkar», «kalbıty» taǵy basqa da kemsitken sózderin, qorlyq-zorlyqtaryn aıtpaǵanda Keńes Úkimeti endi ornap jatqan kezdiń ózinde-aq birese aqtar, birese qyzyldar qazaq aýyldaryn kezekpen shaýyp, kezekpen qyryp, erkegin qorlap, qyzdaryn zorlaǵanyn, qazaqtyń aýqatty, dáýlettilerin jer aýdaryp, túrmege qamaýlaryn, jalǵyz kúnkóris kózi malyn tartyp alyp, halyq jaýy dep atý-asý, qaıta-qaıta ádeıi asharshylyqtar uıymdastyrýlaryn aıtsań da osy kúngi kóp qazaqtyń ulttyq namysyn oıatý múmkin emesteı kórinedi. Sosyn álgi oıshyldyń naǵyz qul týraly aıtqany taǵy da esińe túsedi.
Orysqa tili de, dini de bizden jaqynyraq polák, ýkraın, latyshtar Reseıdiń basqynshy okýpant áskerleri dese, qazaqtar aıbyndy Sovet áskerleri deıtin edi. Deıtursa da ákelerimiz ben atalarymyz bul qyrǵynǵa óz erkimen bardy degen ótirik sóz. Biz oqyǵan talaı erlikterdiń ótirik, oıdan shyǵarylǵany ashylyp jatqaly da biraz boldy. Mysaly, 70 jyl boıy 28-panfılovshylardyń erligi dep jas urpaǵymyzdyń mıyn ýlap kelgen «erliktiń» qyp-qyzyl ótirik ekenin sony oılap tapqan jýrnalıs Aleksandr Krıvıskııdiń ózi resmı túrde málimdese de búgingi kóp qazaq baıaǵy qısaıǵan basyn beri burǵysy kelmeıdi.
Sol soǵys kezinde ótirikti sýdaı sapyratyn eń ótirikshi «Krasnaıa zvezda» degen gazet boldy. Sol gazettiń ádebı hatshysy bolǵan A. Krıvıskıı keıin 1942 jyldyń 22 shildesi kúni 28 panfılovshy sarbaz Dýbosekovo razezi túbinde nemistiń kóp tankisi men qyrýar sarbazyna qarsy erlik kórsetti degen ertegi sıaqty maqalany ózi oıdan shyǵaryp jazǵanyn málimdedi baspasóz betinde. Ol sol maqalasynda ol kezde jurtshylyqty da, shaıqasyp jatqan sarbazdardy da rýhtandyrý úshin mundaı ótirik erlikter týraly ótirik maqalalar kún saıyn jarıalanyp turǵanyn da aıtyp ótti. Ol ol ma keıin KSRO áskerı prokýratýrasy 1948 jyly sol shaıqasqa qatysypty degen Ivan Dobrobabın degenniń isin tekserý kezinde bul oıdan shyǵarylǵan ótirik ekeni dáleldengeni SSRO-nyń ortalyq gazetterinde jarıalandy. Uly Otan soǵysy degen sózdiń arjaǵynda SSSR degenimiz orystyń Otany, ıaǵnı, bul Reseı degen yzǵarly megzeý jatqanyn mynadan-aq ańǵarýǵa bolady: Sol Krıvıskııdiń maqalasynda saıası jetekshi (polıtrýk) orys Klochkov «Rossıa keń-baıtaq, biraq sheginerge jol joq. Artymyzda Moskva!» dep uran tastaıdy. Bul sózdiń arjaǵynda orys ultshyldyǵynyń, orys shovınızminiń ısi múńkip turǵanyn «Jeńis kúni» dep aıtaqqa ilesip tura shabatyn qazaqtardan basqa ulttar baıaǵyda-aq túsingen. Áıtpese, óziniń bul maqalasy oıdan shyǵarǵan ótirik ekenin málimdep otyrǵan jýrnalıs A.Krıvıskıı nege sol Klochkovtyń aýzyna tek Reseı jáne Moskva degen sózderdi ǵana salǵan? Soǵys aıaqtalǵasyn da Máskeýdegi altyn jaǵaly orystar – Kremlde Jeńisti «obmyvat» etip araq iship jatqanda nege tek «Za velıkıı rýsskıı narod!», «Za rýsskoe orýjıe!» dep stakandaryn kókke kóterip shýyldady deısiz? Bárimiz birigip jeńdik, ázirbaıjan, qazaq, ózbek, tatar, qyrǵyz, bashqurt, túrkimen, tájik, avar, qarashaı dostarymyz bolmasa jeńe almas edik degen bir aýyz sóz sol 73 jyldan beri bir aıtylmaıtyny nesi? Búginde ózderin kóp oqyǵan dep sanaıtyn qazaqtar osyny qalaı túsinbeıdi? Qashanda ózge elderdi basyp alyp, ózge halyqtardy qanap-tonaýdy ata-kásibine aınaldyryp alǵan Reseı qarýdyń kúshimen de, toqsan túrli amal-aıla, qýlyq-sumdyqpen de sol elderdi ýysynan shyǵarmaı ustap otyrýǵa ábden mashyqtanǵan. Sol úshin Máskeý joq jerden jalǵan toı-dýmandar, meıramdar oılap taba beredi. Qazaqstannan basqa túrkitildi respýblıkalar da, oryspen kindigi bir Ýkraına da, Baltyq boıyndaǵy Estonıa, Latvıa, Lıtva, Moldovıa da sonaý 1991 jyly Keńes ókimeti qulasymen ondaı toı-dýmandardan bas tartty. Tek Qazaqstan ǵana 8-shi Mart, 1-shi Maı, Rojdestvo Hrıstovo, Jeńis kúni t.t. dańǵyr-duńǵyrdan qalmaı Máskeý ne istese sony istep Reseıdiń sońynan qalmaı shapqylap keledi. Álginde qazaqty quldyqtan shyqqysy kelmeıtin jeke pendeniń qylyǵymen salystyrdyq. Biraq sol qulminezi úshin búkil qazaqty kústanalaý úlken kúná. Ol úshin Máskeýdiń qolastynan shyqqysy kelmeıtin jáne sol quldyq sanany qıtaban qalyń qazaqtyń sanasyna sińirip toı-toılap otyratyn bılik basyndaǵy qazaqtar kináli. Iá, Keńes Odaǵy degenimiz Reseı ımperıasy edi. Sol ımperıany saqtap qalý úshin ǵasyrlar boıy, jyldar boıy ózderi qorlap-zorlap, qoldan asharshylyq, atý-asýlar uıymdastyryp qyryp-joıyp kelgen qazaqtyń uldaryn «Otan úshin», «Moskva úshin», «Stalın úshin» dep aldap arbap ta, kúshpen zorlap ta aparyp salǵan qandy qyrǵyndy «Jeńis kúni» dep toılaý ulttyq sanasyzdyqtyń úlken bir belgisi. Prezıdent pe, basqa ıdeıaqumar bireý me áıteýir «Alǵys aıtý» kúni degendi oılap tapty. Qasıetti ıslam dininde qantógis soǵysty toılaý óte aýyr kúná. Sondyqtan «Jeńis kúni» dep saryala Georgıı taspasyn taǵyp alyp toı-toılaýdyń ornyna bul kúndi eriksiz baryp ajal qushqan ákelerimiz ben atalarymyzǵa «Duǵa baǵyshtaý kúni» desek áldeqaıda durystaý da, ádil de bolar edi.
Myrzan Kenjebaı, aqyn
QR Jazýshylar Odaǵynyń múshesi
