Kúni keshe el astanasynyń ataýy Nur-Sultan bolyp ózgerdi. Osyǵan oraı Tengri TV jýrnalıseri Qazaqstan qalalarynyń ataýy qashan jáne qalaı ózgergeni jaıly tarıhı derekterdi jınady dep habarlaıdy Qamshy.kz aqparat agenttigi ♦Tengrinews.kz saıtyna silteme jasap.

Nur-Sultan

Nur-Sultan qalasynyń tarıhy 1830 jyly Esil ózeniniń jaǵasynda orys áskeri negizin qalaǵan bekinisten bastaý alady. 1862 jyly bul qala Aqmola dep atalyp, resmı túrde qala mártebesin alady. Al 1962 jyly qalaǵa Selınograd ataýy berildi. 1997 jyly egemen Qazaqstannyń Tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen elordany Almatydan Aqmolaǵa kóshirý týraly sheshim qabyldandy. Osylaısha 1998 jyldyń 6 mamyrynda jańa elordanyń ataýy Astana bolyp ózgertildi. 1998 jyldyń 10 shildesinde Qazaqstannyń jańa elordasy - Astananyń halyqaralyq tusaýy kesildi. 2019 jyly 20 naýryzda Qazaqstannyń jańa prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev qalanyń atyn tuńǵysh prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń qurmetine Nur-Sultan dep ózgertýdi usynyp, bul usynys qabyldandy.

Almaty

Tarıhshylar 2,5 myń jyldyq tarıhy bar degen Almatynyń o bastaǵy ataýy Almatý eken. Ejelden qazaq ultyn quraǵan taıpalar meken etken İle Alataýynyń eteginde Almatý qalasy týraly alǵashqy jazba derekter Rashıd ad-Dınniń shyǵarmalarynda kezdesedi. Babyr Shyńǵys han shapqynshylyǵynan qıraǵan Almalyk, Almatý qalalary týraly jazady. Muhammed Haıdar Dýlatı jáne Sharaf ad-Dın Iezdı óz shyǵarmalarynda Almatýdy atap ketken eken. Arheologıalyq zertteýler qazirgi Almatynyń ornynda erterekte saqtar, keıinirek úısin, orta ǵasyrlarda dýlat taıpalary ómir keshken eldi mekender men qalashyqtar, Almalyq pen Almatý qalalary (ekeýi eki basqa qala) bolǵandyǵyn dáleldep otyr. Bul qalalardyń qıraǵan qurylystaryn 1251-59 jyly fran­sýz koroli IX Lúdvıgtiń elshisi jáne Qytaı saıahatshysy Chjan De óz kózderimen kórgenin jazǵan. Almatý qalasynyń aty jazylǵan kúmis aqshalar, saqtardyń 25 barys beınesimen bezendirilgen "Jetisý qurbandyq tabaǵy", ǵajaıyp "Qarǵaly tátisi" bul jerdiń myńdaǵan jyldyq tarıhy bar órkenıetti ólkeniń ortalyǵy bolǵandyǵyn kórsetedi. Al keıin bul qala ornynda Zaılııskoe qorǵanys bekinisi salynady, bul bekinis Vernyı dep atalady. 1921 jyldan beri Alma-Ata, al qazaqsha Almaty dep atalyp kelse, 1993 jyldan beri eldiń memlekettik organdary qala ataýyn qazaq jáne orys tilderinde Almaty dep bekitti. Reseıde qala áli kúnge deıin Alma-Ata dep atalyp júr.

Atyraý

Tarıhy 1640 jyldan bastaý alatyn qalanyń birinshi ataýy Tómengi Iaısk (nemese Jaıyq) dep atalǵan. Orys kópesi Gýrıı Nazarov Jaıyq ózeniniń boıynda aǵash bekinis salǵan. Onyń balalary Mıhaıl, Ivan jáne Andreı Gýrevter birinshi bolyp Jaıyqtyń balyq óndirisimen aınalysa bastady. Keıin bul bekinis Iaısk kazak áskeriniń bıligine ótti.  1647-1648 jyldar aralyǵynda patsha jarlyǵymen qala salynyp, ony Tómengi Jaıyq, keıin Ýst-Áısk dep ataı bastady. XIX ǵasyrda qala Gýrev qalashyǵy dep, keıin qalaǵa aınalady. 1920 jyldary qysqa ýaqytqa bólshevıkter Gýrev qalasynyń ataýyn Chapaev dep ózgertken. Al 1991 jyldyń 4 qazanynda Gýrev qalalyq halyq depýtattary keńesi qala ataýyn Atyraý dep ózgertýge sheshim qabyldaǵan.  "Atyraý" degen sózdiń negizgi maǵynasy: ózen saǵasy tarmaqqa bólingeni; sýmen, topyraqpen qorshalǵan jer alqaby; aral.

Aqtaý

Aqtaý - qalanyń aty ózi ornalasqan teńiz múıisiniń aq bordan turyp (kartada Melovoı múıisi delingen) teńiz jaqtan qaraǵanda, bıik aq taý sıaqty bolyp kórinýine baılanysty delinedi. 1959 jyly osy jerde eski balyqshylar jurtynyń ornynda eldi meken salynyp, keıin Aqtaý degen qalaǵa aınaldy. XIX ǵasyrdyń ortasynda Qazaqstanǵa jer aýdarylǵan ýkraın aqyny Taras Shevchenkonyń qurmetine 1964-1991 jyldary Shevchenko qalasy dep ataldy. Al 1991 jyldan bastap qala qaıtadan Aqtaý dep ataldy.

Aqtóbe

Qala ataýynyń qazirgi jazylýy 1940 jyly kırıll qarpiniń negizinde jasalǵan álipbı qabyldanǵan kezden bastap qoldanysta. 1929-1940 jyldary qala ataýy latyn áripterine negizdelgen qazaq álipbıimen "Aqtóbe", odan buryn arab-parsy áripterin qoldanǵan álipbımen "اقتوبە" dep jazylǵan. Qytaı jáne Taıaý Shyǵystaǵy qazaqtarǵa arnap shyǵarylatyn basylymdarda qala ataýynyń arab áripterimen jazylatyn nusqasy áli kúnge deıin qoldanylady. 1891 jyly Aqtóbe bekinisi (Ak-Túbe) Reseı ımperıasynyń ýezik qalalarynyń birine aınalǵannan bastap 1999 jylǵa deıin qalanyń orys tilindegi ataýy "Aktú́bınsk" (Aktúbınsk) bolyp jazylyp keldi. Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń qaýlysyna sáıkes 1999 jyldyń 11 naýryzynda jarıalanǵan qala ataýynyń oryssha transkrıpsıasyna, ıaǵnı "Aktobé" dep ózgerdi. Bul qaýly "Til týraly" zańnyń "eldi mekenderdiń… dástúrli, tarıhı qalyptasqan qazaqsha ataýlary basqa tilderde translıterasıa erejelerine sáıkes berilýge tıis" degen tusyna sáıkes keletini aıtyldy.  Qala ataýy kóne túrki tilindegi aq ("aq") jáne töpü ("tóbe") sózderinen quralǵan. Bul ataý orys tilinde "belyı holm" maǵynasyn bildirgendikten, keıde Aqtóbeni oryssha "Gorod na belom holme" nemese "Belovershınsk" dep te ataıdy. "Aqtóbe" jáne osyǵan uqsas eldi meken ataýlary Qazaqstannan basqa elderde de keń taralǵan (Ahtýba, Aktúba, Aqtepa, Aq Tappe, Aqdepe) .

Qostanaı

Alǵashqyda Qostanaı Nıkolaevka dep atalǵan. 1893 jyly Qazaqstannyń quramynda bolǵan burynǵy Torǵaı oblysynda jańadan engen ýezik aýmaqtyq-ákimshilik bólinisine sáıkes oǵan Qostanaı ataýy berildi de, Qostanaı ýeziniń ortalyǵyna aınaldy. Qostanaı ataýynyń shyǵý tarıhy týraly aýyz ádebıeti úlgileri arqyly taraǵan ańyz-áńgime kóp. Yqylym zamannan búginge belgili derekterde Tobyl jaǵalaýynda Qos jáne Tana esimdi egiz qyzdyń ómir súrgeni jaıly aıtylady. Bul týraly jergilikti aqyn Asylbek Shaıahmettiń 1996 jyly Qostanaı qalasynan shyqqan "Pıramıda" atty kitabynda jazyldy. Jýyrda qalanyń kireberistegi qaqpasyna biz aıtyp otyrǵan ańyzǵa arqaý bolǵan egiz qyzdyń músini ornatylǵan edi. Keıin "Qostanaı tańy" gazetine Qostanaı oblysy Lısakov qalasynyń turǵyny, eńbek ardageri Qapysh Naýryzbaevtyń haty shyǵady. Onda ol Qostanaı ataýynyń shyǵýyn Tanaı esimdi qyzben baılanystyrady.

Negizgi nusqasy: "…40-jyldary meniń bala kezimde bizdiń úıge Qamysty aýdanynyń Jaıylma, Tumarly (Lıvanovka) aýyldary jaǵynan Ábishtaı, Ábdiraıym degen eki  qart  kisi  keldi.  Ábdiraıym bizdiń elge kúıeý eken. Sol kisilermen bizdiń aýyldyń úlken kisileri áńgime-dúken  quryp otyrǵanda osy Qostanaı degen at sonda da qozǵaldy. Sonda Ábishtaı aqsaqaldyń aıtqanyn oqyrman aldyna tartpaqpyn. Ábishtaı aqsaqaldyń aıtýy: "Bizdiń qazaqtyń daý-damaıy bitken be? Erterekte bir jigitke aǵaıyn arasynda jer tımeı, eline ókpelep, "kóz kórmes, qulaq estimes jerge ketemin" dep kóship ketip, osy Qostanaı turǵan jerge kelip jalǵyz úı qonystanypty. Ol kez bul mańda el bolmaǵan eken deıdi. Osy jerge qonystanǵannan keıin bul jigittiń 13 jasar qyzy qaıtys bolady. Aty Tanaı eken. Sol qyzy osy jerge qoıylady. Qyzy qaıtqannan keıin taǵy bir qyz bala dúnıege keledi. Ata-anasy qýanyp, "Tanaıdyń ornyna Tanaı boldy" dep, bul qyzdy da Tanaı ataıdy. Ókinishke qaraı, 2-3 jasynda bul qyz da qaıtys bolyp, apasynyń janyna jerlenedi. Sodan soń "qos Tanaıdyń molasy" atanady. Aqyry eldi mekenniń atyna aınalady".

Taraz

Jambyl oblysynyń ortalyǵy Taraz - XVIII ǵasyrda Áýlıe-Ata dep atalǵan. 1936-1937 jyldar aralyǵynda shahar Qazaqstan Komýnıstik partıasy Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy Levov Mırzoıannyń atymen Mırzoıan dep atalǵan. Kelesi jyly, ıaǵnı 1938 jyly qalaǵa qazaq aqyny Jambyl Jabaevtyń qurmetine Jambyl aty berildi.  1993 jyldyń 4 mamyrynda Qazaqstan Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń orys tilindegi Djambýlskaıa oblasttranskrıpsıasy orys tilinde Jambylskaıa oblast al Djambýl - Jambyl qalasy bolyp ózgerdi.  Al 1997 jyldyń 8 qańtarynda Nursultan Nazarbaev Jambyl oblysynyń jergilikti atqarýshy organdarynyń ótinishin jáne jurtshylyǵynyń tilegin eskere kelip, Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti janyndaǵy Memlekettik onomastıka komısıasynyń qorytyndysy negizinde Jambyl qalasynyń aty Taraz qalasy qylyp ózgertýge qaýly etken edi.  Qytaı jylnamalaryndaǵy úısin sózderin taldaǵan sınolog Iakınf Bıchýrın Chaıan, Býrı, Kúńgel, Temirlik, Naryn, Dolos, Talas, Qarqara, Aqsaı dep keletin jer-sý attaryn úısin tiline tán dep jazady. Ataýdyń maǵynasy jaıly naqty pikir aıtý óte qıyn. Alaıda Taraz, Tarhan, Tarǵap, Daraty sıaqty toponımderdiń birinshi komponentterindegi -tar, -dar sózderi túbirles ári mándes bolýy múmkin. Taraz ataýy Talas degennen sózden shyqqan degen de nusqa bar. Osy kúnge deıin naqty túsindirmesi joq. Ǵalym Ǵuzyhan Aqpanbektiń pikirinshe: "Tarıhı aty qaıtarylǵan Taraz qalasy da aspan álemimen baılanysty. "Taraz sóziniń máni ádemiliktiń úlgisi" dep keledi.

Qyzylorda

Qyzylorda qalasynyń ataýy birneshe ret ózgergen. Aqmeshit 1818 jyly Qoqan handyǵy kezinde Syrdarıa boıynda alǵash qorǵan retinde salynǵan. Onyń ishindegi aq kirpishten órilgen meshittiń túsine saı bekinis Aqmeshit dep ataldy. 1853 jyly 28 shildede Orynbor general-gýbernatory V.A.Perovskıı Syr qazaqtaryn qorǵaýdy syltaýratyp, orys áskerlerimen qamalǵa basyp kirip, qoqandyqtardy qaladan qýyp shyǵady. Qala Perovsk atalyp, 1867 jyly ol Syrdarıa ýeziniń ortalyǵyna aınalady. 1922-1925 jyldary qala qaıtadan Aqmeshit atanyp, 1925-1929 jyldary Qazaqstannyń astanasyna aınaldy. 1925 jyly qalaǵa Qyzylorda aty beriledi. 

Túrkistan

Túrkistan qalasy ejelgi Samarqand, Buqara jáne Hıva qalalarynan shyqqan kerýenderdiń soltústikte toǵysatyn jerinde b.z.d. 500 jyldary paıda bolǵan. H ǵasyrda qala Shavǵar dep atalyp, al Hİİ ǵasyrdan Iasy degen ataý alady. "Túrkistan" ataýy jazba derek málimetterde Vİİİ-İH ǵasyrlardan kezdese bastaıdy, parsy tilinde "Túrkiler eli" degen maǵynany beredi. Alǵash ret bul ataýdy Vİİ-İH ǵasyrlarda arab-parsy tarıhshylary qoldandy da, oǵan barlyq túrki tildes taıpalardyń mekendegen jerin jatqyzady. Tarıhshy, ári geograf al-Ákýbı "Kıtab al-býldan" atty shyǵarmasynyń bir taraýyn "Túrkistan" dep atap: "Barlyq túrki elderi Horasan men jáne Sedjestanmen shektesedi. Al Túrkistanda túrkiler birneshe elge, taıpaǵa bólinedi" deı kele, túrki taıpalarynyń ataýlaryn jazady. Osylaısha, Túrkistan ataýy İH-H ǵasyrlardan bastap etno-geografıalyq mánge ıe bolyp, keń túrde qoldanyla bastaıdy. XVI-XVII ǵasyrlarda Iasy-Túrkistan Qazaq handyǵynyń saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı ortalyǵy bolǵan.

Taldyqorǵan

Taldyqorǵan qala mártebesin 1944 jyly ǵana alǵan.  Keńes úkimeti kezeńinde qalaǵa Reseı men Ýkraınadan jer aýdarylǵan adamdardy qonystandyrǵan. Qala alǵashynda Qaratal ózeniniń boıyn jaǵalaı ornalasqan.  Keıin Jetisý oblıspolkomynyń uıǵarýymen 1920 jyly Gavrılovka selosynyń ataýy resmı túrde "Taldy-Qorǵan" selosy dep ózertilip, Qapal ýeziniń ortalyǵy dárejesin alady.  Al 1993 jyly qala ataýy resmı túrde Taldyqorǵan dep ózgertildi. Qazirgi kezde Taldyqorǵan qalasy 2001 jyldyń 22 qyrkúıeginen bastap, Qazaqstan Respýblıkasy Almaty oblysynyń ortalyǵy bolyp sanalady. 

Usynǵan: Maqpal Sembaı