2019 j. 12 sáýir - akademık Q.I. Sátbaevtyń týǵanyna 120 jyl

            Ústimizdegi jyldyń 12-sáýirinde ǵulama ǵalym, Qazaq eli Ǵylym Akademıasynyń tuńǵysh  Prezıdenti, akademık Qanysh Imantaıuly Sátbaevtyń týǵanyna 120 jyl tolady. Bala kezimde men ol kisiniń kózin kórip edim....

            Áke-sheshem negizinen Qarqaraly óńirinen edi, ol Baıanaýla jerimen shektesetin de sol óńirdiń qazaqtarymen jıi aralasatyn, al Qanysh aǵa Baıannan ǵoı. Ákeı (Oshaqbaı,1893 jyly týǵan) jastyq shaǵynda Qarqaralydan Semeıge kire tartady eken de, sol shaharda albyrt Qanyshpen, Muhańmen (Áýezov) tanysypty. Sodan aýmaly-tókpeli zaman, baılardy tárkileý, kúshtep ujymdastyrý, asharshylyq, qýǵyn-súrgin, sóıtip áke-sheshem Jetisý jerinen bir-aq shyǵady, biraq ta balǵyn kezinde tanysqan  Qanekeńmen baılanysyn úzbeıdi, bir dánekeri tuńǵysh farmasevt, alashshyl abzal azamat, Baıannyń týmasy Sálken Subhanberdın bolǵan. Sondaı-aq týǵan aǵam Jambyl ádebıet korıfeıi Ábdilda Tájibaevpen baja edi, al ol otyzynshy jyldarǵy Qarsaqpaıdan beri biletin Qanysh aǵany bizdiń úıge ertip kelgen, olardyń alma baǵymyzda shúıirkeleskeni esimde. Esimde taǵy bir qalǵany - Baıanaýyldan kelgen qazaqtardy ákeı Almatyǵa, Qanekeńe alyp baryp júretin. Sonda ǵulama ǵalymdyǵymen qosa adamgershiligi zor, márttik-jomarttyǵy mol Qanysh aǵa elden kelgenderge sol tustaǵy uzyn iri aqsha asssıgnasıasyn kabınetindegi ústel sýyrmasynan alyp ýystap usynady eken. 

            Iá, ol bir kezeń kompartıa bılegen zaman edi ǵoı. Eldi kóbinese orekeńder basqardy, biraq ta halqymyz Qanekeńdi asa zor qurmet tutyp, ol kisige aqylmanyndaı qaraıtyn. Sonda Akademıa Prezıdentiniń laýazymy eldiń kósh bastar serkesindeı dáreje edi. Qanekeńnen keıin bul orynnyń berekesi ketti. Árıne, odan sońǵy Shapyq Shókın men Shahmardan Esenov ta laıyqty azamattar, eń laıyqtysy ári jan-jaqty tulǵaly ǵalym ári jazýshy-aýdarmashy Ebineı Bóketov edi, alaıda Qanysh Sátbaevtyń orny erekshe bólek-tuǵyn, ony jyldar jyljı óte taýdyń alystan zoraıa kórinetini sekildi moıyndaıtynymyz haq. Bir qyzyǵy, Qanaǵań qaıtys bolǵan soń Shapyq Shókın prezıdent bolady ǵoı. Ol jyl saıyn jazda sý elektr stansıalaryna ekspedısıaǵa shyǵatyn. Jazǵytury bir eldi mekenge kelgende jan-jaqtan attyly-jaıaýly, bireýler máshınelerimen kelip jatyr, kelip jatyr deıdi, qara qurym halyq. Shákeńder bular nege   jınaldy dep tań qalady. Sóıtse el Qanyshtyń ornyna kelgen adam qandaı ekenin kórýge, áńgimesin tyńdaýǵa kelgen eken. Mine, Qanekeńniń halyq arasyndaǵy dańqy men bedeli qandaı bolǵanyn osydan da bajaılap bilýge bolady.

            Qanysh aǵa Qazaqstannyń kendik-mıneralogıalyq kartasyna bútkil Mendelev júıesiniń hımıalyq elementteri syıyp ketetin kender men qazba baılyqtardy bes saýsaqtaı bildi, zerttedi, halyqtyń kádesine jaratty. Bir Qarsaqpaıdyń, úlken Jezqazǵannyń, bir Balqash mys zaýytynyń ózi ne turady. Jer jahandyq soǵysta on oqtyń toǵyzyn qazaq jeri berdi emes pe. Al, Mańǵystaýdy barlaı zerttegende tabylǵan munaı men gaz qorlary she. Osy eńbegi úshin Slavskıı degen akademık Qanekeńdi Sosıalısik eńbek eri ataǵyna usynady, biraq ta sol tustaǵy Qazaqstan Úkimeti qoldamaıdy. Jalǵyz ózi Qazaqstannyń metalogenıalyq kartasyn jasap, sol úshin ol tustaǵy asa bıik dárejeli Lenındik syılyqqa ıelengeni she. Iá, aıtylyp taýsylmaıdy ǵulamanyń ǵumyry men eńbegi...

            Ǵulama 65 jas ǵumyr keshti, artyna ulan-ǵaıyr mol mura qaldyrdy, Máskeýlik ortalyqtyń yqpalymen oǵan kósheler men mektepterdiń, ǵylymı ınstıtýttyń, kombınattyń attary berildi. Alaıda...Onyń 70, 80 jyldyq mereıtoılary atalmaı qaldy deýge bolady.  Máselen, 1979 jyly 80 jyldyǵyna oraı bir aıtýly jýrnalǵa basylýǵa arnalǵan materıaldy joǵarydaǵy kókelerimiz nómirge saldyrtpaı tastapty, mereıtoı jıylysy Lermontov atyndaǵy orys teatrynda jetim qyzdyń toıyndaı ótti.

            Al, 1989 jyly  uly oqymystynyń  90 jyldyǵy keńinen atalyp ótkizildi. Mereıtoıdyń qarsańynda Qanekeńniń esimimen ǵaryshtaǵy bir planeta (ǵalamshar, №2402), Alataý shyńdaryndaǵy bir muzdaq ataldy.  Biz sol tusta «Bilim jáne Eńbek» («Zerde») jýrnalynyń tutastaı sáýirgi nómirin ǵulamaǵa arnadyq. Biraz materıaldar Aqańnyń (Seıdimbek) kezinde jınalypty, ary qaraı bas redaktor Esenǵalı Raýshanov jýrnaldy oıdaǵydaı qoryta bildi. Atjalman jýrnalıser Jumabek Kenjalın, Marat Toqashbaev, Áshirbek Amankeldıev,  Beıbit Saparalın, Qaıyrǵalı Medetov atsalysty, Seısenhan Mahambetov muqabasyn Sátbaevtyń ár jastaǵy sýretterin Mendeleev kestesine jaıǵastyra ádemi árledi. Al, sáýir aıynyń 12-juldyzynda Respýblıka  saraıynda akademıktiń 90 jyldyq mereıtoıy saltanatty túrde atap ótildi. Aldynda Úkimet qaýlysymen Jezqazǵannyń janyndaǵy   Nıkolsk qalasyna Sátbaevtyń esimi berilýi kerek bolatyn, alaıda  12-sáýirge deıin kompartıa basshysy Kolbın qımady ǵoı deımin, ataý týraly aıtylmady, biraq ta ǵulamany túbine deıin zerttep birneshe kitap jazǵan jazýshy Medeý Sársekege   sóz berilgende, ol úlken minberden Qanekeńniń Pavlodar oblysynyń týmasy ekendigin, orasan zor eńbekterin baǵalaý kerektigin tilge tıek ete kele, danyshpan ǵalymǵa Pavlodar shaharynyń atyn berý kerek dedi. Osydan keıin bir apta bolmaı jatyp, Kolbın shoshyp ketken bolýy kerek, Nıkolsk qalasy Sátbaev bolyp ózgertilgeni týraly jarlyq shyqty. Medeý aǵanyń budan burynǵy bir erligi - ol 80-shi jyldary Máskeý qalasynda «Tamasha adamdar ómiri» serıasymen Qanysh Sátbaev týraly kitapty bastyryp jiberip, sóıtip Aıdy aspanǵa bir-aq shyǵarǵan ǵoı.  Sonda ádildiktiń jaqtaýshysy, ózi de qýdalanǵan Ebineı Bóketov aıyzy bir qanyp, «Aı da Medeý, aı da molodes» (Pýshkınshe) degen ǵoı. Sońyra Mekeń «Qýǵyndalǵan Sátbaev» atty kitap shyǵardy. Bul jerde bir aıta ketetin nárse, basshylardyń orasan eńbekteri de bar, qatelikteri de boldy. Ony ashyp aıtpasaq tarıh túgesilmeıdi. Máselen, sonaý 50-60-shy jyldary jabylǵan 750 qazaq mektebiniń ornyn áli toltyra almaı kelemiz. Jaýyrdy jaba toqyǵannan ne shyǵady... Mereıtoı sol jylǵy jaz kúnderi Baıanaýla óńirinde jalǵasyn tapty. Osy jerge Almatydan arnaıy delegasıany ıdeologıa jónindegi kompartıa hatshysy, mádenıetimizdiń nartulǵasy Ózbekáli Jánibekov bastap bardy. Saltanat Baıanaýyl baýraıynda ótkizildi. Oqymystynyń balalary Shámsıa, Hanısa, Meıiz apaılar, nemereleri, shákirtteri toıdyń qonaqtary boldy. Maǵan da arnaýly sóz berildi, men sózimdi aıaqtaı kele kendir jippen baılanǵan bir býma jýrnaldy (50 shaqty nómir)  tapsyrdym. Ǵalymnyń kúıeý balasy Orazaı Batyrbekov jýrnalǵa kóńili toıyp, tamsanyp júrdi, tipti onyń aıtýynsha, on jyldan soń  100 jyldyǵynda da osy jýrnal nómirin qaıta bastyryp shyǵarypty. Sol saparda biz Qanekeńniń otbasymen birge olardyń arǵy babalary, Sátbaı, Shorman áýleti tuqymdarynyń, Imantaı aqsaqaldyń zırattaryna baryp quran baǵyshtadyq. Ózaǵań da Máshhúr-Júsip Kópeev pen Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń beıitterine baryp zıarat etti.

            Danagóı ǵalymnyń 100 jyldyq mereıtoıy qarsańynda arnaıy qor qurylyp, ony halqymyzdyń aqıyq aqyny Kákimbek Salyqov basqardy. Aqberen aqynymyz Ǵalym Jaılybaı, aýdarmashy Myrzahan Tynymovtar oqymystynyń birneshe tomdyq kitaptaryn shyǵarýǵa atsalysty. Mereıtoı bıik dárejede atap ótildi. Elbasymyzdyń arqasynda ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtet ǵalymnyń atymen atalyp, oqý ordasynyń aldynan som eskertkishi ashyldy, onyń lentasyn Nurekeńniń ózi qıdy. Mundaı eskertkish ǵulamanyń 110 jyldyǵyna oraı Qaraǵandy men Jezqazǵanda da ashyldy.

            Rýhyń óshpesin áz aǵa, kemel de kenish azamat, ózińniń beıneńmen, eresen eńbegińmen   qazaǵymnyń kóginde jarqyraı ber árdaıym deımiz!                           

                                    Qanysh aǵa,

                                    Namys aǵa sonadan,

                                    Alash bitken ardaqtysy, shoń adam.

                                    Minberlerde minsiz  sóıler minken er,

                                    Som tulǵasy somdalypty qoladan.

                                    Qazaq  sol dep kóldeneń jurt tamsanar,

                                    Bútkil dala qustary da án salar.

                                    Qanysh aǵa músinin-aı múltiksiz:

                                    Boıy qandaı,

                                    Oıy sondaı narsha, nar.

                                    Aınalǵan el berneli er-beıneden,

                                    Teńesken jan ǵylymdaǵy dóımenen.

                                    Astanamyz bolsyn dep ol Aqmola

                                    Ǵylymı zor sesıada sóılegen.

                                    Arǵy atasy ardakúreń tegi meı,

                                    Mol bilimniń,

                                    Zor ǵylymnyń keni deı.

                                    Qaraǵandy ken kartasyn keńeıtken

                                    Shákirti onyń eńsegeıli Ebineı.

                                    Qanysh-arys,

                                    Qanysh-namys qashannan,

                                    Tur beınesi batyrdaıyn qashalǵan.

                                    Ǵazız aǵa tirilse ǵoı ǵaıyptan

                                    Kórer edi týǵan elin jasarǵan.

                                    Kórer edi jańǵyrǵanyn japannyń,

                                    Alapatyn asqaqtaǵan  alashtaıyn atannyń.

                                    Tańyrqar ma Qanysh aǵa  dep men de                                

                                    Tereń oıǵa teńizdeıin batam myń.

                                    Ózi ańsaǵan óndirgish kúsh óskeleń,

                                    Saryarqada shoǵyrlanǵan destemen.

                                    Qaraǵandy kómirimen, jezimen,

                                    Al, Altaıda órken jaıǵan Óskemen.

                                    Jastaıynan ǵylym edi kóksegen,

                                    Eren oıdy zerenimen ekshegen.

                                    ...Ulyqtaǵan uly adamyn urpaqqa

                                    Bederinde jańa ǵasyr bek senem!

 Baqytjan Tobaıaqov

QR Ulttyq Injenerlik akademıasynyń múshe-korrespondenti,

profesor, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi,

QR Mádenıet salasynyń úzdigi, Á.Bókeıhanov syılyǵynyń laýreaty