Ulttyq Ǵylym akademıasynyń akademıgi, profesor Murat Ǵylmanovpen suhbat barysynda ol Qazaqstandaǵy ǵylymı jańalyqtardy óndiriske engizýdiń qıyndyǵyn, sonyń saldarynan qazaq ǵalymdarynyń eleýli jańalyqtary shań basyp jatqanyn, jobalardyń birazyna Qytaı eli qatty qyzyǵyp, satyp alǵysy keletinin sóz etti.
– Murat Qurmashuly, siz eldi eleń etkizetin birqatar jobalarymyz elenbeı, eskerilmeı qaldy degendi jıi aıtasyz? Aıtyńyzshy, ózińiz aıtqandaı qandaı jobalaryńyzdy «shań basyp jatyr»?
– «Mynalaryń ǵajap! Dereý óndiriske engizemiz!» dep ǵylymı jobalarymyzdyń bir parasyn qytaılar satyp alǵysy keledi. Qazir damýshy elderdiń deni rýhanı taza, shynaıy jańalyqqa ashyǵyp otyr. Bir qýanarlyǵy, mundaı taza izdenispen, shynaıylyqpen jańalyq ashý qazaq ǵalymdarynyń qolynan kelip-aq jatyr. Qazir qansha jerden ǵalymdardyń jalaqysy ósip, ǵylymǵa pálen mlrd qarjy bólinip, ǵylym týraly zańǵa neshe márte ózgertýler engizilip jatqanymen, munyń barlyǵy elde ınovasıany damytýǵa azdyq etedi. Inovasıany damytýdyń birden-bir joly – ǵylym men óndiristiń arasyna ótkel salý. Máselen, bizdiń M.Á.Aıtqojın atyndaǵy Molekýlalyq bıologıa jáne bıohımıa ınstıtýty nanotehnologıany qoldanýdyń arqasynda tatymdy-tatymdy dúnıelerge qol jetkize aldy. Endigi kezekte sol ashqan jańalyqtarymyzdy jaryqqa jarqyratyp shyǵaraıyq desek, otandyq quzyrly oryndardyń deni qulyq tanyta qoımaıdy. Mysaly, biz adamnyń mıy qalaı shirıtinin, oǵan ne áser etetinin anyqtadyq. Adam aǵzasynda glútomat kóbeıip ketse, ol tikeleı mıǵa áser etetini belgili boldy. Al glútomat degenińiz tez daıyn bolatyn taǵamdarda, máselen, biz paıdalanyp júrgen qytaıdyń, káristerdiń kespelerinde kóp kezdesedi. Sosyn teledıdardan kún saıyn jarnamalap jatatyn qatyrylǵan sorpalardy (býlon), dámdeýishterdi tamaqqa qosý da zıandy. Balalarymyz únemi tutynatyn chıpsy, kırıeshkı adam mıyna óte zıandy. Mundaı ónimderdi ásirese júkti áıelder tutynsa, óte qaýipti. Osyǵan baılanysty biz taǵamdarda glútomattyń mólsherin anyqtap, onyń qaısysy zıandy, qaısysy zıansyz ekenin aıqyndaıtyn ádis oılap taptyq. Qazir osyndaı ónimderdi tutynǵannan keıin urpaǵy usaqtalyp, halyq densaýlyǵy kúrt tómendep ketkenin ańǵarǵan biraz elder bul ónimderdi tutynýǵa arnaıy zańmen tyıym saldy. Al bizdiń Májilis buǵan áli samarqaý qarap, nazar aýdarmaı otyr. Baıyptaǵanǵa bul – úlken másele. Óz tarapymnan aıtar usynysym, osy máselege qatysty arnaıy zań shyǵarylyp, mundaı ónimderge belgili bir shekteý qoıylýy kerek. Buǵan qosa biz júrek dertine em bolatyn, bronhy-ókpe, ıaǵnı tynys alý joldary aýrýlaryna daýa beretin nanomaılar oılap taptyq. Mysaly, qatty syrqattanǵan adamdy bizdiń medısına qalaı emdeıdi? Alysqa barmaı-aq ózimdi mysal eteıin, kúzde otandyq dárigerler meniń de basymdy biraz qatyrdy. Olardyń aıtýynsha, «men omyrtqadan qurt aýrýy dertine shaldyqqanmyn. Dertten emdelý úshin toǵyz aı aýrýhanada jatyp, kúnine jıyrmaǵa tarta tabletka ishýim qajet. Tórt antıbıotıkti úzbeı toǵyz aı qabyldaýym kerek». Qolhat jazyp, aýrýhanaǵa jatýdan birden bas tartyp, úıge keldim. Oıym – óz ádis-tásilimmen emdelý. Sóıtip, ózimiz oılap tapqan joǵaryda atalǵan nanomaıdy omyrtqamnyń tusyna teriniń syrtynan bir jarym aı jaqtym, kórip otyrsyz, Allaǵa shúkir, aldyńyzda otyrmyn. Baryp tekserildim, dertten ada boldym. Bul jetistikke dárigerlerdiń ózi tańyrqady. Al aýrýhanaǵa jatqanymda dári-dármektiń zardaby baýyr men búırekke keri áser etetin edi. Ýly antıbıotıkter aǵzama zıanyn tıgizetin edi. Mine, osy jańalyǵymyzdy halyqtyń ıgiligi úshin paıdalansaq dep oılaımyn. Bolashaqtaǵy armanym – ashqan jańalyǵym qazaqtyń densaýlyǵyn jaqsartýǵa, halyqty saqtaýǵa septigin tıgizse dep oılaımyn.
– Osy ýaqytqa deıin óz basym biraz ǵylymı ortalyqta boldym, birshama ǵalymmen tildestim. Báriniń aıtatyny – «qarjy joq» degen sóz. Al kenetten sizderge Úkimet «mine, qarjy, eńbegińdi kórset» dese, qaıter edińizder? Ondaıda, rasymen de, oılap tapqan jańalyqtaryńyz halyq densaýlyǵyna oń áserin beretinine 100 paıyz kepildik bere alasyz ba?
– Jalpy, biz qoldanysqa keńinen engizgimiz keletin nanotehnologıany qazir damyǵan elderdiń deni sharyqtaý shegine deıin jetkizip, ári qaraı damyǵan ústine damyta túsýde. Órkenıetti elder nanotehnologıalyq júıemen ónim jasaý degendi jete túsinedi. Sondaı-aq oǵan asqan qyzyǵýshylyqpen qaraıdy. Al bizdiń qoǵam úshin bul áli de jat nárse bolyp tur. Nanotehnologıa – ınovasıanyń júregi ispetti dúnıe. Adam aǵzasyndaǵy basty organ júrek bolsa, ekonomıkany damytýdyń, ınovasıanyń kúretamyryna qan júgirtýdiń birden-bir tóte joly – nanotehnologıaǵa júginý. Oǵan men 100 paıyz kepildik bere alamyn. Bul jerde kúmándanýdyń reti joq. Mysaly, ózimiz kúndelikti tutynatyn uıaly telefon, kólemdi teledıdar, ǵarysh keńistiginde bolyp jatqan jańalyqtardyń barlyǵy osy nanotehnologıanyń kómegimen júzege asýda. Al bizde osy salaǵa dendep enip, tehnologıanyń syryn uǵynyp, jetistigine kóńil bólýge asqan qyzyǵýshylyq joq.
– Ózińiz bilesiz, bizde «ǵylymı jańalyqtardy óndiriske engizýge qoldaý kórsetedi, jańalyqtardyń óndiriske baǵyttalýyna yqpal etedi» dep qurylǵan qorlar barshylyq. Áıtse de osy qorlardyń jumysyna kóńili tolmaıtyndar da barshylyq. Siz ǵalym retinde osy qorlardyń jumysyna nendeı baǵa beresiz?
– Ras, bizdiń elde venchýrlyq mekemeler, tehnoparkter, ınovasıalyq qorlar nemese agenttikter men komıtetter, bıznes-ınkýbatorlar jetip artylady. Biraq bizge qarjy taýyp berýge, jańalyqtarymyzdy óndiriske engizýge bul atalǵan mekemeler sonshalyqty yqylas tanytqan emes. Tek bir ǵana Qazaq ulttyq ınovasıalyq qory júrek dertin emdep, ınfarkti boldyrmaýǵa áreket etetin nanomaıymyzdy synaqtan ótkizýge qarjy bólip, kómegin tıgizdi. Bir qyzyǵy, bizdiń eńbegimizge ózge jurt qyzyǵýshylyq tanytýda. Máselen, ótkende men Fransıada «Infeksıalyq tynys joldary aýrýlarynyń aldyn alatyn nanotehnologıalyq ádis» degen atpen arnaıy baıandama jasadym. Álemniń 500-den asa ǵalymy jınalǵan basqosýda jańalyǵym báıgeniń aldynan kelip, birinshi oryndy qanjyǵama baılap qaıttym. Bir qýanǵanym, máreden oza shyǵyp, qazaqtyń atyn shyǵaryp qaıttyq. Sol-aq eken, fransýzdar, qytaılar «myna jańalyqtaryńyz halyqty saqtaýǵa arnalǵan iri joba eken» dep satyp alýǵa da qulyq tanytty. Bizdegi óndiriske qajetti dúnıeniń qunsyzdanyp jatqanyna qynjylasyń. Sonshalyqty izdenispen, qajyrly eńbekpen kelgen dúnıeni óz elimizde keńinen qoldanysqa engizip, kádege jaratqyń keledi.
– Qazir qoǵamda «Qazaqstan ǵylymy toqyrap qaldy, ǵalymdarymyz tehnologıanyń tilin tappaı júr» degen pikir qalyptasqan. Al ǵalymdar, kerisinshe, «elde joq jańalyq ashýdamyz» degen aqparat beredi. Mundaı ekijaqty qubylys nelikten beleń alyp otyr dep oılaısyz?
– Munyń astary qarapaıym halyqqa qazir ǵylymı jańalyqtarǵa nazar aýdarǵannan góri tirshiliktiń tilin tapqan asa qolaıly. Búginde durys baqylaýdyń joqtyǵynan ǵylymı básekelestik degen atymen qurydy. Al básekelestik joq jerde jaqsy jetistik nátıje bermeıtini taǵy belgili. Jalpy, mundaı áreketter qazaq ǵylymynyń tynysyn keńeı tedi degenge sený qıyn.
– Qalaı oılaısyz, múmkin, bizge ǵylymı jańalyqtardy tat bastyrmaı óndiriske engizý úshin jańalyqty jarnamalap otyratyn ǵylymı menedjerler kerek shyǵar?
– Árıne, menedjerler toby ǵylym degenniń ne ekenin túsinetin paıymy bar bilikti azamattardan quralsa, men bul usynysty óte oryndy usynys der edim. Kezinde mundaı laýazymdaǵy adamdar jınaqtalǵan jekelegen ortalyqtar boldy. Keıinnen qarjy jaǵy qolbaılaý bolyp, ǵalymdardyń bergen paıyzdyq tólemine kóńilderi tolmaı, ol ortalyqtar jabylyp qaldy. Eger osyndaı mamandar jınaqtalǵan ortalyqtar nemese keńester qurý kerek dese, men qos qolymdy kóterip turyp qoldar edim. Biraq dál qazirgi baǵytymyz ben ǵylymǵa jany ashıtyn menedjerler toby qurylady dep úmittenýdiń ózi qıyn. Menińshe, bizge naq qazir ónertapqyshtar qoǵamy kerek. Arnaıy jasaqtalǵan ónertapqyshtar qoǵamyn qursaq qana biz ǵalym týraly, ǵylym jónindegi jańsaq pikirler legin azaıta alamyz. Ras, bizdiń Úkimetimiz túrli baǵdarlamalar jobasyn oılap taýyp, jastarymyzǵa shetelden bilim alyp, biliktilikterin tolyqtyrýǵa múmkindik jasap-aq jatyr. Biraq sol baǵdarlamamen shetelden oqyp kelgen jas mamandar sheneýnik bolýdan ári asa almaı júrgen joq pa? Olar ǵylymǵa múlde moıyn burǵysy kelmeıdi. Oılaıtyndary – jumsaq oryntaq, qomaqty jalaqy. Sondyqtan bizge qazaq ǵylymyndaǵy jastardy qanattandyryp, qoldap otyratyn arnaıy ónertapqyshtar qoǵamyn qurý kerek-aý shamasy. Inovasıany jasaıtyn – ónertapqyshtar. Al osy ónertapqyshtarǵa qoldap-qolpashtaý, qurmetteý qajetti deńgeıde emes. Bir ǵana mysal aıtaıyn, Japonıada ónertapqyshtardy qurmetteýdiń sharyqtaý shegine jetkeni sonshalyq – olarda ár aı saıyn árbir kóshede, árbir aýdanda, ár oblysta ónertapqyshtardyń saıysy bolyp turady. Sosyn sol saıystan jeńip shyqqandardy tikeleı ımperatordyń ózi qabyldaýyna shaqyrady, suhbattasady, keńesedi. Ókinishke qaraı, bizdiń ákimqaralar ónertapqyshtardy emes, ánshi-bıshiler di qoldaýǵa beıim. Árıne, bul jerde ánshilerdiń eńbegin jeńil eńbek dep aıtýdan aýlaqpyn. Biraq keleshekte órken deımiz, elde óndiris oshaqtaryn jandan dyramyz desek, ónertapqyshtarǵa kóńil bólinýi qajet. Olarǵa qatysty Úkimettiń yqylaspeıili aıryqsha bolýy kerek.
– Qazir «shıkizat salasyna nemese aýqymdy qurylys oryndaryna kólemdi ınvestısıa bólip jatqan iri kompanıalardyń nazaryn ǵylymǵa aýdarýymyz qajet» degen pikirler bar.
– Kelisýge bolady. Ókinishke qaraı, bul bizdiń kásipkerler men iri kompanıalardyń qulaǵyna ázirge jetpeı júr. Olar ǵylymǵa kóńil bólip, ǵylymǵa qamqor bolǵannan góri 16 qabatty úı turǵyzyp, onyń ár páterin 100-200 myń AQSH dollaryna satýdy áldeqaıda tıimdi sanaıdy. «Ǵylym ınemen qudyq qazǵandaı» degen naqyl beker aıtylmaǵan. Biz bir jańalyq ashý úshin eń kemi 20 jyl jumys isteımiz. Jańaǵy siz aıtyp otyrǵan kompanıalar 20 jylda pálenbaı turǵyn úı turǵyzyp, kók qaǵazǵa belshesinen batyp jatady. Bul tıimdi me, álde shań basqan ǵylymı ınstıtýttyń bir ǵalymynyń eńbegine ózeýrep otyrý tıimdi me?! Aqylǵa salsa, árıne, ǵylymǵa jumylý – ózekti sharýa. Jalpy, bizdegi iri kompanıalardy nemese beldi kásipkerlerdi ǵylymǵa jumyldyrý úshin joǵarydan bir myqty pármen kerek dep oılaımyn. Ebin bilgen el búginde ǵylymdy ekonomıkanyń lokomotıvine aınaldyrýdy maqsat tutýda. Al biz kúni búginge deıin otandyq óndiris pen otandyq ǵylymnyń arasyn baılanystyrý úshin túrli reformalar tasqynynan shyǵa almaı júrmiz. Ǵylym men óndiris arasynda baılanys bolmaǵannan keıin osyndaı olqylyqtarǵa jol beriledi. Sondyqtan óz basym qandaı jaǵdaıda bolmasyn, ınovasıalyq jańalyqtarǵa memlekettik qoldaýdy kúsheıtý kerek der edim.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan: Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
