Qajymas, adal kúresker Álıhan tóreniń meıir-mahabbaty – Islamıatqa, týǵan halqyna, qasıetti túrik jerine baǵyshtalǵandyǵyna eshkimniń kúmáni bolmasa kerek.

Sonymen, Álıhan tóre iske kirisedi. 1944 jyly sáýir aıynda “Azattyq uıymy” (Azatlyq Teshkılaty) uıymy quryldy. Keıingi “Shyǵys Túrkistan jumhurıatynyń” bas hatshysy bolǵan Abdraýyp Maqsumnyń úıinde segiz adam bas qosyp, Álıhan tóre ustap turǵan Quran aldynda ant berip, pátýá shyǵardy. “Azattyq uıymyna” alǵash múshe bolǵan adamdar sany 12 edi, olar mynalar:

1. Álıhan tóre
2. Rahymjan Sabyrhajıev
3. Qasymjan Qambarı
4. Ábdikerim Abbasov
5. Mehemetjan Maqsum
6. Sálıjanbaı Babajan
7. Janı Iýldashev
8. Muhıddın Ahmadı
9. Nurdınbek Rahımov
10. Abdraýyp maqsum
11. Zunun Taıpov
12. Ómerjan Pirmuhammed.

Bas hatshy Abdraýyp Maqsumnyń bizge senimmen aıtyp berýine qaraǵanda, Dýbashın men Sovet ókimetine keregi halyq atynan sóz alyp, málimdeme jasaıtyn, daıyn hattama-shottamalarǵa qol qoıatyn bir uıymdyq qurylym men onyń jurt tanyp, moıyndaıtyn bir basshysynyń aty ǵana kerek bolǵan kórinedi.

Qarýly kóteriliske daıyndyq jan-jaqtyly júrilip jatty. Bul jumystardyń bárin derlik Quljanyń shyǵys jaǵyndaǵy Nylqy aýdany jerinde Fatıh Músilımovtyń ara aǵaıyndyǵymen aǵaıyndy Akbar-Seıit pen, Ǵanı batyrlar júzege asyrdy. Qazaqstan shekarasynan qarý-jaraq úzdiksiz jetkizilip turdy.

Sonymen kópten kútken kún de jetti. 1944 jyly 17 tamyz – Qurban aıttyń birinshi kúni Akbar batyrdyń bastaýymen ylastaı jerinen qarýly kóterilistiń İledegi birinshi oǵy atyldy. Partızandyq soǵys bastaldy. Qysqa ǵana ýaqyt ishinde Nylqy aýdany túgel azat etildi. Keskilesken soǵystardyń birinde Akbar batyrǵa oq tıip qaıtys boldy da, partızandarǵa basshylyq inisi Seıtke júkteldi. 7 qarashada Qulja qalasynda Álıhan tóreniń tikeleı basshylyǵynda kóterilis bastaldy. Der kezinde kómekke kelip úlgergen Nylqy partızandarynyń qoldaýymen jáne sol túni Usaqtal men Qorǵas shekarasynan ótkizilgen sovet qarýly kúshteriniń sáıkesýimen 11 qarashaǵa deıin Qulja qalasynyń negizgi strategıalyq oryndary partızandar qolyna ótip úlgergen bolatyn.

12 qarasha kúni “UQAQ” (Shıń Shysaı bılik qurǵan kezde qurylǵan ulttyq mádenı ortalyqtar: uıǵyr, qazaq, qyrǵyz, qalmaq uıymy solaı atalatyn) klýbynda zor jıyn ashylyp “Shyǵys Túrkistan jumhýrıaty ýaqytsha ókimeti qurylǵandyǵy jarıalandy. On alty adamdyq ókimet músheleri saılandy. Ókimet basshysy bolyp Álıhan tóre bir aýyzdan saılandy. Orynbasarlary bolyp Ákimbek qoja, qazaq tóresi Ábilqaıyr, al bas hatshylyqqa Ábdraýyp Maqsum bekitildi.

Ár jerde júrgizilip jatqan partızandyq qozǵalysqa bir tutas basshylyq jasaý maqsatymen ókimet “qumandandyq” (áskerı bas shtab) shtab qurdy. Onyń bas qolbasshysy bolyp sovet ókimeti arnaıy jibergen Petr Aleksandrov, orynbasarlyǵyna Quljalyq uıǵyr Zunun Taıpov taǵaıyndaldy. Bul quram keıin talaı ózgerdi.

Ókimettiń qaýlysymen «Azat Shyǵys Túrkistan» gazeti shyǵaryla bastady. Bas redaktorlyq, oqý mınıstri Ábip Iýnshıevke qosymsha júkteldi.

Azattyq soǵysy búkil úsh aımaq (İle, Tarbaǵataı, Altaı) aýmaǵyn túgel sharpydy. 1945 jyldyń 30 qańtaryna deıin İle óńiri túgel azat boldy.

1945 jyly 5 qańtar kúni Álıhan tóreniń tóraǵalyǵymen Shyǵys Túrkistan ókimetiniń IV keńeıtilgen májilisi boldy. 9 tarmaqty deklarasıa jarıalady. Onyń bir tarmaǵy «Qytaı jaýlaýshylaryn Shyǵys Túrkistan jerinen birjola, máńgilikke qýyp shyǵarý» dep, ol ekinshi tarmaǵynda: «Shyǵys Túrkistan jerindegi barlyq ulttar teń quqyqty bola alatyn, erkin, táýelsiz respýblıka qurý» dep anyq jazylǵan bolatyn. Osynaý asa prınsıpal sózderdi tikeleı kótergen jáne tabandylyqpen engizýge kúsh salǵan Álıhan tóre ekeni barshaǵa aıan.

Shyǵys Túrkistan halqy bul deklarasıany qýana qarsy alyp bar kúshimen qoldaý kórsetti. Partızandar men turaqty áskerler qatary kún saıyn molaıa tústi.

1945 jyldyń 8 sáýirinde «Turaqty ulttyq armıa» qurylǵandyǵy jarıalandy. Turaqty armıa qatarynda dál sol kezde on bes myń adam bolǵan edi. Armıanyń joǵary jáne orta dárejeli bıligi negizinen sovettik generaldar Polınov, Majarov degenderdiń qolynda boldy. Shyǵys Túrkistan ıslam jumhurıatynyń tóraǵasy Álıhan tórege marshaldyq ataq berildi. Ulttyq armıanyń bas qolbasshysy degen qurmetti ataǵy da boldy.

1945 jyldyń maýsym aıynda, ulttyq armıa úsh baǵyt boıynsha (1-soltústik baǵyt, 2-orta baǵyt, 3-ońtústik baǵyt) búkil Shınjıańdy azat etý joryǵyna attandy.

Úsh aılyq keskilesken soǵys arqyly ulttyq armıa, 1945 jyldyń qazan aıyna deıin jer kólemi 283000² shaqyrym bolatyn İle, Tarbaǵataı, Altaı aımaqtaryn tolyq azat etip úlgerdi. Ólke ortalyǵy Úrimji qalasyn bir soqqymen alý ǵana qalyp edi. Ońtústiktegi “AltySHahar” da bir-birlep alyna bastalǵan-dy.

Azattyq soǵysy osylaısha órtteı laýlap bara jatqan bir tusta – 1945 jyldyń 15 qyrkúıeginde, ulttyq armıa Manas ózeniniń batys jaǵasyna jetkende, joryqty toqtatý buıryǵyn aldy. Buıryqty Marshal Álıhan tóre emes, orys generaly Polınov bergen bolatyn. 17 qyrkúıek kúni ǵana Álıhan tóre, bul buıryqty Polınovqa Moskva bergendigin bilip, jaraly jolbarystaı arpalysty. Qansha bulqynsa da tas qursaýdy buzyp shyǵa almady. Sol kúnnen bylaı qaraı Álıhan tóreniń basyna aýyr kúnder túse bastady.

Bul dúnıe – qaıshylyqqa, keraǵarlyqqa toly dúnıe ǵoı. 1945 jyldyń 9 maı kúni Gıtlerlik Germanıanyń týy jyǵylyp, Odaqtastardyń jeńis týy jelbiregen kún tarıhta máńgi qaldy. Al “Úsh aımaq tóńkerisi” dep kishireıtile aıtylsa da búkil “Shyǵys Túrkistandy sharpyǵan azattyq qozǵalysynyń jeńis týy jelbirer kúnge de qol sozym jer qalǵanda, takappar kósem Stalınge “Shyǵys Túrkistan” kartasyn oınaý qajetsiz bolyp qaldy. Endigi jerde ol oıynnan tezirek ári aılamen sheginip shyǵý qajet boldy.

Ulttyq armıanyń ekpindi joryǵy toqtatylǵan 1945 jyldyń 17 qyrkúıegi kúni, Stalın ókimeti mynadaı aıla-sharǵyly málimdeme jasap jatqanynan Álıhan tóre ókimeti esh habarsyz bolatyn:

Sovet Odaǵynyń Nanjındegi bas elshisi Petrov Jańqaıshy ókimetiniń syrtqy ister mınıstrligine nota tapsyrdy. Onda “Shyǵys Túrkistan ıslam jumhurıatynyń” syrtynan saýdalaǵan mynadaı sózder jazylǵan edi: “Sovet odaǵynyń Quljada turatyn konsýlynyń habarlaýynsha, jaqynda Quljalyq bir qansha adam konsýlhanamyzǵa kelip,”Bizdiń Juńgýadan bólinip ketý nıetimiz joq, jergilikti bıleýshiler bizdi ezip-qorlaǵandyqtan, biz olarǵa qarsy kóterilip edik. Estýlerge qaraǵanda, Juńgýo ókimeti bizdi Juńgýodan bólinip keter me eken dep alańdaıtyn kórinedi. Bul tek túsinispeýshilikten týǵan oı ǵana. Sondyqtan sovet ókimeti ara aǵaıyn bolyp. Juńtýo ókimetimen bizdi tatýlastyryp qoısa bolar edi depti. Bizdiń baıqaýymyzsha da olardyń Juńgýodan bólinip ketý nıeti joq bolsa kerek. Olar Shınjıańdaǵy musylmandar basym kópshilikti quraıtyn óńirlerge avtonomıa quqy berilýin qalaıdy. Sovet ókimeti ózimen shekaralas aýdandarynyń tynysh bolǵanyn tileıdi. Sol sebepten de, Juńgýo ókimeti maqul kórse, Shınjıańdaǵy alasapyrańdyqty tynyshtandyrý úshin Quljada turatyn konsýlymyz arqyly ara aǵaıyndyq jasap, eki jaqty rahaılastyryp qoıǵymyz keledi.

İshki jaǵdaıy bylyqqan sharasyz Jańqaıshy ókimetiniń kókten tilegeni jerden tabyldy. Olar dereý iske kiristi. Qytaı túlkisi atanǵan general Jań jejuńdy kelissóz júrgizý úshin Úrimjige attandyrdy. “Úsh aımaq” ókimeti atynan Rahymjan Sabyrhajıev (delegasıa basshysy) Ábilhaıyr Tóre (qazaq) jáne Ahmetjan Qasımı kelissóz jasaý úshin Úrimjige keldi.

Atalmysh “Kelissóz” kóriniste “asa qıyn jaǵdaıda, talas tartyspen” toǵyz aıǵa sozyldy. Onyń bári – shyndyǵyna kelgende, ýaqyt ótkizý, Álıhan tóreni bılikten taıdyrý úshin oraı kútý, eń bastysy – Qytaı komýnıseriniń bılikke keler kúnin jedeltetip-jaqyndatý úshin ǵana istelip jatty.

Kúni búginge deıin kózi tiri “Shyǵys Túrkistan Islam jumhurıatynyń” bas hatshysy Ábdraýp Maqsumnyń estelik jazbalarynyń kýálándyrýyna qaraǵanda, Álıhan tóre basqaryp otyrǵan resmı ókimet, 9 aıǵa sozylǵan jalǵan “kelissózdiń” mazmuny jóninde birde bir ret otyrys ótkizip, alqaly top aldynda talqylamaǵan kórinedi. “kelissózdi” Moskvanyń arnaýly ókili – Vladımır Stepanovıch Kozlov degen júrgizdi deýge bolady. Ol Rahymjan Sabyrhajıev bastaǵan (is júzinde Ahmetjan Qasımı basqaratyn) delegasıa úrimjige attanarda qoldaryna dap-daıyn “Kelissóz sharttaryn” ustata  qoıady. “Kelissóz tuıyqqa tirelgende” Quljaǵa qaıtar aldynda, “kelissóz” barysy jazylǵan barlyq qujattardy papkasyna salǵan Vladımır Stepanovıch álde bir jaqqa ǵaıyp bolady. Bul jaǵdaı tabany kúrekteı 8 aıǵa sozylady. Osyǵan shydaı almaǵan bas hatshy Ábdraýyp Maqsum birde Ahmetjan Qasımıǵa: “Ahmet ápende, biz jaqsy bolsaq ta, jaman bolsaq ta bir ókimet emes pe edik. Bularyń qalaı, ókimet jınalysynda bir ret te talqylanbaǵan “Kelissóz-Bitim” degenderiń ne nárse, myna orystaryń bizdi oıynshyqqa aınaldyryp bitirdi ǵoı” degende Ahmetjan sýyq jymıyp:

-    Ne qylasyń sony, odan ne shyǵady Maqsum? – degen eken.

Arada talaı soıqandy ister bolyp jatty. Álıhan tóreni bılikten taıdyrýdyń ne bir pasyq aıla-sharǵylary oılap tabyldy. Jergilikti uıǵyr ókilderin aıtaqtap “Ánjandyq ózbek, tabanyńdy jaltyrat, áıtpese...” degen sıaqty ádepsizdikter úırenshikti jaǵdaıǵa aınaldy. Osynyń bárin de sabyrǵa jeńdirgen marshal Álıhan tóre shyǵar jol izdep arpalysty.

Biraq “Shyǵys Túrkistan” taǵdyry Moskva men Nanjınde álde qashan sheshilip qoıǵan edi. Áıgili Ialta konferensıasynda Stalın... men Jańqanshy arasynda – Qytaı ókimeti Mońǵolıanyń táýelsizdigin tanysa,sovet ókimeti Shınjıań máselesin Qytaıdyń ishki isi dep qaraıtyny  sóz bolyp, aqyry, osy sheshimge toqtaıtyndyǵy málimdelip qoıylǵan.

1945 jyldyń 18 qyrkúıegi kúni Moskvadan oralǵan Stalınnyń arnaýly ókili, general Kozlov, Álıhan tóremen kezdesýi barysynda zildene bylaı degen bolatyn: “Mártebeli Tóraǵa! Bizdiń usynymyzdy qabyl etýińizdi esińizge taǵy bir salaıyn. Eger osylaısha qasarysa berseńiz, ózińiz úshin jaqsy bolmaıdy. Uıǵyrlar sizsiz-aq óz isterin ózderi isteı alady.”

Arada kóp ótpeı sol mazmundaǵy domalaq hattar marshaldyń qqyzmet ústelinde jıi paıda bolǵanyn bilse de Álıhan tóre basyna tóngen qaterden qoryqpady.

Sharasy taýsylǵan orystar men orysshyl uıǵyrlardyń armanyn Sovet KGB organy op-ońaı, bir-aq kúnde oryndady.

1946 jyldyń 17 maýsymy kúni Quljadaǵy Sovet konsýly Álıhan tórege telefon soǵyp – qorǵas shekarasynda Ózbekstannyń sol kezdegi birinshi sekretary Osman Iýsýpov kútip tur. Sizben aqyldasatyn mańyzdy máseleler bar kórinedi. Tez baryńyz – deıdi. Álıhan Tóre jolǵa shyǵady.

Qorǵasta da, Almaty da Osman Iýsýpov joq bolatyn. Eki kún Jarkent qalasynda ustap turǵan soń Almaty arqyly Tashkent qalasyna ushaqpen áketedi. Tashkentte eki jyl boıy Osman Iýsýpovtyń qala syrtyndaǵy dachasynda myrzaqamaqta, tergeýde ómir ótkizedi.

Tergeýshilerdiń suraǵy aıaqtalǵan kezde Álıhan tórege:

-   Suraq osymen aıaqtaldy, endi sizdiń bizge aıtar qandaı talap, tilegińiz bar degende, eshbir oılanbastan bylaı deıdi:

-   “Minekı, men senderdiń qoldaryńda turmyn. Atasyńdar ma, shabasyńdar ma, erik senderde! Ómirimniń sońǵy mınýttarynda men senderden jaqsylyq tilemeımin. Keshirim de suramaımyn. Óıtkeni keshirim surarlyq kúnam joq. Men senderdiń jalǵan ýádelerińe senip, halyqty azattyq kúreske shaqyryp edim. Olar maǵan senip kúres maıdanyna shyǵyp edi. Osy barysta myńdaǵan jastar qurban boldy, jaralanyp, remtar bolyp qaldy. Aqyry mynaý boldy. Olardyń qyp-qyzyl tyrnaqtary meniń jaǵamda ketti.

Aldanǵan, qapy qalǵan halqymnan keshirim suraımyn. Márttik ete alsańdar, meniń osy tilegimdi halqyma jetkizip qoıyńdar. Basqa aıtarym joq!”

Kúni búginge deıin Álıhan tóreniń kim bolǵanyn, onyń “úsh aımaq tóńkerisi” dep atalǵan ult-azattyq qozǵalysynyń jetekshisine aınalyp, 1944 jyly qurylǵan “Shyǵys Túrkistan jumhurıatynyń” tóraǵasy, ulttyq armıanyń marshaly dárejesine jetip, ataǵy aspandap turǵanda, bir kúnde iz-tozsyz joq bolyp ketkenin túsinbeı, neshe túrli qańqý sóz taralyp keldi.

Saıası arenadan alystap, ómirlik myrzaqamaqta ustap otyrǵan Sovettik KGB, saıası qaıratker Álıhan tóreni marshal Álıhan tóreni baqylap otyrǵanymen, ǵulama ǵalym Álıhan tóreniń aqyn, jazýshy, emshi Álıhan tóreniń qolyndaǵy qalamyna shek qoıa almap edi. Ol barlyq kúsh-qýat, aqyl parasatyn jumyldyryp jańa jıhad jolyna tústi. 1959 jyly eki tomdyq “Tarıhı muhammadıı” (Muhammed tarıhy) kitabyn ózbek tilinde jazyp bitirdi. Bir neshe tom bolarlyq óleńder, hıssa-dastandar jazýmen birge, ıbn-Sına úlgisindegi halyq elshiligi, dári jasaý (formoseptıkalyq) ilimi jóninde trakttar jazyp qaldyrdy. Sondaı-aq ózi bastan ótkergen tarıhı oqıǵalar boıynsha “Shyǵys Túrkistan qasireti” atty kólemdi eńbek jazyp qaldyrdy.

Álıhan tóre Saǵunııǵa Alla Taǵala uzaq ta maǵynaly ǵumyr syılapty. 91 jyl ómir súrip, 1976 jyly Tashkent qalasynda dúnıe saldy. Óz tilegi boıynsha, Shaıh Zaınıddın baba zıratyna jerlendi.

Álıhan tóreniń urpaǵy bul kúnderi Tashkentte turady. Babalarynan qalǵan mol murany halyq ıgiligine jaratý jolynda qyzmet etip, 1991 jyly eki tomdyq “Tarıhı Muhammadıı” kitabyn baspadan shyǵardy. Basqa eńbekteri de rettelip baspaǵa usynylǵan kórinedi. Ózbek aǵaıyndar Álıhan tóreni umytpaı, onyń asqaq rýhyna ylaıyqty qurmet kórsetip jatsa kerek. Tashkent qalasynyń bir kóshesine jáne bir mektebine Álıhan tóreniń atyn beripti. Degenmen, eshten de kesh jaqsy degen ras-aý. 1998 jyldyń 11qańtarda Almatyda “Álıhan tóre Saǵunııdiń týylǵanyna 113 jyl” atty merekelik kesh ótkizilip, Uly tulǵanyń rýhyna taǵzym etildi.

Almatyǵa bir kelip-ketken talaı kósem symaq kelimsekterge arnap kóshe attaryn bergen qazaq Álıhan tóredeı túrik halyqtarynyń ortaq perzentine kelgende sarańdyq qylmas degen oıdamyz.

Halqymyzdyń aıaýly uldarynyń biri Aqjan Mashanı men Álıhan tóre arasynda dostyq, aǵa-inilik qatynas bolǵanyn maqtanyshpen eske alýǵa tıispiz.

1966 jyldan bastalǵan Ál-Farabıtaný jolyndaǵy abroıly qyzmetke belsene at salysyp júrgen Aqjan aǵamyz uly oıshyldyń tól jazbalarynan tikeleı aýdarma jasaýǵa talpynyp kóp izdenedi. Budan 1100 jyl buryn klasıkalyq arab tilinde jazylǵan tereń mazmundy Ál-Farabı shyǵarmalarynda kezikken túsiniksiz jaılardy anyqtaý úshin eki tildi de jetik biletin adam izdep júrip, biletin adamdardyń silteýimen Tashkentte turatyn Álıhan tóreni izdep tabady.

Jaqsyda jattyq bolǵan ba? Eki ǵulamanyń til tabýy qıynǵa túspeıdi. Aqjan Mashanı eki aı boıy Álıhan tóreniń úıinde turyp, álemniń ekinshi ustazy álemine tereń boılaıdy. Keı tusta Álıhan tóre arabshadan tikeleı ózbekshe, keıde qazaqsha dıktovka jasap otyrady. Eki ǵulama uzaq-uzaq syr shertisip, sher tarqatysady. Sodan bastap ómiriniń sońyna deıin barys-kelis jasap turǵanyn nemeresi Ahat Ǵapparhanuly Álıhan tóre rastaıdy.

1973 jyly Almatyda ótken Ál-Farabıdiń 1100 jyldyq mereı toıyna Álıhan tóreni shaqyrý jóninde ókimet komısıasyna aıtyp, sózin ótkize almaǵanyna qatty ókingen Aqjan Mashanı ustazy (ózi osylaı sóılegen) Álıhan tóreden keshirim suraǵan bolatyn.

Álıhan tóreniń nemeresi Ahat Ǵapparhanuly. 1974 jyly atasynyń tapsyrmasymen Almatyǵa Aqjan aqsaqaldy izdep kelgen saparynda mynadaı qyzyq áńgime bolǵanyn Ahat erekshe súıinishpen eske alady.

Aqjan Mashanı: - Balam, atańnyń dárigerlik ónerinen bolmasa, basqa da óner-biliminen ne bar, sende, - degende:

-   Jýrnalıspin aǵa, azdap óleń jazamyn, - depti.

-  Oı, baıǵus balam-aı, ıtke laqtyrǵan taıaǵyń jýrnalıspen aqynnyń basyna túspeı me, seniń atań shalqyǵan teńiz, aǵyndy ózen edi ǵoı. Apyraı, sen ne degen sorly ediń, ózen jaǵalap júrip, shólden óletin sorly ekensiń ǵoı, - dep qatty renjipti abyz qarıa.

Minekı osy qysqa jaýaptasýdan-aq Aqjan atamyzdyń Álıhan Tóreni qanshalyq qurmetteıtinin baıqaýǵa bolar.