Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Aqordada jergilikti jýrnalıserge bergen suqbatynda Qazaqstan men Armenıa Respýblıkasynyń arasyndaǵy ózara yntymaqtastyq qarym-qatynasqa  baılanysty qoıylǵan suraqqa: «...Bizdiń Armenıamen tarıhı, tipti tildik jaǵynan da ortaqtyǵymyz mol. Sondyqtan men yntymaqtastyq qarym-qatynastyń bolashaǵyna senimmen qaraımyn. Bizdiń tarapymyzdan, Qazaqstan jaǵynan, ózara qarym-qatynasty nyǵaıtý úshin múmkin bolǵan barlyq jaǵdaı jasalatynyna kúmán keltirmeńizder», - dep jaýap bergen edi.

[«Ý nas ochen mnogo obshego, mejdý prochım, s Armenıeı s tochkı zrenıa ıstorıı ı daje ıazyka. Poetomý ıa s optımızmom smotrú na býdýshee sotrýdnıchestvo. Ne somnevaıtes, chto s nasheı storony, so storony Kazahstana, býdet delatsá vse vozmojnoe, chtoby ýkreplát sotrýdnıchestvo»]

Osy máseleniń tóńireginde áleýmettik jelilerde «Ońtústik Kavkazdaǵy Armenıa men Eýrazıadaǵy Qazaqstannyń arasynda qandaı baılanystar bolýy múmkin?» degen túrli pikirler aıtylýda. Tipti keıbir ózge eldiń azamattary budan saıası astar izdegen pikirlerin de jarıalaýda.

Qazaqstan Prezıdenti óziniń jýrnalısiń qoıǵan saýalyna bergen jaýabynda ne aıtqysy keldi? Qazaqstan álemniń alys-jaqyn barlyq meleketterimen dostyq qarym-qatynasta ekendigin jáne ony odan ári jalǵastyra beretindigin Qasym-Jomart Toqaev óziniń saılaýaldy konsepsıasynda atap kórsetken bolatyn. Armenıa Respýblıkasymen de osyndaı ózara yntymaqtastyq qarym-qatynastardyń da jalǵasa bereri sózsiz. Buǵan 2010 jyldan bergi L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa Ulttyq ýnıversıteti men Erevan memlekettik ýnıversıteti arasyndaǵy ózara baılanystyń nátıjesinde magıstranttar men aspıranttardyń Qazaqstan men Armenıada tájirıbeden ótýin mysalǵa keltirýge bolady. Erevan memlekettik ýnıversıtetinde «Qazaqstan tarıhy men mádenıeti» dep atalatyn arnaıy kabınet jasaqtalyp, onda qazaqtyń danalary Abaı, Ybyraılardan bastap, keshegi Alash arystarynyń portretteri ilinip, eńbekteri qoıylýmen qatar, M. Áýezovten bastap qazaq ádebıeti klasıkteriniń shyǵarmalary jınaqtalǵan. Ol jerde ýnıversıtet stýdentterine qazaq tili úıretilip, qazaq ádebıeti men mádenıetinen, Qazaqstan tarıhynan arnaıy dárister oqytylady. Ýnıversıtettiń aspıranty Shýshan Hachatrán qazaq tilin meńgergendigi sondaı – M. Áýezovtiń eńbekterin túpnusqasynan oqyp, osy taqyryptaǵy dısertasıalyq jumysyn aıaqtap, qorǵaýǵa daıyndalýda. Sóıtip, armán jastary arasynda qazaq ádebıeti men mádenıetine, qazaq tiline qyzyǵýshylyq týyndap otyrǵanyn kóremiz.

Al eki el arasyndaǵy «tarıhı, tipti tildik ortaqtyqtarymyz mol» degende Qazaqstan Prezıdenti Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan elderdiń 70 jyldyq ortaq tarıhymen qatar, Qazaq ultyn quraǵan rý-taıpalardyń kóne zamandardan bastap keshegi orta ǵasyrlarǵa deıin, at tuıaǵy jetken dúnıeniń tórt buryshyndaǵy eldermen túrli qarym-qatynastarda bolǵandyǵyn, ol elderdiń tarıhynda, tilinde qaldyrǵan izderin aıtyp otyr dep túsingenimiz jón. Iá, armán tili úndieýropa tilderi tobyna jatatyn til ekendigi, al qazaq tili túrki tilderiniń qypshaq tobyna jatatyn, júıeleri bólek-bólek tilder ekendigi málim. Ǵasyrlar boıyna sozylǵan túrli tarıhı-álemettik jaǵdaılarǵa baılanysty bir til ekinshi bir tilden, ózinde joq ataýlardy qabyldap damıtyny belgili. Bir halyqtyń ekinshi bir halyqpen baılanysy jaıyndaǵy derekter jer-sý, eldimeken ataýlary, ıaǵnı toponımdermen qatar, adam attarynda (antroponımderde), ásirese tekterinde – patronımderde saqtalyp qalady. Bul álem tilderine tán – qubylys. Ras, árbir memleket óziniń ótken tarıhyndaǵy mundaı ózge tildiń kýási bolatyn ataýlardy óz tilderindegi ataýlarmen almastyrýǵa tyrysady jáne almastyrady da. Biraq jazba tarıhı derektemelerden, túrli kartalardan kóne derekterdi kóptep tabýǵa bolady. Endi osymen baılanysty oılarymyzdy ortaǵa salaıyq.

Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Elbasy N.Á. Nazarbaev óziniń Qazaqstannyń álemdik órkenıettegi ornyn anyqtaýǵa arnalǵan «Uly dalanyń jeti qyry» atty baǵdarlamalyq maqalasynda: «Úshinshiden, keıingi jyldary tabylǵan tarıhı jádigerler bizdiń babalarymyzdyń óz zamanyndaǵy eń ozyq, eń úzdik tehnologıalyq jańalyqtarǵa tikeleı qatysy bar ekenin aıǵaqtaıdy. Bul jádigerler Uly dalanyń jahandyq tarıhtaǵy ornyna tyń kózqaraspen qaraýǵa múmkindik beredi.

Tipti, qazaqtyń keıbir rý-taıpalarynyń ataýlary «qazaq» etnonıminen talaı ǵasyr buryn belgili bolǵan. Osynyń ózi bizdiń ulttyq tarıhymyzdyń kókjıegi buǵan deıin aıtylyp júrgen kezeńnen tym áride jatqanyn aıǵaqtaıdy. Eýropasentrıstik kózqaras saqtar men ǵundar jáne basqa da búgingi túrki halyqtarynyń arǵy babalary sanalatyn etnostyq toptar bizdiń ultymyzdyń tarıhı etnogeneziniń ajyramas bólshegi bolǵany týraly bultartpas faktilerdi kórýge múmkindik bergen joq» - dep, Qazaqstan tarıhshylarynyń aldyna jańa mindetter qoıǵan bolatyn.

Túrki halyqtary men Ońtústik Kavkazdyń tarıhı-mádenı baılanystarynyń tamyry tereńge tartady. Ol jerlerde Kóne dáýir saqtarynan bastap, ǵundardyń, hazarlardyń, oǵyzdar men qypshaqtardyń izderi taıǵa tańba basqandaı saırap jatyr. 

Shyǵysynda Ertisten bastap, batysynda Dýnaıǵa deıingi Uly dala ortaǵasyrlarda Deshtı -Qypshaq atalyp, onyń turǵyndary aınalasyndaǵy alys-jaqyn eldermen túrli qarym-qatynastarda bolǵany málim. Ońtústik Kavkazǵa, odan ári Iran, Arab elderine túrki taıpalary Kaspı teńiziniń ońtústigimen de, soltústigimen de ótip otyrǵan. Strategıalyq jaǵynan yńǵaıly Ońtústik Kavkaz aýmaǵy ǵasyrlar boıy túrli soǵystardyń alańy bolyp qana qoımaı, mádenıetterdiń de toǵysqan aýmaǵy boldy.

Ortaǵasyrlar armándar tarıhyndaǵy eń qaraly dáýir bolyp esepteledi. O basta Iran men Vızantıanyń qolastynda bolǵan armándardy VII ǵasyrda arabtar jaýlaıdy, odan keıin musylman seljúkterdiń qaraýyna kóshedi. Grýzın patshasy Davıt İİ qyryq myń qypshaq áskeriniń kúshimen seljúkterdi yǵystyryp shyǵarǵannan keıin, armándardyń bir bóligi az ýaqyt grýzınderge baǵynyp turady da, mońǵol shabýylynan keıin Ilhandardyń bodandyǵynda, Jalaıyrlardyń, Aqqoıly, Qaraqoılylardyń, keıin Qyzylbas Sefevılerdiń bıleýinde bolady. Derbes memleketi bolmaı, jeke-jeke knázdikterge bólinip vasaldyq ómir keshken olardyń jerin 1048 jyly Ertuǵyryl, al 1064 jyly Alyp Aryslan bastaǵan seljúkterdiń jaýlaýyna ushyraıdy. Seljúkter men Vızantıa arasyndaǵy 1071 jyly tamyzda bolǵan Manaskert shaıqasynda hrıstıan álemi retinde súıeý bolǵan grekter oısyraı jeńilgen soń, armándar bosyp, jer-jerge tarap ketedi. Bir bóligi Grýzıa memleketiniń qaraýyna ótedi.

Grýzıanyń Davıt İV patshasy 1118 jyly, qasyna keńesshileri men nókerlerin ertip, Soltústik Kavkazdy jaılaǵan qaıyn jurty qypshaqtardan kelip kómek suraıdy. Sol jyly Sharýqannyń uly Artyq bastaǵan 45 myń úıli qypshaqty Darál asýy arqyly Qap taýynyń arǵy betine alyp ótip, Grýzıa jerine, rý-rýǵa bólip ornalastyrady. «Grýzıa tarıhynda» áskerı qyzmetke qajetti kerek-jaraqtarmen qamtamasyz etilgen ol qypshaqtardyń eki jyldan keıin 40 myń atty ásker shyǵarǵandyǵy, sondaı-aq, patsha men onyń otbasyn qorǵaıtyn, monaspa dep atalatyn, 5 myń adamdyq erekshe gvardıa qurylǵany aıtylady [Kartlıs Shovreba-Istorıa Grýzıı. –Tbılısı, 2008].

Qypshaqtar Shırvan patshalyǵy men Armenıany seljúkterden azat etýde qypshaq qosyndary almas qylyshtaı jarqyldap, birtutas Grýzıa memleketin qurýda erekshe ról atqarady. Osy qyzmetteri úshin Davıd patsha olardy el basqarýdaǵy mańyzdy oryndarǵa taǵaıyndaıdy. Qypshaqtar Grýzıa memleketinde úlken saıası kúshke aınalady. Davıd İV patsha ólgennen keıin (1125j.) taqqa otyrǵan onyń balasy Demetre İ (1125-1156j.), nemeresi – Georgıı İİİ kezinde qypshaqtar grýzın patshalaryna úlken súıenish bolady.

Qypshaq áskerleriniń aralasýymen Davıd İV patsha, onyń urpaqtary Grýzıaǵa uzaq jyldar quzyretin júrgizedi, jaý qolynda ketken jerlerin qaıtarady. Qypshaqtar memlekettiń ishki-syrtqy bıligine aralasady, pármendi laýazym tutqalaryn ustaıdy.

Qazirgi Armenıa aýmaǵyn mekendegen qypshaqtarǵa toqtalar bolsaq, Davıd patsha 45 myń úıli qypshaqty qazirgi Armenıanyń Dılıjan ólkesinen bastaý alyp, Grýzıa jáne Ázerbaıjan memleketteriniń jerimen ótetin Aǵystafa ózeniniń ańǵaryna ornalastyrǵany málim. Ózenniń bul ańǵarynda atalǵan úsh el de shektesip jatqanymen, negizgi bóligi Ázerbaıjannyń Qazaq aýdanyna qarasty. Aǵystafa ózenin boılap, armán jerine ótseń Qypshaq aýyly turǵan Artyq aýdany taıaq tastam jer. Armán tarıhshysy T.S. Eremán qypshaqtardyń bul ólkege qonystanýyn  Georgıı İİİ-shi men Tamar patshaıym bılik qurǵan kezeńmen baılanysta qarastyrady.

Tamar patshaıymnyń bılik qurǵan kezinde, onyń áskerbasy bolǵan Zakare, qypshaqtar mekendegen osy jerdi satyp alyp, 1201 jyly Ǵypchahavank (Qypshaq monastyry) monastyryn saldyrady. Bul aýyl 1946 jylǵa deıin Ǵypchah (Qypshaq), al monastyr «Ǵypchahavank» dep atalǵan (qazir Harıch dep atalady). Osy keseneniń qabyrǵasynda 1304 jyly armán tilinde jazylǵan: «...ılhan Ǵazan hannyń álemdi bılegen kezinde, men  Elhutlu Chaǵan uly jáne meniń ulym Abash pen meniń qatynym Hýtlý áýlıe Astavasasınge qosylyp, osy shirkeýdiń qazynasyna bizdiń úlesimizde qalǵan maı shaıqaıtyn oryndy syıladyq...kim de kim daý shyǵaratyn bolsa qudaı men paıǵambardyń qarǵysyna ushyrasyn. Oryndaýshylar qudaıdyń alǵysyna bólensin. 753 (=1304) jyldyń jaz aıy» degen aqparat bar. T.S. Eremán jazylǵan jyly kórsetilmegen «Men Trıtýr, qudaıdyń kúnahar quly, Hýpasarensterdiń júzimdiginiń shırek bóligin óz eńbegimmen satyp aldym da ony qasıetti shirkeýge berdim. (Sol úshin) shirkeý qyzmetkeri Amazasp apostol Andreı meıramy kezinde úsh kún lıtýrgıa oqylýyn belgiledi. Kim de kim muny buzsa Hrıstiń qaharyna ushyrasyn» degen jazýdy mysalǵa keltirip, áýlet atynda qoldanylǵan «Hýpasarenster» - qypshaqtar, ıaǵnı 1178-1185 jyldary bılik qurǵan grýzın patshasy Georgıı İİİ-niń bas qolbasshysy (amırspasalar) jáne  ishki ister mınıstri dárgeıindegi ýáziri (mandatýrtýhýsesı) bolǵan qypshaq Qubasardyń urpaqtary [Eremán T.S. Iýrıı Bogolúbskıı po armánskım ı grýzınskım ıstochnıkam // Naýchnye trýdy Erevanskogo gosýdarstvennogo ýnıversıteta, tom HHİİİ, 1946. -393-394 better] degen toqtam jasaıdy.

Armán tarıhshylarynyń jazbalarynda hýndardan bastap, barlyq túrki halyqtaryn keıde hon degen jalpy ataýmen, keıde ózderiniń ataýlarymen berip otyrǵan. «Soltústiktegi halyqtar» dep te ataǵan.

Hİİİ ǵasyrda ómir súrgen Kırakos Gandzakesıdiń «Armenıa tarıhy» eńbegi osy kezeńdegi tarıhı oqıǵalardy baıandaǵan qundy shyǵarmalar qatarynan oryn alady. Ol Gandzak qalasynda (qazirgi Ázirbaıjannyń Gándji) 1200-1202jj. týyp, 1271 j. qaıtys bolǵan.

Gandzakesı eńbeginiń 12-taraýynda qypshaqtardyń Grýzıa patshasy Lasha Georgıden (Tamar patshaıymnyń uly, 1213-1222 jyldary patshalyq qurǵan) qonys suraǵany, tilekteri oryndalmaǵan soń, olardyń Gandzak qalasynyń mańyna oryn tepkenderi, sol jerdiń armándary olardy ózderin grýzınderden qorǵaıtyn kúsh retinde baǵalap, olarǵa azyq-túlikpen kómekteskeni týraly aıtylady.

Armenıa Respýblıkasynyń Túrkıamen shektesetin Shıraq oblysynda Artyq degen aýdan bar. Aýdan ortalyǵy Artık  (qazirgi ataýy) qalasynyń kúnshyǵysynda 2-2,5 shaqyrymdaı jerde, taýdyń baýraıyna qonys tepken Qypshaq degen shaǵyn aýyldaǵy 1206 jyly salynǵan hypchakavank (hypchaq+avang (avang – monastyr, naqty aıtqanda «qypshaq monastyry» degen uǵymdy bildiredi).

Shirkeýdiń shyraqshysy Gachık Hachatýránnyń aıtýynsha, shirkeýdiń tóbesinde kúmbez ispetti munarasy bolǵan eken. Qazir shirkeý  birneshe ret jóndeýden ótken de, syrt jaǵyndaǵy kireberisi bolmasa, burynǵy kúmbezdi qalpy tolyq saqtalmaǵan.

Bul jerde basy ashylmaı jatqan máseleler barshylyq: "aǵaıyndy Ivane men Zakareler qaı ulttyń ókili, aýyl nege Qypshaq atalǵan, aımaqtyń Artyq atalýynyń sol dáýirde Grýzıa patshasy Davıdke Donnyń boıynan 45 000 áskermen kómekke barǵan Artyq batyrmen tarıhı baılanysy qandaı, shirkeýdiń kezinde kúmbezdelip, shyǵystyń úlgisimen jabylýy nelikten, keıin ol qypshaqtar qaıda ketti, armán-qypshaqtarmen baılanystary bar ma?" degen sıaqty qoıa berseń shyǵa beretin suraqtar kóp.  Aıtýlaryna qaraǵanda, aýylda XIII-XIV ǵasyrlarda qypshaqtardyń jasaqtary meken etken eken. Oǵan sol jerdegi shashylyp jatqan qorymdaǵy qoıtastar men sandyqtastar únsiz kýá bolyp tur.

Grýzıada bılik basynda bolǵan Qýbasardyń urpaqtary atalarynyń  atymen atalýyn zańdy qubylys, qazaqqa tán dúnıe dep qaraǵan jón. Artyq ataýyn da, kezinde Deshti Qypshaqtan Artyq hanmen birge Grýzıaǵa ótip, bir ǵasyrdan keıin (álde erterek) Armenıaǵa qonys tepken Artyq hannyń qosynymen baılanysty qaraýǵa negiz bar.    

Armándardyń saıası-áleýmettik ómirinde qypshaqtardyń yqpaly bolǵany sózsiz. Olardyń Armenıadaǵy tarıhı-mádenı izderi saırap jatyr. Armán tilindegi turmystyq ataýlar men keıbir etnografıalyq erekshelikterden berisi qypshaqı, árisi jalpytúrkilik baılanystardy anyqtaýǵa bolady. Mysaly, armándardyń 7 ataǵa deıin qyz alyspaýy 11-12 ǵasyrlardan bastalypty. Keıin, shirkeý armán dıasporalaryna bes ataǵa tolǵan soń qyz alysýǵa ruqsat bergenimen, múmkindiginshe qan aralastyrmaýǵa áli kúnge deıin tyrysady.  Al endi qarańyz, Qap taýynyń ońtústiginde armándarǵa bılik júrgizgen parsylarda, arabtarda, oǵyz-seljúkter men osmanlylarda, tipti ázerbaıjandarda jeti ataǵa tolmaı qyz alyspaý dástúri joq. Sonda bul kimniń áseri? Árıne qypshaqtaryń áseri bolyp shyǵady. Armándarda jigitke qalyńdyqty ata-anasy tańdap, quda túsip alyp berý áli kúnge sheıin saqtalyp keledi eken.

Qorjyn men alashanyń túr-túri jasalýymen ǵana emes, atalýymen men uqsas (hordjýn, alacha), kat – sút (qatyq sózimen salystyryńyz), sýdjýk – jańǵaqtyń dánderin uzyndyǵy 60 sm-deı etip jipke tizip, qaınap qoıytylǵan júzim shyrynyna malyp alyp (qoıý shyryn jańǵaq dánderiniń syrtyna ishekteı jabysyp, aýa jibermeıdi) jasalǵan taǵam túri; hash – as, hashlama – qoı etinen buqtyrylyp jasalǵan taǵam, sonymen birge malshylardyń tasqoryǵy, sorpany tomyrtqalap ishý, dalada sirne pisirý, shıki etten bastyrma jasaý, aırannan, qatyqtan sorpa jasaý, qurt, irimshik jasaý t.b. sıaqty taǵam daıyndaýdyń alshaqtyqtan ortaqtyǵy basym.

Armán tilinde saqtalǵan qypshaq tiliniń izderi arnaıy ǵylymı-zertteýdiń nysany bolǵan joq. Degenmen, birden kózge túsip, qulaqqa jyly estiletin «oshhar» - qoshqar (bul sóz erte dáýirlerde engen), «hoı» - qoı t.b. sıaqty sózderden tys, armán tilindegi antroponımderde ıaǵnı adam attarynyń quramynda ártúrli dáýirlerden habar beretin túrkilik qabat óte mol. Patronımderdiń qurylymdyq negizi túrki tilderindegideı bolyp keledi de, sońyna –ıan, -s, -esı (sońǵy –esı qosymshasy shyqqan aımaǵyn, mekenin bildiredi) qosymshalary qosylyp, erler men áıelderdiń teginde birdeı bolyp  keledi. Mysal keltirer bolsaq, Igıtán, Cholahán, Hatýnán, Sadahán, Ǵazahán, Koshkarán, Ormanán, Kýchýkán, Hangeldán, Karakozán, Hadjıbekán, Hýdaverdán, Hanlarán, Halpahchán, Karahanán, Chopchýns, Djangeldán, Ormanchán, Etıkchán, Badrakán, Seldjýkán, Týrkmenán, Ǵazaráns, Ǵazahesán, Alashkertán, Abdalán, Amırbekán, Iahshıbekán, Aslıbekán, Sarybegán, Ahsahalán, Ahkashán, Hashkaıan, Chanahchán, Paltachán. Charýhchán jáne s.s.

Armán tilindegi túrki sózderi jaıyndaǵy mol derekter Grachıa Acharánnyń «Etımologıcheskıı korennoı slovar armánskogo ıazyka. T. 1-4. -Erevan, 1973-1979; Gr. Acharán. Slovar armánskıh lıchnyh ımen. T. 1-5. –Erevan, 1942-1948» (armán tilinde) eńbekterinde qamtylǵan.

Belgili bir aýmaqtarda shoǵyrlanyp qonystanǵan ırredentter geografıalyq ataýlardy ana tilderinde belgileı otyryp, ózderine tán toponımıa júıesin jasaıdy, olardy zertteý ǵylymı turǵydan nazar aýdarýdy sózsiz qajet etedi. Dúnıe júziniń kóptegen memleketteriniń ıdeologıasy ırredentterdi asımılásıalaýǵa baǵyttalǵan. Etnostyń dilin, mádenıeti men rýhanı baılyǵyn kórsetetin ózine tán tildik toponımıalyq júıeni qurýshy jáne ony saqtaýshy halyqtyń etnıkalyq erekshelikterin joıý maqsatynda transformasıaǵa ushyratylý arqyly asımılásıalaý prosesi  toponımıany da qamtıdy.

Ol qubylysty «Admınıstratıvno-terrıtorıalnoe delenıe Armánskoı SSR» atty eńbekterden qaı jyly qandaı ataýlardyń qalaı dep aýystyrylǵandyǵynan naqty kórýge bolady.

Armenıa men Ázerbaıjan arasynda HH ǵasyrdyń sońyna qaraı oryn alǵan saıası qaqtyǵystardyń saldarynan armándar men ázerbaıjandar meken etken jerlerin tastap shyǵýǵa májbúr boldy. Nátıjesinde burynǵy túrkilik toponımderge jańasha ataýlar berildi.

Armenıa men Qazaqstannyń arasyndaǵy tarıhı ortaqtyq

Armán-qypshaq eskertkishteri tiline qatysty T.I. Grýnın, E.V. Sevortán, Dj. Kloson, J. Denı, I. Abdýllınder tarapynan qundy pikirler aıtyldy. Mysaly, akademık E.V. Sevortánnyń pikirinde: «Senneıshım památnıkom razgovornyh kypchakskıh ıazykov ılı dıalektov konsa XIII – nachala XIVv. po-prejnomý ostaetsá «Codex Cumanicus» (SS). Sýdebnye akty ız Kamensa sostavláút drýgoı vajneıshıı ıstochnık, ız kotorogo otnyne mojno cherpat svedenıa ob odnom ız starokypchakskıh razgovornyh ıazykov bolee pozdnego po sravnenıý s SS vremenı. Drýgıe armáno-kypchakskıe teksty mojno bylo by otnestı k památnıkam armáno-kypchakskogo lıteratýrnogo ıazyka, v kotorom my vprave razlıchat ıazyk chısto relıgıoznyh sochınenıı, ıazyk sýdebno-pravovyh dokýmentov ı nachatkov hýdojestvennoı lıteratýry nazıdatelno-apokrıfıcheskogo napravlenıa» [Dokýmenty na poloveskom ıazyke XVI v. (Sýdebnye akty Kamenes-Podolskoı armánskoı obshıny). Transkrıpsıa, perevod, predıslovıe, vvedenıe, gramatıcheskıı komentarı ı glosarı T.I. Grýnına. Pod redaksıeı E.V. Sevortána. Statá Ia.R. Dashkevıcha. –Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 1967. 14 b.] degen ornyqty paıymmen jan-jaqtylyǵy kórinedi. «Památnıkı starokypchakskogo ıazyka, sostavlennye na armánskom alfavıte, eshe ne voshlı v nadlejasheı stepenı v praktıký ıssledovanıı po ıstorıı túrkskıh ıazykov. Mejdý tem onı hranát v sebe sennye svedenıa, stol neobhodımye v sravnıtelno-ıstorıcheskıh shtýdıah v oblastı túrkologıı» [55]

Sonymen qatar armán álipbıimen qypshaq tilinde jazylǵan, sıpaty jaǵynan ártúrli, kólemi mol jazbalar bar. Túrkitaný ǵylymynda olardy «armán-qypshaq» eskertkishteri dep ataıdy. Bul muralar Armenıada emes, negizinen qazirgi Ýkraınanyń Kamenes-Podolsk, Lvov qalalarynda jazylǵan. Erevan qalasyndaǵy kóne qoljazbalar kitaphanasy Matenadaranda saqtaýly «Qypshaq tiliniń gramatıkasy», armánsha-qypshaqsha sózdikter, jyl qaıyrý, dinı eńbekter Ýkraına jerinde jazylyp, Armenıaǵa keıinnen ákelingen dúnıeler.

Ol kezdegi Rech Pospolıta quramynda bolǵan qazirgi Ýkraına jerinde armándardyń derbes quqyǵy bar  qaýymy (kolonıasy) qurylyp, is qaǵazdary úsh tilde – armán, qypshaq, polák tilderinde júrgizilgen. HV ǵasyrda (1496 jyldan bastap) ortalyǵy Kamenes-Podolsk qalasy bolǵan. Armán álipbıimen sol kezdegi qypshaq tilinde nemese qypshaq tili týraly armán tilinde jazylǵan materıaldar bar.

Qypshaq tilinde sóılep, hrıstıan dininiń armán-grıgorıan butaǵyn tutynǵan, qaýym bolyp ómir súrgen bul etnıkalyq toptyń qaı  halyqqa tán ekendigi ǵylymda basy ashyq qalyp keledi. Osy máselege baılanysty pikir-talastarda: «Eger olar qypshaqtar bolsa, onda hrıstıan dinin qabyldaǵan kúnniń ózinde ulttyq, rýlyq mentalıtetterin joǵaltýǵa ne sebep boldy? Armándardyń álemniń jartysyn bılegen qypshaqtarǵa dinı, saıası áseri ondaı dárejede bola almaǵan. Sondyqtan olar (qypshaq tilinde sóılegender) qypshaqtar emes, Qyrymda asımılásıalanǵan armándar» degen pikirler de bar. Ári, munymen qatar, lıngvısıkalyq, ıaǵnı, tildik turǵydan zertteýshiler tarapynan: «bir halyqtyń tilin ekinshi bir halyqtyń armán-qypshaqtar sıaqty tereń meńgerýi múmkin emes, sondyqtan olar – qypshaqtar bolýy kerek» degen pikirler aıtylýda. Bul máseleni áli de túbegeıli túrde, etnolıngvıstıkalyq, ekstralıngvıstıkalyq, tarıhı-etnografıalyq turǵydan zertteý qajet. 

Bizdiń dáýirimizge jetken jazbalar HVİ ǵasyrdyń 20 jyldary men HVİİ ǵasyrdyń aıaǵyn qamtıdy. Odan burynǵy kezeńde jazylǵandary joǵalǵan, ázirshe taǵdyrlary belgisiz. Degenmen, keıingi kezderde tabylǵan qoljazba kitaptar bul mol muranyń erte dáýirinen habar beretin jazbalardyń bir jerlerde saqtalýy da múmkin-aý degen oılarǵa jeteleıdi.

Armán-qypshaq eskertkishteri Armenıanyń Erevan qalasyndaǵy kóne qoljazbalar kitaphanasy Matenadaran qorynda (8 qoljazba), Máskeý, Sankt-Peterbýrg kitaphanalarynda, Kıev, Lvov qalalarynyń murajaılarynda, sondaı-aq Polsha, Fransıa, Rýmynıa, Nıderlandy, Italıa, Avstrıa elderindegi murajaılar men mýzeılerde, sonymen qatar, jeke adamdardyń qoldarynda saqtaýly.

Armán-qypshaqtardyń jazba muralary olardyń ekonomıkalyq, saıası-álýmettik, mádenı ómirinen mol  maǵlumat beretin, janry men stıli jaǵynan ár túrli, kólemi úlken jadyǵattar. Osy saladaǵy keıingi zertteýlerde bul jazba muralar alty topqa bólinip qarastyrylyp júr: 1) tarıhı jazbalar; 2) zań kodeksteri men akt qujattary; 3) fılologıalyq eńbekter; 4) dinı ádebıetter; 5) kórkem shyǵarmalar; 6) jaratylystaný-ǵylymı ádebıetter.

Armán-qypshaq eskertkishterin jarıalaýda G. Alıshan, J. Denı, E. Shúts, E. Tryıarskı, I. Vasharı, M. Levıskıı, R. Kon jáne t.b. shet el ǵalymdarymen qatar, burynǵy Keńester Odaǵynyń aýmaǵyndaǵy T.I. Grýnın, A.N. Garkaves, I. Abdýllın, Ia.R. Dashkevıch sıaqty ǵalymdar kóp eńbek sińirdi.

Jalpy armán jazýly qypshaq eskertkishteriniń arasynda kórkem aýdarma stıline jatatyn «Dana Hıkar sózi» shyǵarmasynyń orny bıik. Hrıstıan jyl sanaýynan jeti ǵasyr buryn Assırıa-Vavılonıada dúnıege kelgen bul moraldyq-dıdaktıkalyq shyǵarma áý basta arameı tilinde jazylyp, keıin bútkil shyǵys elderine, ortaǵasyrlarda eýropalyqtarǵa deıin taralǵan. Qypshaqtar túrki áleminde tuńǵysh ret bul shyǵarmany armánsha nusqasynan óz tilderine qysqartyp aýdarǵan. Tili kórkem, mazmundy, nasıhaty mol bolǵandyqtan osy shyǵarmamen qazaq oqyrmanyn tanystyrýdy murat tutqan edik. Shyǵarma jelisi men ondaǵy qanatty sózder árisi İnjilde, «Kalıla men Dımnada», «Myń bir tún» shyǵarmasynda kórinis tapqan jáne teologtar, fılosoftar tarapynan álemdik deńgeıde zerttelýde. Jýyrda osy shyǵarmanyń armán álipbıimen jazylǵan, buryn belgisiz bolǵan, túrik tilindegi nusqasy qolymyzǵa tústi.

Armán jazýly qypshaq eskertkishterin zerttep, jarıalaýda, joǵaryda attary atalǵan ǵalymdardan basqa, osy salanyń úlken mamany, qazaqstandyq túrkolog-ǵalym Aleksandr Nıkolaevıch Garkavestiń eńbegi mol.

A.N. Garkaves dúnıe júzi kitaphanalary men túrli muraǵattarǵa tarap ketken armán-qypshaq tilindegi jazba muralardy, atap aıtqanda «Armánsha-qypshaqsha duǵalyqtyń (Psaltır)» (1575-1580) eki nusqasy men oǵan arnalǵan armánsha-qypshaqsha sózdikti transkrıpsıalap jarıalady (2001j.).

2002 jyly Almatydaǵy «Desht-ı Qypshaq» Evrazıalyq zertteý ortalyǵynan «Kypchakskoe pısmennoe nasledıe: Katalog ı teksty památnıkov armánskım pısmom» (1 tom) degen atpen kólemi 1084 bettik eńbek jaryq kórdi. Bundaı eńbek qypshaqtaný salasynda buryn-sońdy jasalmaǵan baǵa jetpes qundy dúnıe bolyp tabylady. Óıtkeni onda 1519-1628 jyldar aralyǵynda jazylyp saqtalǵan 109 qoljazba men 1618 jyly qypshaq tilinde armán jazýymen baspadan basylyp shyqqan «Alǵysh bitiki»- duǵalyqtar kitabynyń mátinderi transkrıpsıalanyp, kópshiligi orys tiline aýdarylyp berilgen, akt kitaptarynyń mazmundalǵan katalogy men mátin úlgileri kórinis tapqan. Eńbektiń qundylyǵy – álemniń túkpir-túkpirine shashylyp ketken, ár kezde ár elde jaryq kórgen, áli jaryq kórmegen qypshaq jazba muralaryn bir jerge jınaqtap, zertteýshilerge eki ǵasyrǵa jýyq mezgildi qamtyǵan, túrli janrdaǵy mol materıalmen jumys isteý múmkindigin jasaǵandyǵynda.

2003 jyly «Armán tóre bitiginiń qypshaq-polák versıasy jáne armán-qypshaq is júrgizý kodeksi», Lvov, Kamenes-Podolskıı, 1519-1594jj. degen eńbek  qazaq jáne orys tilderinde jarıalandy. Onda armán-qypshaq, latyn tilindegi mátinder transkrıpsıalanyp, qazaq, orys, ýkraın tilderine aýdarylyp, qypshaqsha – qazaqsha, qypshaqsha – oryssha termınologıalyq sózdik berilgen. Eńbekti baspaǵa daıyndap, orys tilindegi aýdarmasy men ǵylymı redaksıasyn A.N. Garkaves jasaǵan da, al  qazaqshaǵa tarıhshy ǵalym, QR UǴA akademıgi Ǵ. Saparǵalıev aǵamyz tárjimalaǵan. Sondaı-aq «Tóre bitikiniń» latynsha nusqasyn ýkraın tiline aýdaryp jarıalaǵan M. Kapraldiń eńbegi, armán-qypshaqtary men olardyń jazba muralary jaıyndaǵy sholý maqala jáne ádebıetterdiń bıblıografıasy atalǵan jınaqtyń mańyzdylyǵyn joǵarylata túsken.

A.N. Garkaves jarıalaǵan bul muralar qypshaqtaný salasyna qosylǵan zor úles, sonymen qatar  qypshaqtaný salasyndaǵy sony izdenisterge, tarıhı-salystyrmaly zertteýlerge jol ashatyn eńbek ekendigi aqıqat.

Armán-qypshaqtardyń jazba muralary olardyń ekonomıkalyq, saıası-álýmettik, mádenı ómirinen mol maǵlumat beretin, janry men stıli jaǵynan ár túrli, kólemi úlken jazbalar dedik. Al shyǵarmalar tiliniń erekshelikterine keler bolsaq, árıne, arada jatqan bes ǵasyrǵa jýyq ýaqyt pen slaván tilderiniń qorshaýynda bolýy, Rech Pospolıta memleketine saıası-ekonomıkalyq táýeldilik eskertkishteriniń sózdik quramyna tereń iz qaldyrǵany ras. Ortaǵasyr jazba muralarynyń arasynda armán jazýly qypshaq eskertkishteri sóılemniń qurylysy men sózdik quramynda armán, slaván, latyn tilderiniń yqpaly moldyǵymen erekshelenedi. Bul tildiń damýy jaǵdaıynda bolatyn zańdy qubylys. Mysalǵa, keshegi HİH ǵasyrdaǵy Ybyraı Altynsarınniń shyǵarmalarynyń tili men qazirgi qazaq tili birdeı emes qoı, dybystalýy, sóz maǵynasynyń ózgerýi, sóılem quraýy sıaqty ózindik aıyrmashylyqtary bar.

Zertteýshilerdiń kópshiligi «Codex Cumanicus» («Kodeks Kýmanıkýs») tiliniń armán-qypshaq eskertkishteri tilimen sabaqtas, negizi bir ekendigin jáne keıingisi «Codex Cumanicus» tili men qazirgi qypshaq tilderiniń arasyn jalǵastyryp jatqanyn aıtady.

Mysalǵa sol kezdegi qypshaqtyń sózi mynadaı: «Teńridán avaz keldi, ıemge ketmák oıym bar». Qazirgi qazaq tilinen qanshalyqty alys? Búgingi únge ıkemdesek «Táńirden áýez keldi, ıeme (o dúnıege) ketpek oıym bar» bolyp shyǵady. «Oǵlým, ıahshi dosdýńdan ıyrahlanma, egár ıyrahlandyń esá ıá taparsen anyń ki dosd ıá tapmasen» - «Ulym, jaqsy dosyńnan jyraqtama, eger jyraqtansań ondaı dosty já tabarsyń, já tappassyń»; «Oǵlým, egár óvúń  biıik, ýzýn esá ıeti hýlach boıýńný egip kir» - «Ulym, úıiń bıik, uzyn bolsa da jeti qulash bıyńdy ıip kir». Sonda, arada bálenbaı ǵasyr ótse de tilimiz asa ózgere qoımaǵan. Muny aýdarma dep qaraý qısynǵa kelmeıdi. Sóılemdi qypshaq tilinen qazirgi qazaq tiliniń qalpyna túsirý degenimiz durystaý bolar.

Seısenbaı Qudasov, A. Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti Túrkologıa ǴZI-nyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri.