Elimizdiń elektrondyq aqparat quraldarynda, Qytaıdyń resmı saıttarynda jarıalanǵan memleketimizdiń táýelsizdigi men terıtorıalyq tutastyǵyna nuqsan keltiretin, tipti elimizdi qaralaıtyn materıaldardyń jarıalanǵanyna qarsy maqalalar jaryq kórip, pikirler aıtyldy. Bul oryndy azamattyq ustanym. Bul másele boıynsha Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstirligi qytaılyq áriptesterine narazylyq bildirip nota joldady. Bul elimizdiń oryndy jasaǵan reaksıasy. «Albasty qabaqqa qaraı basady» degen de sóz bar emes pe?!

Qytaıdyń Qazaqstannyń aýmaǵyna talasy HİH ǵasyrdyń ortasynda patshalyq Reseı ımperıasy men qytaılyq Sın ımperıasynyń Qazaq dalasyndaǵy ózara memlekettik shekarasyn aıyrý kezinde bastalǵan bolatyn. Olar memleket shekarasyn delımıtasıalaýdyń prınsıpterine kóp talasqan. Sın ımperıasy jońǵarlardyń atynyń tuıaǵy tıgen jerler Qytaıǵa tán bolý kerek, óıtkeni jońǵarlar Qytaıdyń quramyndaǵy el dese, Reseı ımperıasy qazaqtardyń etnoterrıtorıasy Reseıdiki bolady, sebebi qazaqtar Reseı quramyna engen el degen ýáj aıtty.

QKP bılik basyna kelgen soń QHR úkimeti, Qytaıdyń «apıyn soǵysynan» (1840-1842j.) keıingi sheteldermen qol qoıǵan kelisimsharttardyń barlyǵy teńsiz jasalǵan shattar, Reseımen jasalǵan shekara kelisimderi de Reseı ımperıasynyń qysymymen qol qoıylǵan, Sın ımperıasynyń basqarýynda bolǵan Balqash kóliniń ońtústigi men shyǵysyndaǵy 440 myń sharshy shaqyrym aýmaqty Reseı jutyp (anneksıalady) qoıdy degen másele kóterip, shekara máselesi boıynsha qaıta kelissóz júrgizýdi talap etti. Biraq oǵan Keńes úkimeti múlde kelispeıdi. Sonymen eki el arasyndaǵy terıtorıa máselesi KSRO-QHR qatynastary shıelenisken jyldary ýshyǵa túsip, ekijaq bir-birin otarlaýshy dep aıyptap jatty. 1985 jyldan keıingi KSRO elindegi ózgeristerden soń, qos tarap shekara máselesine qaıta oraldy, biraq KSRO-nyń ydyraýy bul máseleni aıaqsyz qaldyrdy.

1991 jyly Keńes odaǵy ydyrap, Qazaqstan qatarly Orta Azıa memleketteri táýelsizdik aldy.

Shynymdy aıtsam, sol kezde men HVİİİ ǵasyrdan bergi Qazaqstan – Qytaı qarym-qatynastaryn zerttep júrgen maman retinde ol sheshimdi ádil bolmady dep sanaǵan edim, qoǵamda da sondaı pikir qalyptasqan bolatyn. Biraq qazir Elbasynyń ol sheshiminiń durys ekenine kózim jetti.

Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy terıtorıa máselesi nemese shekara daýy osymen aıaqtalýy kerek edi. Biraq sodan beri Qytaıda shyǵyp jatqan tarıhı eńbekterde, joǵary oqý oryndarynyń oqýlyqtarynda, tipti 12 tomdyq «Qytaıdyń tarıhı kartasynda» «Balqash kóliniń shyǵysy men ońtústigi Sın ımperıasynyń basqarý terıtorıasy» sanaıtyn eski saryn ózgere qoıǵan joq.

Men kezinde ózimniń zertteý eńbekterimde Sın ımperıasy quryǵynyń (bıliginiń) Balqash kóliniń ońtústigi men shyǵysyna jetpegenin, Qazaq handyǵynyń Sın ımperıasynyń vasaly bolmaǵanyn, Sın ımperıasynyń Qazaq handyǵymen derbes memleket retinde saıası-dıplomatıalyq jáne saýda ekonomıkalyq baılanys jasaǵanyn, olardyń Orda kúndelik hattamalary arqyly dáleldegem (bul máselege qyzyǵatyn oqyrmandar bolsa meniń «HVIII-XX ǵasyrlardaǵy qazaq-qytaı baılanystary» 1996 j.; «Qytaıdaǵy qazaqtardyń qoǵamdyq tarıhy (1860-1920)» 2000 j.; «Dıplomatıalyq qatynastar jáne qytaıtaný máseleleri» 2010 jyly baspadan shyqqan eńbekterimdi oqýyna bolady).

Qytaıdyń memlekettik shekara-shebin negizinen Sın ımperıasy qalyptastyrǵan, HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda anyqtalǵan. Sın ımperıasy – Qytaıdyń Shyǵys-Soltústiginde ómir súrgen Altaı tili júıesindegi jartylaı kóshpendi machjýrler qurǵan (1644) absolútty feodaldyq patshalyq. Onyń alǵashqy kezeńinde (HVII- XVIII ǵ.) Qytaıdyń áleýmettik ekonomıkasy sharyqtap damyp, dúnıejúzi İJÓ (GDP)-nyń 30%-yn óndirip, ekonomıka boıynsha álemde 1-shi oryn ustady. Sonymen Qytaı tóńirektegi memleketterge óktemdigin kúsheıtti, tipti Vetnam, Koreıa sıaqty memleketterdi tolyqqandy vasalyna aınaldyryp, onda saıası-áskerı kúshterin ustady.

Qytaı Sın ımperıasy «álemde bar nárseniń bári ózimde bar, eshkimge isim túspeıdi» dep jabyq esik saıasatyn qoldanyp, álemnen oqshaýlandy. 1840 jyly Ulybrıtanıa zeńbireginiń gúrsili Táńir patshalyǵyn tátti uıqysynan shoshytyp oıatty. Sonda ǵana olar óziniń ǵylymı-tehnıkada álemniń artynda qalyp qoıǵanyn qatty sezindi. Sol kezde Anglıanyń jersharynyń qaı jerinde turatynyn biletin adamy da bolmapty.

1885 jyly Fransıa Vetnamnyń soltústigine ornalasqan Qytaıdyń Qara týly áskeriniń byt-shytyn shyǵaryp, 3 myń armıasyn aıdap shyǵyp, Vetnamdy óziniń otaryna aınaldyrdy. Al 1894-1895 jyldary Koreıadaǵy qytaı-japon soǵysynda Qytaıdyń teńiz armıasy kúıreı jeńilip, kemeleri sýǵa batyp ketti. Aqyry Sın úkimeti soǵysty toqtatyp beıbit kelisimge kelýdi ótindi. Sonymen ol soǵysta jeńilgenin moıyndaı otyryp: Koreıanyń táýelsizdigin moıyndady; Qytaıdyń Láodýn túbegin, Taıvan jáne onyń tóńiregindegi araldardy Japonıanyń basqarýyna berýge; soǵys shyǵyny úshin 200 mln lán (liang) aq kúmis tóleýge jáne basqada sharttardy oryndaýǵa maqul bolyp kelisimshartqa qol qoıdy.

Biraq qytaı aqparat quraldary «Vetnamnyń soltústigi, Koreıa tutastaı Sın (Sın ǵana emes, Mın patshalyǵynyń) patshalyǵynyń basqarýynda bolǵan jer» dep aıta almaıdy. Vetnam Qytaımen talasyp kelgen – Parasel araldarynan sońǵy jyldary munaı ıgere bastady. Oǵan Qytaı anda-sanda áskerı kemelerin jiberip baqylap qaıtýdan aryǵa bara almaı otyr. Sebebi, Vetnam onda Reseımen birlesip munaı ıgerip jatyr. Koreıa elderine de ondaı sózder aıtpaıdy, óıtkeni Ońtústik Koreıada AQSH-tyń Zymyranǵa qarsy bazasy ornalasqan. Al Soltústik Koreıanyń Atom bazasy Qytaıǵa jaqyn jerde tur, olardyń qytyǵyna tıse «kórge birge kirýge daıyn». Condyqtan olardy tym ashyqtyrmaı, ashýlandyrmaı ustaýǵa májbúr bolyp otyr.

Sońǵy jyldary Qytaıdyń elektrondy aqparat quraldarynda Reseıdiń Qıyr Shyǵysy, Mońǵolıa, Qazaqstan, odan ári Jerorta teńizine deıingi keńistikke baǵyttalǵan agresıalyq meterıaldar udaıy jarıalanyp keledi. Mysaly, 2013 jyly 5 naýryzda «Pýtın qatty ashýlanatyn boldy: Orystyń eki úlken aımaǵy Qytaıǵa oralady» degen taqyrypta maqala jarıalanyp talqyǵa tústi. Saıtta maqala avtorlary kórsetilmegenimen onyń belgili deńgeıdegi mamannyń qolynan shyqqany anyq baıqalady.

Atalmysh maqalada: «Qazir 2 mln Qytaı azamaty Reseıdiń Qıyr Shyǵysyna baryp turaqtady. Qytaı turǵyndary saıası jaqtan ózin-ózi basqarý talabyn qoıatyn bolsa, Reseıdiń Qıyr Shyǵysynyń ońtústik bóligi, HİH ǵasyrdyń ortasyndaǵy jaǵdaıǵa qaıtyp barady (Qytaıdyń qaramaǵyna demekshi –N.M.).

Qazir aqyryndap sezdirmeı ekonomıka men jyljymaıtyn múlikterdi ıelene beretin bolsaq, is júzinde Qıyr Shyǵys Qytaıdyń otaryna (kolonıasyna) aınalady. Reseıdiń Qıyr Shyǵysyn Qytaıdyń shıkizat otaryna aınaldyrý – ekonomıkalyq jaqtan olardy Reseıden tolyǵymen bólip jiberý bolyp tabylady.

Bul aımaqtyń ekonomıka boıynsha Qytaı rynogimen tikeleı jalǵastyrylýy – Reseıdi Japonıadan, ASEAN memleketterinen, AQSH pen Kanadadan bólip tastaý. Bolashaqta Qıyr Shyǵys ekonomıkasyn Qytaıǵa shyrmap tastaý kerek.

Qytaıdyń álemdik ekonomıka men saıasatyndaǵy yqpalynyń óse túsýine baılanysty, Amýr ózeni jaǵalaýy aımaqtaryn bolashaqta kúshteý tásili arqyly Qytaıdyń terıtorıasyna qaıta oraltý qajet» deıdi. Oǵan ún qosýshylar: «....qazir Japonıa jáne basqa memlekettermen talasty terıtorıalardy sheship alamyz, odan soń Qıyr Shyǵysqa qaıta oralamyz» deıdi, ashyqtan ashyq.

2017 jyly Qytaı saıtynda «Mońǵolıa parlamentinde keıbir depýtattar Qytaıǵa qaıta oralamyz («gui hui») dep edi, Qytaı qabyldamady» degen materıal jarıalanǵan. Sol jyly jazda men Beıjınde ótken «Qytaıtaný jáne zamanaýı Qytaı» atty halyqaralyq konferensıaǵa qatystym. Osy konferensıaǵa Mońǵolıadan kelgen «Ulanbatyr Konfýsıı ınstıtýtynyń» dırektorynan atalǵan máseleni suradym. Ol «ondaı usynys bolýy múlde múmkin emes» dedi.

2018 jyly kóktemde Qytaıdyń Áskerı Akademıasynyń jas ınspektorynyń oqyǵan leksıasy ǵalamtordy sharlap júrdi. Onda áskerı ınspektor Álem kartasyn ilip qoıyp, bir top kýrsanttarǵa dáris oqıdy, oqyǵanda kartany nusqap turyp bylaı deıdi: «mynaý Baıkal kóli, mynaý Balqash kóli, anaý Kaspıı teńizi, anaý Jerorta teńizi, bul keń-baıtaq dala – Qytaıdyń ejelgi terıtorıasy, ataqty aqynymyz Lı Baı osy Balqash kóliniń mańynda týǵan, bul jerlerde bıologıalyq resýrstar óte mol, osy jerlerdi qaıtaryp alýymyz kerek!». Bul sózge tyńdaýshylar shabyttanyp, dúrkirep shýlap qolshapalaqtap qoldap otyr.

Eki-úsh kúnniń aldynda qytaıdyń bir zıalysy: «Koronovırýstan AQSH kúıreıdi, endi onyń elý shtaty óz aldaryna derbestenip ketedi, onyń keıbireýleri Qytaıǵa qosylýdy talap etedi» degen maǵynada materıal taratqan. Bulardyń bári «Qazaqstan Qytaıǵa qashan qosylady?», «Qazaqstandaǵy Lı Baıdyń urpaqtary jerimen Qytaıǵa qosylýdy ańsap otyr» degen sıaqty paradokster. Bular áste demokratıalyq elderdiń sóz bostandyǵynan shyqqan jel sózder emes. Óıtkeni QHR – bir partıalyq totarıtarlyq memleket, sońǵy jyldary QKP aqparattyq baqylaýdy barynsha kúsheıtken, mıllıondaǵan «Internet saqshylary» táýligine jumys jasaıdy, QKP-nyń ıdeologıasyna, memlekettiń saıası baǵytyna qaıshy keletin bir sóılem, bir sózdi qalt jibermeı qaǵyp tastap otyrady. Olaı bolsa, BUU-nyń zańyna qaıshy, QHR óziniń dıplomatıalyq «bes prısıpine» de kereǵar keletin, álem beıbitshiligine zıandy ekspansıalyq nasıhattardyń Qytaıdan taraı berýin qalaı túsinýge bolady? Sońǵy jyldardaǵy Qytaı saıasatyndaǵy ózgeristerdiń astaryna tereń úńilsek, ony túsiný onsha qıynǵa túspeıdi.

QHR-dyń áleýmettik ekonomıkasynyń sharyqtap damýy sońǵy qyryq jyldan bergi reforma jáne ashyq esik saıasatynyń nátıjesi. Osy reformanyń bas ınjeneri Den Sáopın QHR-dyń syrtqy saıasatyna: «syr bildirmeý, damı túsý» (tao guang yang hui, you suo zuo wei); «Biz eshqashan bastamashy bolmaımyz, bul memlekettiń negizgi saıasaty. Bul bastamany biz alyp júre almaımyz, oǵan kúshimiz de jetpeıdi» degen prınsıpti belgilegen bolatyn. Alaıda QKP HİH sezinde «Qytaı halqy ornynan turýdan baıýǵa, baıýdan kúsheıýge» qadam basý saıasatyn qabyldady. Sondaı-aq álemge bastamashy bolyp, adamzat taǵdyrynyń ortaq qaýymdastyǵyn qalyptastyrýdy kózdedi. Dúnıejúzi óndirisiniń 30%-yn óndiretin, álemde ekinshi oryndaǵy ekonomıkalyq iri memleketke aınalǵan Qytaı, endi «semserdi qynnan sýyratyn» («liang jian») kez keldi dep otyr. Sondyqtan QKP-nyń qatty jáne jumsaq kúshterge súıenip, álemge jetekshilik etý jolynda kúresip jatqan jaǵdaıynda joǵarydaǵydaı pikirler onyń negizgi saıasatyna qaıshy kelmeıdi. Sondyqtan ondaı materıaldar jarıalandy jáne jarıalana beredi.

Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynastar eki jaqtyń ulttyq-memlekettik múddeleri negizinde qalyptasqan, eki eldiń ekonomıkasy birin-biri tolyqtyratyn erekshelikke ıe. Sondyqtan Qazaqstan – Qytaı arasynda ornaǵan ózara dostyq yntymaqtastyq qatynastar áli de óz jalǵasyn taba beretini sózsiz.

2019 jyly Ýhannan taraǵan Koronovırýs kimniń kim ekenin jáne ózimizdiń qandaı ekenimizdi tanytty. Bul indet aıaqtalǵan soń álemdik qaýymdastyqtar qaıta uıymdasady, beıne birinshi jáne ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi jaǵdaı sıaqty. Ekonomıkalyq jahandaný barynsha álsireıdi. Men  2003 jyly «Jańa ǵasyr jáne Qazaqstandaǵy oralmandar máselesi» atty maqalamda HHİ ǵasyrda oryn alatyn tendensıalarǵa boljam jasaǵan edim. Sonda: «BUU-nyń bedeli tómendeıdi, AQSH sıaqty nomeri ekinshi, úshinshi sýperderjavalardyń Halyqaralyq zańdardy aıaqqa basý qubylystary oryn alady. BUU ara túsedi, ózara qol qoıǵan kepildik kelisimder qalqan (qorǵaıdy) bolady deý – tym aqkóńildik bolatyn sıaqty» deppin (//Qazaq eli. 2003, №16, 3 b.). «Jamannyń aıtqany keledi» degendeı, álemdik tájirıbe meniń sol boljamdarymnyń durystyǵyn dáleldegendeı.

Árıne, Qazaqstan qorǵansyz ashyq-shashyq jatqan ıen dala emes («Uly dala eli» desek, keıbireýler solaı túsinip qaldy-aý meımin), myqty qorǵanys kúshi bar, Ujymdyq qaýipsizdik kelisimshart uıymy (ODKB) sıaqty ortaq qorǵaný júıesi bar memleket. Degenmen Qazaqstan áli de ulttyq baqýatty memleket qurýǵa qulshynýy kerek. Ortaǵasyrlyq emes, zamanaýı órkenıetti halyq tárbıeleýge, jańa ótkir ǵylymı-tehnologıalardy meńgergen memleketke aınalý baǵytynda qulshyna jumys jasaýy qajet dep oılaımyn.

Nábıjan Muqamethanuly,

tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor