Aqmeshittiń aspany

- Pismilá de. Pismillá rahman-rahım dep aıtyńdar.

Qatar otyrǵan jas kelinshek qarsy betke jaıǵasqan eki ulyna bısmıllany aıtqyzyp, bet sıpatqyzyp úlgergenshe, ushaq «Qyzylorda qaıdasyń» dep Almatynyń aspanyna kóterile berdi.

Áýe kemesi ábden áýelep alǵan soń, «Bort syrtyndaǵy tempýratýra – 40 gradýs» dep habarlaǵanda baryp, «Ee, Aqmeshit + 40 bolyp turǵan shyǵar» dep oıladym. Qalǵyp-shulǵyp otyrǵanda ushaǵymyz Aqmeshittiń aspanyna ilinipti. Aldyńǵy oryndyqta «sovremennyı» eki apa jol boıy resmı tilde áńgimelesip kele jatqan. Ushaq tómendep, bult arasyna kirip tastaq jolǵa túsken arbadaı solqyldaı jónelgende álgi eki kempir «Pismillá, pismillá» dep ımandaryn úıirip, oryndyqtyń jaqtaýynan tas qyp ustap shalqalaı berdi. Áýelegen aq keme bulttan shyǵysymen eki báıbishe baıaǵy áýenderine qaıta basty. Kempirlerdiń záresin alǵan bulttan da ótip, Qorqyt ata áýejaıyna kelip qondyq. Aýa-raıyn habarlady.  + 26 gradýs.

Áýejaı degenimiz aıadaı ǵana ekiqabatty ǵımarat eken. Teginde, áýejaı ár qalanyń qaqpasy. Qaqpańa qarap, halińdi baıqaıdy. Áýejaıyńa qarap, álińdi baǵamdaıdy. Biraq, Qorqyt ata áýejaıynyń bul beınesi tek búgingi kórinisi. Josparlanǵan erteńgisi – halyqaralyq áýejaı. Kelesi jyly sol sanatyna kirmek. Tipti jobasy jasalyp, jumsalatyn qarjy kólemi de anyqtalyp qoıypty - 5,8 mlrd teńge.

Qyzylordanyń búgingi áýejaıynyń esiginen shyǵa kelsem, aqsha júzderi albyrap Astanadan kelgen jigitter úrkerdeı bop úıirilip tur eken. Kútkenderi - men ekenmin. Avtobýsqa mindik te, Aqmeshitke tartyp otyrdyq. Jolda «Egemen Qazaqstan» gazetiniń Qyzylorda oblysy boıynsha menshikti tilshisi Erjan Baıtilesten «Kún qaınap turady deýshi edi, áketip bara jatqan eshteńesi joq qoı» dep surap edim, «O, búgin ǵana beti qaıtty. Osydan bir kún buryn kelseń, shaıǵa salǵan maıdaı bolýshy ediń. Ámbesi, sender kele jatyr degen soń, Astana jaqta qańǵyp júrgen bulttardy qýalatyp ap keldik» dep sóz aıaǵyn ázilge burdy.

Oblys ortalyǵy – Qyzylorda qalasy men áýejaı aralyǵyndaǵy kúre jol jóndeýge túsip, qalaǵa aınalma jol arqyly bardyq. Shahar shetine iline bere kózge túskeni jańa salynyp jatqan úıler boldy. Qala irgesin keńeıtip, samsatyp úı soqqan el. Baıqaǵanym, bu jaqta úı ornyna qum úıip, betin tegistep úıdi sol dóńeske salady eken. Taǵan ústine bes-alty qatar qyzyl kirpish qalap, qalǵan jerin qolmen quıǵan kesekpen órip tastaǵan. Taǵy bir ereksheligi, jyńǵyldy toqyp, úıdi aınaldyra qasha etip qoıady. Jol boıynda salynyp jatqan úılerdi tamashalaı otyryp, oblystyq ákimshilikke de kelip jettik. Saıdyń tasyndaı astanalyq azamattarmen birge saý etip túse qaldyq. Oblys ákiminiń qabyldaýynda bolyp, emen-jarqyn áńgimelestik. Bul endi óz aldyna bir tóbe, ózge taqyryptyń júgi.

Joldar qaıda aparady?

Batys Eýropaǵa barady. Batys Qytaıdan bastalady. «Batys Qytaı – Batys eýropa» halyqaralyq kúre joly dep júrgen aıtýly joba - osy. Bul joldyń 812 shaqyrymy Qyzylorda oblysyn basyp ótedi. Ázirge osy joldyń 470 shaqyrymynyń jumysy tolyq aıaqtalǵan. Qalǵan ýchaskelerdegi jumys júrip jatyr. Oblys aýmaǵynan ótetin jol 8 eldi mekendi aınalyp ótedi. Eki deńgeıli 14 jol aıryǵy, 2 temir jol ótkelderi, 48 kópir, 336 dana qubyr jáne 74 mal ótetin arnaıy ótkelder salynbaq. Osy 48 kópirdiń biri – Syrdarıa ózeniniń ústinen salynyp jatyr. Kópir qurylysyn baryp kórdik. Darıanyń eki jaǵynan da jumys júrgizilip jatyr eken. Bul kópirdi Ázerbaıjandyq «Azerkorpý» kompanıasy salyp jatyr eken. Kópirdiń tireýin áýeli bolat temirden salyp, sý astyna jiberip, sosyn ishindegi sýdy soryp alǵan soń, ornyn qumyn toltyryp tastaıtyn kórinedi. Bul – betonǵa qaraǵanda tózimdi ári uzaq jylǵa shydas beredi deıdi.

«Batys Qytaı – Batys eýropa» halyqaralyq tasjoly – elaralyq mańyzǵa ıe bolǵandyqtan, ár oblys óz aýmaǵyndaǵy bólikterine ǵana jaýapty. Dál osy joldyń Jambyl oblysy boıynsha salynyp jatqan bóliginen jergilikti jumysshylardyń narazylyǵy týyp, onyń ústine joldyń sapasyna qatysty da másele shyqqanynan habardar edik. Al, Qyzylorda ázirge mundaı jamanattan jyraq. Jalpy oblys aýmaǵyndaǵy atalǵan jol qurylysynda 3902 adam jumys istep jatsa, sonyń ishinde 2728 jergilikti, 265 sheteldik, 909 eldiń ózge aımaqtardan eken.

Úlken joldar men kishkentaı aýyldar

Ekinshi bir jol bar. Ol – aýyldar men aýdandarǵa aparady. Dál osy joldardyń jaǵdaıy jalpy respýblıka boıynsha máz emes ekeni málim. Al, Qyzylordada bul jaǵy qalaı deseńiz, shekesi shylqyp turǵany shamaly kórinedi. Jol – tirshiliktiń tiregi. Baıaǵyda «ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy» dese, búgingi kún jol boıyndaǵynyń jaǵdaıy táýir bolatynyn dáleldep otyr. Joldan ıaǵnı, qatynastan qıyrda qalǵan aýyldar aqyry «Bolashaǵy joq eldi-mekender» atanyp, ondaǵy jurt qala saǵalap aǵylyp jatyr. Mine, joldyń qudireti. Álbette, joly jaman eken dep búkil aýyl-aýdandy oblysqa kóshirip ákele almaısyń. Osy jerde  ne isteý kerek degen áıgili suraq kóldeneń turady. Qyrymbek Kósherbaev oblysqa ákim bolyp taǵaıyndalǵannan keıin oblysqa qarasty búkil aýyl-aýdandy óz aıaǵymen aralap shyǵypty. Joldardyń sıqyna ábden qanyq bolǵan ákim, 800 shaqyrym aýyl-aýdan joldaryn oblystyń qaraýyna alyp, esep-qısabyn jasatyp, oblystyq búdjetten qarajat qarastyryp, aýyldarǵa aparar joldardy jóndeýge áni-mini kiriskeli otyrǵanyn bildik. Shirkin, aýylǵa jol jetse...

Jol jaıyna qatysty bizdi alańdatqan taǵy bir saýal boldy. Ol - «Batys Qytaı – Batys Eýropa» halyqaralyq tasjoly men sol joldyń oblys aýmaǵymen ótetin bóligininiń aýyl-aýdandarmen baılanysy. Qytaıdan Eýropaǵa deıin sozylyp jatqan jolǵa ár aýyl úmitpen qarap otyrǵany aıtpaı-aq túsinikti. Al, eger úlken jolǵa kishkentaı aýyldar shyǵa almasa ne bolmaq? Ondaı joldan úlken jaǵynan paıda bolǵanymen, jol boıyndaǵy jurtty aınalyp ótse, odan ne qaıyr? Ákimmen áńgimede bul suraqty da qoıdyq. 8 eldi mekendi aınalyp ótetin jolǵa taǵy da 84 aýyl-aýdannyń jolyn osy dańǵyl jolmen túıistirmek nıette ekendikterin aıtty. jolǵa jan kiredi, qatynastan qol úzip qalǵan aýyldarǵa qan júgiredi. Óz basym qýanyp qaldym. Aýylǵa jaqsy boldy. Jolǵa bir ilikse, kúrish satsa da kún kóredi ǵoı. Onyń ózi dem.

Desede, joldyń jyry munymen bitpeıdi. Oblys aýmaǵynda 3300 shaqyrym jol bar bolsa, sonyń 1000 shaqyrymy respýblıkalyq, 247 jol oblysqa taǵy 2000 shaqyrym jol aýdandarǵa qaraıdy.

Bir qaraǵanda, Qyzylorda da jol salýdan jarys ótip jatqandaı kórinedi. Joǵaryda táptishtep jazǵannan basqa, qala ishindegi joldarda túgelge derlik jóndeýge túsip, jańasy salynyp, áýejaıdan bastap, qala ortalyǵy men móltek aýdandardyń jolyna deıin jasalyp jatqanyn kózimizben kórip, qolymyzben ustadyq. Máselen, tek bıylǵy jylǵa ǵana jańa joldar salý men jol jóndeýge oblystyq búdjetten  5,5 mlrd. teńge bólinse, sonyń 4,5 mlrd. qala joldaryna jumsalmaq. 69 kóshe kúrdeli jóndeýden ótip,  46 kóshe jańadan asfalt tóselmek. Buny az deseńiz, áýejaıdan vokzalǵa deıingi aralyqtaǵy tasjol taqtaıdaı bolyp jasalmaq.

Qurylysqa qaryq bolǵan Qyzylorda

Barǵan kúni – Qyzylorda keshi kóńildi boldy. Ortalyq alańda «Qurylysshylar kúnine» arnalǵan konserttiń ústinen tústik. Almatydan kelgen ánshiler Qyzylordaǵa degen «mahabbattaryn» sózben aıtyp jetkize almaǵan soń, «juldyzdy» ánderin jiberip jatyr eken. Alań tolǵan jurt. Ánshi jerlesterin ýlap-shýlap qolpashtap jatyr. Qaıtsin endi... Alańnyń sahnaǵa taıaý mańyn dóńgelendire qorshap, ortaǵa qoıylǵan qaz-qatar oryndyqtarǵa ardager qurylysshylar jaıǵasypty. Sáýdýaqasovanyń bir áninen keıin ardager qurylysshylar joǵarydan «qaıtyńdar» degen buıryq kelgendeı dúr etip kóterilip, ubap-shubap qaıtyp ketti. Kóshken eldiń jurtyndaı bolyp qalǵan oryndyqtarǵa biz baryp otyrdyq. «At tuıaǵyn taı basar, urpaq sabaqtastyǵy, jalpy ómir degeniń osy, jigitter!» dep ázildesip jatyrmyz. Ardagerlerge arnaıy shaǵyn avtobýs syıǵa berilipti. Bir top kári-qurtań álgi sý jańa kólikke minip ketti. «Búgin qaısynyń úıinde toı bolady eken?» dep oıladym. Sóıtsem, eshkimniń úıinde eshqandaı toı bolmaǵanǵa uqsaıdy. Ertesinde oblystyq qurylys basqarmasynyń bastyǵynan bilgenimdeı, mıkroavtobýsty qaladaǵy qarttar úıin syılaǵan eken. 96 paıyz qazaq turatyn Qyzylordada da qarttar úıi bar ekenin estigende eseńgirep qala jazdadym. Qaıtalap suradym. Basqarmasynyń bastyǵy kináli adamdaı kibirtiktep «Bar. Arasynda qazaqtar da bar. Sovet ókimeti kezinde oblysta káris, nemis, orys kóp turdy ǵoı» dep áńgime aýanyn bura berdi. Úndemedim. Óıtkeni, Qarttar úıi bir Qyzylordanyń emes, bar qazaqtyń qaıǵysy. Oǵan basqarma bastyǵy kináli emes. Al, qurylysshylar kúnin bastan-aıaq uıymdastyryp, ardager qurylysshylarǵa kólik syılap, Almatydan ártisterdi ákelip merekeni oıdaǵydaı ótkizgen oblystyq qurylysshylar assosasıasy eken.

Qyzylorda qalasy – astana bolǵan meken. Alash pen qyzyl ókimettiń saıası yrǵasýlary júrip, Alashtyń ekinshi býyn tolqyny Sultanbek Qojanov bastaǵan saıası qaıratkerler qyzmet etip, Ahmet Baıtursynulynyń tabany tıgen, Beıimbet Maılın shyǵarmalaryn dúnıege ákelgen tarıhı mańyzy zor shahar. Kóneniń kózindeı Syrdyń oń jaǵalaýynda jatqan qalanyń irgesi irgeli qurylystarmen keńeıip, darıanyń sol jaǵalaýynda jańa qala boı kóterip kele jatyr eken. Darıanyń bergi jaǵynda oblystyq memlekettik mekemeler úıiniń qurylysy osy jyldyń aıaǵyna deıin tapsyrylýǵa tıisti nysan. Ǵımarattyń qurylys jumystarymen tanystyrǵan oblys ákiminiń orynbasary Nurjan Álibaev myrzanyń aıtýynsha, oblys boıynsha, 86 jańa qurylystyń irgetasy qalanyp, boı kótergen. Onyń 39-y bilim oshaǵy, 24 – i densaýlyq saqtaý salasyna qarasty bolsa, qalǵan 23-i mádenıet jáne basqa salalarǵa arnalǵan. 25,5 mlrd. teńge bólingen bul qurylystardyń 17-si qoldanýǵa berilse, qalǵany jyl aıaǵyna tapsyrylmaq. Oblys ákimi orynbasarynyń ózi bastap aparǵan memlekettik mekemeler úıiniń jumysy da osy jyly aıaqtalý tıis qurylystyń qatarynda. 3 mlrd. 866 mln. teńgege jobalanǵan memlekettik mekemeler úıi oblystyq ákimshilikke qaraıtyn mekemelerdi bir jerge shoǵyrlandyrmaq. Buǵan deıin keńseniń jetispeýshiliginen qalanyń ár shetinde aıadaı bólmelerde syǵylysyp otyrǵan memlekettik qyzmetkerlerdiń jumys orny jaıly bolmaq. Onyń ústine shalǵaıdan kelgen adam qalany kezip júrmeı, sharýasyn bir jerden bitiredi alady.

Qyzylorda oblysy bilim men densaýlyqty basty nazarda ustaıtyny baıqalady. Memlekettik mekemeler úıiniń qarama-qarsy betinde Nazarbaev zıatkerlik mektebi salynyp jatyr eken. Onyń qurylysy 30 tamyzda aıaqtalyp, jańa oqý jylyna balalar qabyldamaq. Mektep demekshi, óz kózimizben kórgen Abaı atyndaǵy 1200 oryndyq jańa mekteptiń qurylysy aıaqtalýǵa jaqyn qalypty. Biz barǵanda qaladaǵy №2 mekteptiń muǵalimderi osynda kóship kelip, kitap tasyp jatty. Mekteptiń aldynda aq mataǵa oranyp, ashylýyn kútken Abaı eskertkishi tur.

«Aıdalada aq otaý, aýzy-murny joq otaýǵa» aınalyp, eldiń shetinde, jeldiń ótinde qalǵan qıyrdaǵy aýyldar «Bolashaǵy joq aýyldar» sanalyp, ondaǵy jurtty Úkimet qalaǵa ákelip ornalastyryp jatqany belgili. Ortalyqtyń isinen Qyzylorda da qalys qalmapty. Qalada 294 myń sharshy metr úı salýdy bastap, qurylys aıaqtalǵan úılerdiń biriniń 34 páteri tirshilik kózi tarylǵan aýyldardan kelip jatqan otbasylarǵa berilipti. Sondaı úılerdiń birine jolaı soqqanymyzda aýyldan keshe kelip, eki bólmeli jańa úıge qonystanyp jatqan otbasyna bas suqtyq.

Al, qala boıynsha 558 kópqabatty úı bar bolsa, sonyń 57-i saraptamadan ótip, jóndeýge túsýge maquldanypty. 13 úıdi qaıta jańǵyrtý, jańalaý jumystarynyń aıaǵy kórinip keledi. Esepte 200 úıdi jańalaý tur.

Qazandyqtar hali

Qyzylordadaǵy qurylys pen úılerdiń jaıy joǵarydaǵydaı. Al, tabıǵaty o bastan minezdi syr óńiriniń qaqaǵan qysy etińnen etip, súıegiń jetetini, «Qyzylordanyń qys-aı» degendi estigende + 40 gradýsta júrip, qaltyrap ketesiz. Sondaı qysta qalanyń janyn jylý qazandyqtary saqtaıdy. Qazandyqtardyń qojasy - «Qyzylordajylýelektrortalyǵy» deıtin mekeme. Bardyq. Qysqa jaz daıyndalyp jatqanyn kórdik. Qala ishidegi jer ústine salynǵan jylý qubyrlary komýnızm «qaıtys» bolǵannan beri jóndeý kórmepti. Qubyr jańartýdyń sáti bıyl túsip, jumysshylar aptap ystyqqa qaramaı qımyldap qys qamyna kirisip ketipti. Ortalyqtyń qazynasynan 291 mln. teńge bólinip, 1 680 metr jylý qubyrlary qyrkúıektiń 15-ne deıin jańartylyp bitpek. Qaladaǵy 583 turǵyn úıdiń 227-si qysqa saqadaı saı desti.

2005 jyldyń aıaǵynda kásiporyn aýlasynda munaı kenishteriniń ilespe gazyn qoldanatyn gazotýrbına stansıasy iske qosylyp, úsh qazandyq ornatylǵan. Stansıa elektr jáne jylý energıasyn óndiredi. Otyny - munaı kenishteriniń ilespe gazy.

Qoınaýy qyp-qyzyl aqsha –Aqshabulaq

Saparymyzdyń sońǵy kúni qaladan 140 shaqyrym jerde jatqan Aqshabulaqqa jol tarttyq. Aqshabulaqta munaı bar. Ol munaıdy «Kazgermunaı» kompanıasy óndirip otyr. Biz munaı kompanıasyna emes, óndirilgen munaımen ilese shyǵatyn ilespe gazdan elektr qýatyn óndirip otyrǵan «Krıstal menedjement» AQ gazotýrbınalyq elektrostansıasyna bardyq. Qol sozym jerde kórinip turǵan eki alyp tútikten gaz janyp turdy. Ol – Aqshabulaq kenishi edi. Biz kenishke qaraı-qaraı elektrostansıasynyń aýmaǵyna kirdik. Tekserý qatty eken. Munda jaı adamnyń jaı júrýi múmkin emes sekildi. Tizimdelip, qol qoıyp bolǵan soń, ishke kirdik. Stansıanyń sehtaryn aralap kórdik. Stansıa túgeldeı Japonıanyń «Hıtachı» markaly tehnologıasymen jabdyqtalypty. Elektrostansıany naǵyz ekologıadyq taza óndiris pe dedik. Aýlasynda qarbyz ósip tur. Jumysshylardyń deni – jergilikti jurt. Jalaqymyz jýyqta ǵana 100 myńnan asyp, teńestirildi deıdi. Mundaǵy jumys rejımi vahtalyq ádispen júredi eken. 15 kún stansıa basynda jatyp jumys isteıtin jumysshylar vahtalyq ortalyq salynypty. Ortalyqtyń ishinde: jumysshylar demalys oryndary, as úı, monsha, tipti bılárd ta bar eken.

Vahtalyq ortalyqtan túski as iship, keri qaıttyq. Jol boıy jyńǵyl, sekseýil, sýsyldaǵan qum.  Qum ústinde boıyna qan júgirgen, Syrdyń jaǵasyndaǵy qum minezdi aımaqtyń kindigi - Qyzylorda.

Qum asty – qazyna. Qum ústi – qazaq. Qum minezi – Qyzylordanyń bolmysy.

Ómirjan Ábdihalyquly

Almaty-Qyzylorda-Almaty.

Abai.kz