–        - Ábdimanap aǵa, aldymen oqyrmandarǵa ózińizdi tanystyra ketseńiz? Qaı jerde týyp-óstińiz, qandaı oqý ornynan bilim aldyńyz degendeı...

  – Men, 1937 jyly jeltoqsan aıynda (buryn biz bul aıdy «qańtar» dep ataıtynbyz) Shyńjań İle qazaq oblysynyń Kúnes aýdany, «Úshbulaq» degen eldimekeninde malshy otbasynda, on qursaq kótergen sheshemizdiń tórtinshisi bolyp dúnıege kelippin. Alǵashynda ákemiz qonaqtyq qoıy, saýyndyq sıyry men bıesi bar ortasha dáýletti bolǵan eken. Keıindep bala-shaǵasy kóp, balalary jas bolǵandyqtan, jumysqa jarar qolqanaty bolmaı turmys taqsiretin tartady. Ákem 1953 jyly sáýirde aýyryp, bar-joǵy tórt kún tósek tartyp qaıtys boldy. Oqymaǵan adam bolǵanymen ashyq oıly, jańalyqshyl adam edi. 1944 jyly qysta Ádilqaıyr degen jas moldany shaqyryp ákelip, aýyldyń ul-qyzdaryn, jegjat-jurat, kórshilerdiń balalaryn jıyp, din sabaǵyn oqytyp, namazǵa jyqty. Sonda men julqynyp ákeme: ‹‹Men de oqımyn›› degen ekem, ákem: ‹‹Oı, balam, talabyńa nur jaýsyn. Óte jaqsy, oqı ǵoı, oqı ǵoı!» – dep alty jasymda eresek balalardyń qataryna qosyp otyrǵyzyp qoıdy. Basy oıyn bolǵanymen, aıaǵy shynǵa aınalyp, osylaısha alǵashqy saýatty dinmen ashtym. Zerekteý, uǵymdtal bolsam kerek, Kúnestegi sol dáýrdiń ǵulamasy Tursybaı Álimaqyn degen kisi batasyn berip, aýzyma túkiripti.

   Oqý jasyna jetkende bastaýysh mekteptiń birinshi, ekinshi synybyn Úshbulaqta oqydym. 1948 jyly qyrkúıekte Kúnes aýdanynyń ortalyǵy Bestóbede orta mektep ashylyp, Kúnestiń oı men qyrynan oqýshy jıyp, tómenin 3-synyptan, joǵarysyn 5-synyptan bastap oqytty. Men 3-synypqa kirip oqyp, ortalaý mektepti 1953 jyly maýsym aıynda bitirdim. Sol jyly aǵalaryma kómektesip, egin egip, mal baǵystym. Qysta eki aı aýyldaǵy saýatsyzdardy oqyttym. 1954 jyly tamyzdyń sońynda aýdandyq Oqý-aǵartý bóliminiń shaqyrtýymen muǵalimdikke qabyldandym. Sonymen meniń alǵashqy eńbek jolym Kúnestiń eń basyndaǵy Lastaı bastaýysh mektebine oqytýshy bolýmen bastaldy. 1955-1956 oqý jylynda Bestóbe bastaýysh mektebinde, al 1956-1957 oqý jylynda Kúnes aýdandyq orta mektepte oqytýshy boldym. Qyzmet barysynda bilim óremniń tómendigin, ózimniń taıazdyǵymdy sezinip, 1957 jyly tamyzda óz ótinishimmen jumystan bosadym. Armanym joǵary oqý ornyna túsip taıaz bilimimdi tolyqtyrý edi. Sol jyly mektep oqýshylarymen birge joǵary mektep emtıhanynna qatysyp, jaqsy nátıjemen Úrimjidegi Shyńjań til ınstıtýtynyń hanzý tili fakúltetine oqýǵa tústim.

  Bala kezimde ákemniń qadaǵalaýymen qısa-dastandardy, Abaı, Tańjaryq óleńderin jatqa oqyp, ádebıetke qyzyǵýshy edim. Ol kezde «Hanzý tili» mamany bolamyn dep oılamaıtynmyn...

  – Instıtýt bitirgenen keıin qyzmet jolyńyzdy qaı jerden bastadyńyz?    

  – 1950 jyldardyń sońy men 1960 jyldardyń basy Qytaıda sharýashylyq quldyraǵan, ekonomıkalyq qıynshylyq aýyr jaǵdaıda boldy. Sol sebepti, úkimet organdaryn yqshamdaý isi júrildi. Sol tusta burynǵy Shyńjań til ınstıtýty men Shyńjań pedagogıka ınstıtýty biriktirilip, Shyńjań pedagokıka ınstıtýty boldy. Keıintinen ol Shyńjań ýnıversıtetimen birigip, Shyńjań ýnıversıteti bolyp quryldy. Men 1960 jyly oqý bitirgennen keıin Shyńjań ýnıversıtetiniń kadrlar basqarmasyna bólinip, jaı qyzmetker bolyp 4 jyl qyzmet jasadym. 1964 jyly sáýirde Shyńjań halyq basbasy qazaq bóliminiń shaqyrtýy boıynsha jumysym baspaǵa aýysty. Qytaı-qazaq tiliniń aýdarmashysy bola júrip, jaı qyzmetkerden qazaq bólimniń basshysy dárejesine kóterildim. 1975 jyldyń sońyna deıin tapjylmaı osy orynda jumys jasadym.

  – Estýimshe, siz Ortalyq aýdarma mekemesinde uzaq jyl istepsiz. Atalǵan mekemege qaı jyly bardyńyz? Ol mekemede qandaı jumystar atqardyńyz?

  – 1975 jyldyń qazanynda Beıjińde tuńǵysh ret memleket boıynsha az ulttar baspasóz májilisi ashyldy. Sol májiliske Shyńjańnan baratyn ýákilderdiń qatarynda qazaq baspasózine ýákil bolyp men qatystym. Májiliste az ulttardyń baspasózin qalaı damytý máselesi jóninde aqyldasty. Jıyn sońyna ala Memlekettik baspasóz mekemesi memlekettik keńestiń bir qujatymen tanystyrdy. Ol qujatta Marks, Engels, Lenın, Stalın shyǵarmalaryn, sol kezdegi kósem Maý Zyduńnyń shyǵarmalaryn, Qytaı komýnıstik partıasy ortalyq komıtetiniń quryltaılarynyń qujattary men memlekettik Halyq quryltaılarynyń, memlekettik Saıası keńes májilisteriniń qujat, materıaldaryn aýdarý mekemesi qurylatyndyǵy aıtylǵan. Ol ortalyq aýdarma mekemesi dep atalyp, mońǵol, zańzý (tıbet), uıǵyr, qazaq, kareı tilderinde (keıin jýańzý, ızý degen ult tilderi qosyldy) jumys isteıtindigin jarıalady.

    Shapalaq uryp, qoldaý kórsettik. İle-shala artymyzdan Shyńjańǵa Ortalyq aýdarma mekemesine maman tańdaýǵa adamdar keldi. Úrimjini bir aıdaı dúrildetip júrip qabyldaıtyn kadrdiń bireýine men tańdalǵan bolyp shyqtym. «Kári sheshem bar, balalarym jas, Beıjińniń turmysyna kóndige almaıdy, men bara almaımyn» degenime qaratpady. Uıym sol mekemeniń qazaq bólimine baryp jumys isteýge buıyrdy. «Dám aıdasa qalmaısyń» demekshi, 1975 jyldyń sońynan bastap, 1992 jyldyń sońyna deıin Ortalyq aýdarma mekemesiniń qazaq tili bólimin joqtan bar etip, azdan kóp jasadyq.  Jasymyz  ulǵaıǵan shaqta erjetip kele jatqan ul men qyzdyń keleshegin oılap, uıymnyń maquldaýymen, jubaıym ekeýmiz de qyzmetimizdi Shyńjańǵa aýystyryp keldik. El-jurtqa, baýyr-týysqa bir taban jaqyn, barys-kelisimiz jıi, qudaıǵa shúkirshilik.

  – Kezinde Qytaıda bolǵan atyshýly ‹‹Mádenıet tóńkerisinde›› qazaqtyń marqasqalaryn kúreske alynǵanyn jaqsy bilemiz. Siz de bul solaqaı saıasattyń quryǵynan qutyla almaǵan shyǵarsyz?

  – Ótirik aıtý qajetsiz. Mádenıet tóńkerisinde kóp kúreske alynbadym. Dese de, qańqý sózden qury emespin. Shyńjań ýnıversıtetiniń kadrlar basqarmasynan ońaı aýsyp ketýime de osyndaı sebep bar sekildi. 1966 jyly «mádenıet tóńkerisi» bastalǵanda Shapchal aýdanynda sosıalısik tárbıede aýyl-qystaqta bolatynmyn. «Sosıalısik tárbıe júrgizýge salaýaty joq, qaıtaryp ákelip kúreske alý qajet» deıtin Dazybaýlar (úlken haripti qabyrǵa gazetter) jaýynnan keıingi  sańyraý qulaqtaı qaptady... Shyńjań ýnıversıtetinen, qatysty mekemelerden adam jiberip tekserip kórip, pálendeı birdeme taba almaǵan soń keri shaqyrtyp ákelmepti.

  Jaǵdaı biraz ońalyp, aldy-aldyna bólinip ketken toptar birigip, jumys arnaǵa túse bastaǵan jyldary bir úıli jan ekige, úshke bólinip 7 jyl júrgennen keıin 1973 jyly jazda jubaıym Baǵdat qyzmet babymen Shyńjań oqý-aǵartý baspasy mekemesine aýysyp keldi. Úı ishimiz birigip, basymyz qaıtadan quralyp, kóńil ornyna túsken soń, joldastarmen birge baspasózdiń kitap shyǵarý jumysyn tabandap istedim. Qazaq bólimniń qyzmetin basqarǵanda kóbinshe hanzýshadan tárjimalap qana kitap shyǵaratyn jaıtke tamamsha burylys jasap, qazaq qalamgerleri jazǵan ǵylmı, kólemdi ádebı kitaptardiń shyǵa bastaýyna muryndyq boldym. 

  – Siz aýdarmashy ǵana emes, aqyn-jazýshy da ekensiz. Ádebıetke poezıamen keldińiz be, álde prozamen be? Tyrnaq aldy shyǵarmańyz esińizdeme?

–        Ómirimniń kóbi aýdarmamen ótse de, áıteý ádebıetten alystap kete almadym. Alǵashqy óleńderim 1962 jyly ‹‹Aýyl jyrlary›› degen atpen ‹‹Shyńjań ádebıeti» (qazirgi «Shuǵyla») jýrnalynda jarıalandy. Joǵary mektep bitirip, aýylǵa barǵan kezim. týys-týǵandar qoǵadaı japyrylyp, astyǵa at berip, qasyma joldas bolyp erip, úlkenge sálem berip, alys-jaqyndaǵy jegjat-juratqa amandasyp júrdik. ‹‹Oıymnyń tuǵyry da, aspany da,

janymnyń jaılaýy da, asqary da,

ózińsiń, sendegende keýdemdegi,

ketedi jyrdyń seli aqtaryla›› («Týǵan jer»)

«Án kóterip júr qurbym,

aǵa, jeńge, qaryndas.

Mende bilek túrindim,

oraqta eken qalyń jas›› («Eginjaıda»)

 ‹‹Qana iship qoımaljyń sar qymyzyn,

elik atyp, aıýdyń shaldyq izin.

Aıly túnde bedeýmen jylqy ıirip,

ánge qostyq kúzette malshy qyzyn›› («Taspa jaılaýynda»).

Osyndaı kóńil kúı lırıkalary týǵan-dy.

   «Jastyqta kóńil shirkin qaıda aýmaǵan» delinetin qalyq óleńindeı, jastyqta biren-saran áńgime, ocherkter jazyp kórsem de, ózimniń bul jaqta talantymnyń taıazdyǵyn sezinip, kórkem ádebıette kóbinshe aýdarmaǵa boı uryp kettim.

  – Qandaı shyǵarmalaryńyz baspadan shyqty, qandaı eńbekterińiz marapatqa ıe boldy?

  – Óz týyndym kóp emes. 1982 jyly ‹‹Balquraq››, 1993 jyly ‹‹Iirimde›› degen eki shaǵyn óleń jınaǵym jarıalandy. 1982 jyly marqum sheshemdi eske alyp jazǵan ‹‹Aıaýly ana›› atty ócherigime qosyp jarıalanǵan óleń án mátini bolatyn, soǵan Imanáli degen jas sazger ‹‹Aıaýly ana›› degen án jazdy. Sol «Aıaýly ana» áni ‹‹İle áýeni›› atty án festıvalinde birinshi júldeni jeńip aldy. Halyqqa áseri kúshti boldy, el arasyna keń tarady. Bul án túrkolog ǵalym Altaı Amanjolovtyń dánekerliginde Qazaqstannyń asqaq daýysty ánshisi Nurǵalı Núsipjanovtiń oryndaýynda shyrqaldy.  

  Budan basqa «Kórkem ádebıet aýdarmasy týraly izdenis» degen maqalam hanzý tiline aýdarylyp, 2002 jyly Dúnıejúzi mádenıet-kórkemóner zertteý qoǵamy jaǵynan «Úzdik týyndy» bolyp baǵalansa, 2003 jyly mamyrda «Qytaı basqarý ǵylymyn zertteý ınstıtýty men kásipkerler qoǵamy» jaǵynan 2-dárejeli syılyq enshilep «Juńhýa úzdik maqalalar» jınaǵyna, «Qytaı qarttarynyń abroıly ómiri» jınaǵyna endi. «Shıpagerlik baıanǵa baıyrqalaǵanda» atty maqalam 2003 jyly «Shıpagerlik baıan qanbaıtyn bulaq» toptamasyna, osy maqalamnyń hanzýsha aýdarmasy 2003 jyly «HHİ ǵasyrdaǵy Qytaı ensıklopedıalyq mamandardyń nazarıalyq jańalyq qambasy» atty kólemdi jınaqqa endi. «Úırenýdiń joly» atty maqalam 1980 jyly İle qazaq avtonomıaly oblysy jaǵynan 1-dárejeli syılyqqa, al ‹‹Álemdegi ǵajaıyptar›› degen aýdarma kitabym 1987 jyly Qytaı geografıa ǵylymı qoǵamy jaǵynan memlekettik syılyq aldy.

  – Siz jáne ǵylymı jumystarmen de aınalysyp júr ekensiz, qandaı ǵylmı eńbekterińiz bar?

  – Ǵylymı salada shynymdy aıtsam, pálendeı úlken jumys tyndyrǵam joq. «Orhon-Enıseıden túrkı jazýy tabyldy, onyń syryn ashqan kilt Qytaı jazýy bolǵan» eken deıtin ǵylymı eńbekterdi oqyǵannan keıin Tań patshalyǵynyń patshasy Tań Shýanzoń, sirá, nedep jazdy eken deıtin qyzyqty oı týyp, kóp izdestirdim. Aqyry 1998 jyly kóne tarıhı kitaptan han tilindegi nusqasyn taýyp, ejelgi jazýdy hanzý tarıhshysynyń kómegimen ejiktep, maǵynalap oqyp júrip, «Orhon-Enıseıdegi túrkı rýnıkalyq jazýynyń syryn ashqan kilt» degen zertteý maqala jazdym. Bul maqalam Úrimjide shyǵatyn ‹‹Mura›› jýrnalynda jarıalandy. Sondaǵy patshanyń máńgilik tasqa qashatqan sózi:

  «Dalalyq el kósheli, dıńlıńderdiń mekeni.

  Ata-babań ejelden, qas batyrlar jeteli.

  El basqardyń aıdyndy, kórshige dańqyń jaıyldy.

  Tutynǵan joldy týra ustap, Tańǵa boldyń qaıyrymdy.

  Ajal qaqpan qurýly, qysqa qıdy ǵumyryńdy.

  Tas eskertkish taýdaǵy, máńgi eter erlik jyryńdy» degen madaq jyry bolyp shyqty.

  – Siz kórkem ádebı aýdarmamen kóp aınalysypsyz, kimderdi qazaqsha sóılettińiz? Kórkem ádebı aýdarmalardy tapsyrysymen aýdardyńyz ba, álde óz qalaýyńyzben aýdaryp júrsiz be?

  – Qytaıdyń áıgili jazýshylary Ba Jınnyń «Yzǵarly tún», Jań Iańnyń «Ekinshi kezdesý» romany men «Ian Ýynjińniń balalar ertegilerin» jáne sheteldik jazýshylardyń «Jennı bóıjetken», «Gúl taqqan kelinshek» (bul ekeýi yqshamdalǵan nusqa), «Altyn tonaý» jáne Taı ýan jazýshysy San Maýdyń ‹‹Mylqaý qulyn›› romandaryn aýdardym. Joǵaryda atalǵan kólemdi týyndylardyń bári de tapsyryspen aýdarylǵan bolatyn. Al óz tańdaýym boıynsha sheteldik, qytaılyq jazýshylardan aýdarǵan «On jas shegerý», «Ákemniń qoly», «Mylqaý qyz», «Qaıtarda», «Jarty bet qaǵaz», «Jasqanshaq» t.b. ondaǵan áńgimeler men poester túrli basylymdarda jarıalandy. Sonymen birge Ortalyq mýzıka zertteý ornymen selbesip «Shyńjań qazaq ánderin» (eki júz án) hanzý tiline tárjimalap, qalyń hanzý oqyrmandarymen dıdarlasýyna at salystym.

  – Nobel syılyǵyn ıegeri Orhan Pamýktiń ‹‹Meniń atym qyrmyzy›› romanyn jeńgemiz Baǵdat Tursynbekqyzy ekeýińiz han tilinen aýdarypsyzdar. Orhannyń Nobel syılyǵyn alýyndaǵy basty ereksheligi nede dep oılaısyz?

  – Nobel syılyǵyn berýdegi quzyrly organ Shvetsıa ádebıet ınstıtýtynyń habarynda, «2006 jylǵy ádebıet syılyǵyn Túrkıa jazýshysy Orhan Pomýke atamekeniniń sherli rýhy jóninde izdenip júrgeninde, órkenıet arasyndaǵy qaqtyǵys pen aralasýdyń jańa nyshanyn baıqaǵandyǵy úshin berildi» delingen.

  Orhannyń «Meniń atym qyrmyzyda» sýretshi men sýret óneri úzilmes arqaý bolady. Jas kezinde ózi de sýretshi bolýǵa qyzyqqan eken. Ol «barlyq kórkemóner shyǵarmalary túrlishe mádenıettiń arlasýynan jaryqqa shyǵady» dep esepteıdi. «Osy romandy jazýǵa kóbinese ıslamıattyq erkin óristi sýret sebep boldy, ózim kórgen san-sanaqsyz erkin óristi sýrettegi mán-jaıdy romanyma sińirdim. Súıispenshilik pen soǵysqa jasyrynǵan ıslamdyq hıkaıalar eldiń bárine tanys, dese de, batys mádenıetine boı urǵan qazirgi jaǵdaıda olardy eske saqtaıtyndar tym az. Romanymda osy umytyla bastaǵan hıkaıattar men kózdiń jaýyn alatyn qısapsyz tamasha sýretterge taǵzym etýdi oıladym» deıdi ol jáne bir sózinde.

   Avtor osy romandy jazýda 6 jyl daıyndalypty. Ol: «túrkıalyqtar tamasha saqtaýshylar, úkimettiń burynǵy qujattary men kórkemóner shyǵarmalary tolyq saqtalǵan. Sol eski úıindilerdi aınalsoqtap, qyzyqty kóp isterge jolyqtym» degendi de aıtady. Menińshe, túrik halqy Orhan Pamýkteı jazýshy týǵanyn maqtanysh etýi tıis.

–        Áńgimeńizge rahmet!

    Álimjan ÁSHİMULY,

  Almaty – Úrimji – Almaty.

qamshy.kz