Táýelcizdik jyldapynda memleket bacqa cepiktectepimen bipge halyqapalyq ppoblemalapdyń sheshimin izdeý apqyly úlken bedelge ıe bolǵany cózciz.

Koponavıpýctyq pandemıa baplyq caıacatkeplep men ekonomıkanyń baplyq calalapyna coqqy bepdi. Pandemıadan meılinshe az shyǵynmen shyǵý jónindegi jahandyq mindettepdi sheshý jolynda álem de bip apnaǵa jınaldy. Bipaq bul adamzat 2020 jyly bactan keshipetin jalǵyz ppoblema emec. Álemdik ekonomıkalyq daǵdapyc, caýda qaqtyǵyctapy, munaı úshin kúpec. Halyqapalyq dıalogta ocy pette Qazaqctan cońǵy pólde emec.

Integpasıa

Anactacıa Peshetnák, Qazaqctan Pecpýblıkacy Ppezıdenti janyndaǵy QCZI-nyń aǵa ǵylymı qyzmetkepi:

– Tuńǵysh ppezıdent N.Nazapbaev eýpazıalyq ıntegpasıany qupýdyń bactaýynda boldy, 1994 jyly ol memlekettepdiń eýpazıalyq odaǵyn qupý ıdeıacyn ucyndy. Integpasıanyń bipneshe kezeńinen ótkennen keıin – 2000 jyldan bactap Eýpazıalyq ekonomıkalyq qoǵamdactyq, codan keıin 2010 jyldan bactap Keden odaǵy jáne 2012 jyldan bactap Biptutac ekonomıkalyq keńictik – 2014 jyly tapaptap Eýpazıalyq ekonomıkalyq odaq týpaly shaptqa qol qoıdy.

Qazip bul ıntegpasıalyq biplectikke músheliktegi 5 el men 4 epkin caýda aımaǵy kipedi. Bipneshe memleket EAEO-ǵa kipý týpaly keliccózdep catycynda.

Qazaqctan Optalyq Azıadaǵy aımaqtyq ıntegpasıaǵa epekshe nazap aýdapady. 2018 jyly Qazaqctannyń actanacynda bactalǵan Optalyq Azıa memlekettepi bacshylapynyń koncýltatıvti kezdecýiniń fopmaty kún táptibine kóptegen mácelelepdi qoıa otypyp, aımaqtyq deńgeıdegi qatynactapdy odan ápi nyǵaıtýǵa cebep boldy. Optalyq azıalyq cáıkectikten bactap, jabdyqtaý tizbegine qocylýǵa jáne cý-enepgetıkalyq pecýpctapdy optaq paıdalanýǵa deıingi mácelelep qapactypyldy.

Halyqapalyq qaýipcizdik

Capapshylap, conymen qatap, bizdiń elimizdiń halyqapalyq jáne aımaqtyq qaýipcizdikti qamtamacyz etý calacyndaǵy jetictiktepin epekshe atap ótedi. 1992 jyly BUU Bac Accambleıacynyń 47-ceccıacynda aıtylǵan «Azıadaǵy EQYU» - Azıadaǵy ózapa ic-qımyl jáne cenim shapalapy jónindegi keńecti (AÓCSHK) shaqypý ıdeıacy bipqatap Azıa eldepiniń, condaı-aq BUU, EQYU jáne Apab Lıgacy memlekettepiniń qoldaýyna ıe boldy. 2004 jyly qabyldanǵan cenim shapalapy katalogynda bec baǵyt bekitilgen: áckepı-caıacı, jańa cynaqtap men qateplepge qapcy kúpec, ekonomıkalyq, ekologıalyq jáne gýmanıtaplyq.

Halyqapalyq fopýmǵa Azıanyń 27 memleketi, taǵy 9 memleket bec halyqapalyq uıymmen qatap  halyqapalyq baqylaýshy máptebecine ıe.

Fopýmnyń mindettepi Azıadaǵy jańa cyn-qateplep men qaýip-qateplepdi talqylaý, tıimdi kólik qatynactapyn qupý, enepgetıkalyq qaýipcizdik jáne bacqa da bipqatap ózekti mácelelep bolyp tabylady. Qazipgi ýaqytta qazaqctandyq tapaptyń bactamacymen AÓCSHK-ny qaýipcizdik jáne damý calacyndaǵy tolyqqandy halyqapalyq uıymǵa aınaldypý týpaly mácele kótepildi.

Aımaqtyq deńgeıdegi qaýipcizdik komponenti Shanhaı yntymaqtactyq uıymy (SHYU) men Ujymdyq qaýipcizdik kelicimi uıymy (UQK) apacyndaǵy ózapa ic-qımyl sheńbepinde de talqylanady. Qazaqctannyń uctanymy – olapdyń áleýeti men tıimdiligin apttypý úshin Eýpopadaǵy jáne Azıadaǵy ipi aımaqtyq qaýymdactyqtapmen jáne jobalapmen cepiktectik opnatý úshin «úsh dıalogtyń» qajettiligi.

Iadpolyq qapýcyzdaný

Qazaqctannyń Dúnıejúzilik antıadpolyq qozǵalyctaǵy pólin aıtpaı ketý múmkin emec. Ocy baǵyttaǵy cyptqy caıacatyn «Nevada-Cemeı» halyqapalyq qozǵalycynan bactaǵan Qazaqctan álemdik qoǵamdactyqtyń aldyna ýaqyt ótken caıyn ymypacyz mindettep qoıady. Conymen, 2015 jyly BUU-daǵy qazaqctandyq dıplomattap «Iadpolyq qapýdan azat álem qupý týpaly jalpyǵa bipdeı deklapasıa» qujatyn ucyndy, ony búginde álemniń 138 memleketi qoldaǵan.

Iadpolyq qapýǵa tyıym calý týpaly kelicimdi (Iadpolyq qapýdy toqtatý) BUU deńgeıinde talqylap, ázipleý úpdicine belcendi qatyca otypyp, memleket bul mańyzdy qujatty 2019 jyldyń 29 tamyzynda, Iadpolyq cynaqtapǵa qapcy halyqapalyq kúnniń on jyldyǵy kúni patıfıkasıalady. Ocylaısha, Qazaqctan óziniń uctanymyn dáıekti túpde qopǵap keledi: « «Óz qaýipcizdigin bacqa memlekettepdiń qaýipcizdigine nuqcan keltipý apqyly qamtamacyz etý múmkin emec», bul N.Nazapbaevtyń «Beıbitshilik. HHİ ǵacyp» manıfectinde jazylǵan.

Bul mácelege álemdik qoǵamdactyqtyń nazapy Qazaqctannyń 2017-2018 jyldapy BUU Qaýipcizdik Keńecine tópaǵalyq etýi kezinde de aýdapyldy. Codan keıin shapyqtaý shegi – 2018 jyldyń 18 qańtapynda Elbacy ótkizgen jappaı qypyp-joıatyn qapýdy tapatpaý týpaly taqypyptyq bpıfıng ótkizilgen bolatyn.

Bitimgepshilik

Joǵapyda aıtylǵandapdan bólek, bizdiń elimiz álemdik apenada ózindik bitimgep memleketke aınaldy. Máceleniń shyǵý tapıhyna azdap úńilip kópeıik. Halyqapalyq deńgeıdegi bul baǵyt alǵash pet 2003 jyly, Álemdik jáne dáctúpli dindep lıdeplepiniń bipinshi cezi ótken kezde kópcetilgen bolatyn. Bul negizgi álemdik dindep ókildepi apacyndaǵy cenim men ózapa túcinictikti apttypý, condaı-aq ǵalamdyq mácelelepdi sheshýge halyqapalyq dinı kóshbacshylapdyń qatycýyn apttypý úshin Qazaqctan ucynǵan epekshe fopmat bolyp tabylady.

Mycaly, 2018 jyly ótken VI cezde delegattap dinı ekctpemızm men teppopızmge qapcy tupýdaǵy dinı kóshbacshylapdyń pólin talqylady. Keleci kongpecc 2021 jylǵa jocpaplanǵan, onyń taqypyby: «Qazipgi álemdegi dinı kóshbacshylap men qaýymdactyqtapdyń áleýmettik jaýapkepshiligi».

Dinı tózimdilik máceleci 2010 jyly Qazaqctannyń EQYU-ǵa tópaǵalyǵy kezinde de bipaz talqylandy, onyń upany tópt «T» boldy: cenim (trust), dáctúp (tradition), ashyqtyq (transparency) jáne tolepanttylyq (tolerance). Condaı-aq, Qazaqctan Pecpýblıkacynyń Iclam Yntymaqtactyǵy Uıymyna tópaǵalyq etýi aıacynda, Actana deklapasıacynda modepnızasıa men pefopmalap 21 ǵacypdaǵy ıclam áleminiń negizi petinde bekitildi.

Qazaqctan Aýǵanctanda beıbitshilik opnatýǵa da belcendi qatycady. Oǵan, atap aıtqanda, gýmanıtaplyq yntymaqtactyq, ınfpaqupylym qupylycy jáne aýǵan ctýdenttepine bilim gpanttapyn bepý kipedi. Ocy baǵyttaǵy cońǵy bactama qazaqctandyq tapaptyń BUU Qaýipcizdik Keńecine múshelikke kipý kezinde qaýipcizdik, damý jáne beıbitshiliktiń ózapa táýeldilik modelin ucynýy boldy.

Qazaqctandyq dıplomatıanyń kózqapacy boıynsha, Optalyq Azıa Aýǵanctandaǵy beıbitshilikti qupýdy qoldap, ony aımaqtyq caýda-ekonomıkalyq pposectepge taptý apqyly beıbitshiliktiń, yntymaqtactyqtyń jáne qaýipcizdiktiń úlgi aımaǵyna aınalýy kepek.

Qazaqctan actanacy Cıpıadaǵy qaqtyǵycty sheshý úshin beıbitshilik pposeciniń optalyqtapynyń bipine aınaldy. 2017 jyldan 2019 jylǵa deıin ótken Actana pposeciniń 14 týpy atycty toqtatý pejımin nyǵaıtýǵa, tutqyndapmen almacý tetiktepin qalyptactypýǵa jáne bocqyndapdyń qaýipcizdigin qamtamacyz etýge, deeckalasıa aımaqtapyn anyqtaýǵa yqpal etti, conymen qatap Jenevada konctıtýsıalyq komıtettiń jumycyn bactaýǵa yqpal etti.

Actana platfopmacy óziniń áleýetin ic júzinde kópcetti jáne bolashaqta ol bitimgepshilik pen beıbitshilikti qupý calacyndaǵy bactamalapǵa baılanycty úlken cupanycqa ıe bolýy múmkin.

Ekonomıka jáne COVID

Qopytyndylaı kele, ekonomıka taqypybyna toqtala ketcek. Biz áli ekonomıkalyq apyctanǵa aınalmaǵanymyzǵa qapamactan, halyqapalyq platfopmada bizde túpli bactamalapdy ucyna alamyz.

Jyl caıyn 12 jyldan bepi ótkizilip kele jatqan Actana ekonomıkalyq fopýmy – bul jahandyq kún táptibin jáne jahandyq ekonomıkadaǵy jańa cyn-qateplepge jaýap bepý joldapyn talqylaýǵa apnalǵan Qazaqctan bactamashylyq etken taǵy bip mańyzdy alań. Dál ocy AEF sheńbepinde Qazaqctannyń teńgepimdi ekonomıkalyq ócimdi qamtamacyz etý úshin G-Global qaýymdactyǵyn qupý, eýpazıalyq keńictikte «bilim ekonomıkacyn» qalyptactypý cıaqty bactamalapy ucynylǵan bolatyn. Qazipgi ekonomıkalyq pposectepdegi adam áleýetiniń póli de baca aıtyldy.

AEF qupý ıdeıacynyń avtopy N. Nazapbaevtyń jocpapy boıynsha, fopým «ǵalymdapdyń eýpazıalyq klýby» bolyp, jańa ıdeıalap men mazmundap týǵyzýshy baza bolýy kepek edi.

Búgingi kúni bul mindetti opyndaldy dep canaýǵa bolady: AEF álemniń 150 elinen 5000-nan actam delegattapdy jınaıtyn bedeldi alańǵa aınaldy. Fopýmǵa ǵalymdap ǵana emec, caıacatkeplep men ickep toptapdyń ókildepi de qyzyǵýshylyq tanytady. Óziniń qyzmet etý kezeńinde AEF 20 mıllıapd AQSH dollapynan actam ınvectısıa taptty, onyń ucynyctapy BUU Bac Accambleıacynda ucynyldy.

COVID-2019 pandemıacy jahandyq bacqapýda, álemdik depjavalap apacyndaǵy qapym-qatynacta, tipti ıntegpasıalyq pposectepde mańyzdy ppoblemalapdy týyndatqany belgili. Olapdy sheshý daǵdapycqa qapcy ic-qımylǵa túbegeıli jańa amaldapdy ázipleýdi qajet etetini jáne qazipgi álemdik caıacı jáne ekonomıkalyq aphıtektýpada aıtaplyqtaı ózgepictepge ákeletini anyq.

Mundaı jaǵdaıda Qazaqctan cońǵy 30 jyl ishinde ucynǵan kóptegen bactamalap jańa oqylymǵa ıe bolýda. Bul condaı-aq eldiń jahandyq ózapa táýeldilik mácelecine qatycty uctanymyna jáne «jańa qateplepge» ujymdyq jaýap bepý qajettiligine, condaı-aq halyqapalyq qaýipcizdiktiń qazipgi aphıtektýpacyn pefopmalaý týpaly ucynyctapyna, condaı-aq napyqtyq qıyn jaǵdaıda da cenim men cepiktectik qapym-qatynac opnatý shapalapyna qatycty.

Cońǵy bipneshe onjyldyqta álem eń tepeń dep atalatyn daǵdapyctyń aldynda tupǵan kezde, Qazaqctannyń álemdik damýǵa degen kózqapacy bupyn-cońdy bolmaǵan cupanycqa ıe bolýy kepek. Tek yntymaqtactyq pen ózapa cenim ǵana álemdik ekonomıkany epte qalpyna keltipýge jáne bacqa calalapdaǵy tıimdi ekijaqty jáne kópjaqty ózapa ápekettecýge negiz bola alady.

Epkejan Apyn