1. «Keshe, ıaǵnı jeltoqsannyń 10-y kúni kópshilik talqysyna túsken jáne áleýmettiń qatty narazylyǵyna ushyraǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine eńbek kóshi-qony máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa Memleket basshysy qol qoıdy. Bul onsyz da qańtarylyp turǵan qazaq kóshiniń buıdasy keri buryldy degendi bildiredi» (turkystan.kz ) – dep jazady «Túrkistan» aptalyǵy óziniń 12-jeltoqsan kúngi sanynda.

Sonymen 22 jylǵa jalǵasqan qazaq kóshiniń basynan baǵy taıdy. Durys pa, burys pa, – baǵasyn berip, úkimin shyǵaratyn – bolashaq! 

«Táýelsiz Otany, aqsaqal Prezıdenti turyp, az emes, bes mıllıon qazaq dalada qalmasyn!» – dep shýlaǵan qalyń daýystyń ishinde meniń de únim bar edi. Sol baýyrlardyń atynan Sizge «Sońǵy tilegimdi» (abai.kz) jyrymmen aıttym. Aqyry qol qoıyldy. Endi tórt jylǵa tul azamattyq suraý sheshimine kelip, qurmetti Nursultan Ábishuly, Sizdiń atyńyzǵa osy hatty jazyp otyrmyn.

Árıne, hatymnyń aıǵaılap turǵan atyn kórip, Sizdiń jáne meni tolyq bile bermeıtin basqa da aǵaıyndardyń «bul kim, esi aýysqan bireý emes pe?» – dep qalýy bek múmkin ǵoı. Sol úshin kishkene arydan bastap, Sizben keńirek syrlasýdy jón kórdim.

Negizi, Nursultan Ábshuly, men Almatyǵa Qytaıdyń úlken qalalary – Bejińnen ne Úrimjiden, bolmasa myna irgede turǵan Quljadan da emes, tóte aýyldan – Oımanbulaqtan kelgen balamyn. Osynaý zaıyrly memlekette, qansha jerden, on bes jyl turdym desem de, sol aýyldyń «jaman» ádetinen bir aryla almaı-aq qoıdym. Onyń ústine, qazaqtyń sol eski jolymen ata-jón surasa ketsek, mysaly, áneý qasyńyzda júretin murtty jigitke qaraǵanda, men Sizge álde qaıda jaqynmyn. Siz uldan týǵansyz da, men qyzdyń balasymyn, – týǵan jıenińizbin.

«Asyldardyń búgingi súıegimin,

Dombyranyń kúı tókken tıegimin.

Tumanbaıdyń eń jaqsy balasymyn,

Nursultannyń, bilse eger, jıenimin»

– dep óleń jazyp júrgenim sodan (abai.kz).

Arǵy atańyz ataqty Báıdibek baıdyń Kúnbıke (Kúnbúbi dep te júr), Nurbıke degen eki qyzy bolǵanyn bilesiz ǵoı. Sonyń ekeýi de Domalaq (Nurıla) anańyzdyń (el.kz) Jarqyshaǵynan týǵan. Men sonyń óte aqyldy, kórikti bolǵan soń el: «Shirkin, Báıdibektiń qyzy-aı!..» – dep júrip, «Qyzaı» atap ketken Kúnbıkesiniń tuqymymyn. Úlkenderdiń aıtýynsha, Qyzaı anamyz tirliginde urpaqtaryna: «El ósip, jerden qysylsańdar, ákem Báıdibektiń ata mekeni İleni tabyńdar!» dep ósıet qaldyrypty. Ápekeńizden qalǵan osynaý sóz boıynsha, «Qyzaılar 1865-jyldan 1871- jyldar aralyǵynda İleniń burynǵy Qulja, Súıdin jáne kóne Qorǵas aýdany óńirlerine deıin asyp túsip qonystanǵan» (Qaharman Muqanuly. «Ǵylmı zertteý maqalalary», Ulttar baspasy, 193-, 196-better). Qazir odan taraǵan tórt uldyń (Meńis, Jeńis, Begimbet, Derbis) urpaǵy İle Qazaq avtonomıaly oblysynyń segiz aýdanynda turady. Al, Nurbıke (massaget.kz ), óz aty jaıyna qalyp, «Muryn» atanyp ketipti. Onyń urpaǵy da ósken aýyl, Barqytbeldiń arǵy betinde otyr qazir. Qysqasy, eki apaıyńyzdyń urpaǵy ulardaı shýlap, aýyp barǵan qalyń Alban-Sýanmen birge búkil Shyǵys Túrkistannyń eki úlken óńirin (İle men Tarbaǵataı aımaǵyn) alyp jatqan eki úlken rýly el qazir...

Meniń óz ákem Muqıbek Myrzabaıuly (sýrette) qyzyl úkimet kelerden buryn óz rýymyzdyń záńgisi bolǵan. Anam Búbijan Esbolqyzy 1944-jyly shilde aıynyń sońynda İleden Shyǵys Túrkistan ult azattyq kóterilisiniń tuńǵysh oǵyn atqan qos batyrlar Ákpar-Seıitke tike týys.

Muqıbektiń nemere inisi Muqabaı Quljaqanuly Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy qurylý qarsańyndaǵy saıası kúresterdiń bel ortasynda júrgen, búkil Alban-Qyzaıǵa aty málim qaıratker. 1946- jylydyń 2-shildesinde Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy Stalın men Mao jaǵynan tunshyqtyrylyp, qyzyl qytaı bılikke kelgende, Muqabaı atam búkil qyzymetti tastap, aýylǵa ketip qalady. Ne kerek, 1951 jyly pantúrkızmshi Muqıbek te, Muqabaı da (taǵy birneshe kisi bar) tutqyndalyp, Súıdindegi túrmege jabylady. 1952-jyldyń 25-mamyrynda Muqabaı qandyqol qyzyl Qytaı úkimeti tarapynan 37 jasynda atylady. Sol kezdegi      Ortalyqtan Shyńjańǵa qyzmet teksere kelgen ári Batys bes ólkeniń kýratory, qazirgi Qytaı basshysy Sı Szınpınniń ákesi Sı Chjýnsúnniń buıyryǵymen Shyńjańdaǵy adam atý «naýqany» toqtatylyp, endi atylǵaly turǵan jerinen Muqıbekter, Alla saqtap, aman qalady...

Al, men ózim birinshi synypqa, senseńiz, on bir jasymda áreń bardym, Nuraǵa. Oǵan sebep, arystandaı eki baýyry men qaınysynan jastaı aıyrylǵan sherkókirek sheshemniń Alban eline uzatylǵan tuńǵysh qyzy Zeınekúl tátem 1959 jyly Sovetke ketip, jylaı- jylaı eki kózi birdeı sýqarańǵy bolyp qaldy. Ómiriniń sońǵy otyz jylyn jaryq álemdi kórmeı ótkizdi. Men sol sheshemdi on jastan asqansha oı men qyrǵa jetelep júrdim. Saýytbek aǵamnyń tuńǵysh qyzy týyp, aıaǵyn basqan soń ǵana meniń qolym bosady. Tuńǵysh ret baryp, birinshi synyptyń bosaǵasyn somadaı bolyp attaǵanym esimde. Manaǵy aǵamnyń qyzy Ámına qarǵam ájesin jetektep júrip, mektep betin kórmegen kúıi kúıeýge shyqty...

Qadyrly Nureke, kelgeli on bes jyldan beri aıtpaǵan bul áńgimeni Sizge ózimdi asqaqtatyp kórseteıin nemese bir sorly kúıge túsirip, músirkete qoıaıyn dep baıandap otyrǵam joq. Qudaı saqtasyn ondaı jeksuryndyqtan! Sizdiń shetelde qalyp bara jatqan ár jıenińizdiń, ár qandasyńyzdyń otbasynda bar, basynan ótken qıly taǵdyr bul. Demek, bul el kórgendi, ol qazaqtar da basynan keshti. Osynyń bárin úlkenderdiń aýyzynan tyńdap ósken urpaqtyń júreginde ne bolýshy edi? Árıne, ýdaı ashyǵan zapyran! Qyj-qyj aınaǵan kek!! Onyń birden-bir emi – Alla bergen Qazaq eliniń qasıetti Táýelsizdigi edi. Solyǵymyzdy basyp, eńsemizdi kótergen Sizdiń «Alysta júrgen aǵaıynǵa aq tilegińiz» (http://abai.kz/node/40129) bolatyn!

Ia, qumyrsqandaı qalyń qytaıdyń ishinde júrip, shamamyz kelip, aıaǵymyz jetken jerge deıin oqydyq. Týǵan aýylymyz Oımanbulaqqa oralyp, muǵalim boldyq. Jas bolsaq ta, el úmit artyp, úkimet senip tapsyrǵan soń, úsh jyl mektep dırektorlyǵyn da atqardyq. Siz el astanasyn Aqmolaǵa aýystyram dep jatqan sol toqsanynshy jyldardyń ortasynda, biz de Oımanbulaqtyń mektebin keńirek jerge kóshirip, úsh kezekpen oqıtyn 900 balaǵa bir mezgilde dáris tyńdaı alatyn jańa mektep saldyram dep joǵary-tómenge shaqpylap, arpalyspen júrgen bolatynbyz. Halyqtyń qoldaýy, Shyńjań ólkelik partıa komıtetiniń ekinshi hatshysy, qazaqtyń ardaqty azamaty Jánábil Symaǵulynyń buıryǵymen qazynadan bir mıllıon ıýan aqsha bólinip, 1995 jyly bastaǵan isim 1998 jyldyń qyrkúıeginde sátti aıaqtaldy. 24 bólmeli, eki qabatty mektep úıi sol kezdiń ólshemimen qaraǵanda, İleniń aýyl-qystaqtaryndaǵy bilim oshaqtarynyń mańdaı aldy edi. Kerek-jaraǵyn túgelge jýyq jańartyp, tolyqtadym. Bılik bitkenniń basynda qytaı, odan qala berdi uıǵyr otyrady. 25 jasqa endi tolǵan qalqań qulaq bala úshin bul sharýa ońaıǵa túsken joq. Siz keshken kúıdi men de basymnan ótkerdim. Siz Astanany aıtyp maqtana bastaǵanda, meniń esime Oımanbulaqtyń mektebi túsedi birden...

2. Endigi arman – Atajurt Qazaqstaǵa ketý edi. Onda baryp, Tumanbaı Moldaǵalıevke sálem berý bolatyn!

1998 jyldyń 24-qazanynda qasıetti Qazaqstan topyraǵyna tabanym tıdi. Men týardan on jyl buryn ketken Zeınekúl apaıymdy, Jandos jezdemdi artynan izdep kelip qýanttym. Apam: «Uzatqan qyzdy artynan tórkini joqtamasa, ólgende qorqaý qasqyr súıegin kemiredi eken!» – dep jylaıtyn. Sóıtip, men apaıymdy sol qorqaý qasqyrdan qutqardym. Surastyra júrip, Tumaǵamdy da taptym.

Arǵy bette jatyp, Tumaǵanyń júrekjardy jyrlaryn oqyp, onyń búkil jan-dúnıesin, ótken-ketkenin, arman-tilegin, meıirimge toly júregin, bıik adamgershiligin, adal kóńilin, keń qushaǵyn... jan-tánimmen sezingem. Maǵan búkil Qazaqstan Tumanbaı Moldaǵalıev bolyp elesteıtin. İshki túısigim aldamaǵan eken, meniń ózin sonshama jaqsy kóretinimdi, pana tutyp kelgenimdi jaýtańdaǵan kózimnen birden oqyp úlgirdi jaqsy aǵa. Oqyǵan óleńimniń óziniń óleńderine tartqanyn aıtyp, maqtap ta qoıdy. Sosyn bar jaǵdaıymdy, osynda qalǵymnyń keletinin surap uqty da, maǵan aǵa bolýǵa daıyn ekenin, qolynan kelgenshe kómektesetinin aıtyp, kelesi kúnge úıine shaqyrdy. Áke-sheshemnen, eki birdeı aǵamnan, bir jeńgemnen aıyrylyp kelgen men baıqus bir demde qýnap, jaınap shyqtym asyl aǵanyń aldynan. Ómirimde budan ótken qýanyshty, juldyzdy sátimniń bolǵanyn eske túsire almaı, qatty tolqydym. Aǵa dıdaryn óz kózimmen kórsem degen uzaq jyl kútken armanym sátti oryndaldy. Men sol kúnnen bastap, Tumanbaı aǵańyzǵa týǵan ini bop kettim. Ol kisi búkil qyzymetkerin a degende Aýyt dep shaqyratyn boldy.

Oımanbulaqtaǵy el: «Bizdiń Aýytymyz Almatydan Tumanbaı degen aqyn aǵa taýyp alypty. Ol kisi Nazarbaıǵa (Qytaıdaǵy jıenderińiz Sizdi osylaı ataıdy) jaqyn týys, aǵa eken. Ana Aýyt endi Tumaǵasyna erip baryp, patshamen emin-erkin jolyǵa beretin bolypty!» – dep estipti. Aýylǵa barsam, bul sóz Oımanbulaqtyń basynan aıaǵyna deıin jeldeı esip júr. Jaratylysyn ańqaý, aq kóńil, sengish bolyp jaralǵan týystaryńyzǵa men ne aıtady deısiz, «aýyzdaryńa maı!» – dedim de qoıdym.

Birer jyldan keıin Tumaǵa meni «Baldyrǵanǵa» jumysqa aldy. Belgili sebeppen Astanaǵa ketip qalǵan jerimnen ózi kelip, Mádenıet mınıstri Muhtar Qul-Muhammed myrzadan shtat surap, qaıta alyp ketti Almatyǵa. Odan arǵy jerde, qashan dúnıeden ozǵansha, men Tumaǵanyń qasynan eki eli aıyrylǵam joq. Eldegi jaǵdaıǵa qaraı aılap, aqysyz demalysta bolyp, jarty aılyqqa da túsipjúrsem de, asyl aǵamnyń qasynda shaýyp júre berdim...

Sóıtip, men balalarǵa qajetti dúnıelerimdi jazyp tapsyrǵan soń, saıajaıda otyrǵan kárıamnyń qasynda bolam; kitaptaryn qurastyryp, baspaǵa usynam; sýsynyn daıyndaımyn; Sizge arnap jazǵan óleńderin «Egemen Qazaqstanǵa» jiberem; Jazýshylar odaǵy men basqa saraılarda bolatyn keshterge ertip baryp, sahanaǵa súıep shyǵaram; óleńin oqyp bolǵan soń, baspaldaqtan demep qaıta túsirip alam. Aıtpaqshy,

«Taptaǵy óziń oılap bir syltaýyn,

Kelip ket bizdiń úıge, Nursultanym...» –

dep bastalatyn óleńin Kádirbek Segizbaev pen Maral Ysqaqbaevqa telefonda oqyp bergen soń, pochtadan men jibergem Sizge. Sol óleńdi alǵan Sizden telefon kelgende men taǵy qasynda otyrǵam. Áýeli, ol óleńdi saıajaıǵa ketip bara jytyp, mashınasyn toqtatyp qoıyp, jol ústinde jazǵanyna deıin áli esimde! Siz kelem dep, aǵam ekeýmiz saıajaıdy kúrdeli jóndeýden ótkizip, basseıin saldyryp, jaz boıy kútkenimiz bar. Kúzde qolyńyzdyń tımegenin aıtyp, ǵafý ótindińiz. Raıymbek batyrdyń Narynqolda ótken 300 jyldyq toıynda Sizben dastarqandas bolǵanda, Siz bergen kámpıtten de aýyz tıgem. Astynda oıyp basylǵan qoltańbańyz bar, Siz syılaǵan altyn saǵatty da jýǵamyz...

Qysqasy, Sizben ár kezdesýi aǵańyz úshin, onyń qolǵanaty bolyp júrgen men úshin uly mereke, zor qýanysh bolatyn. Biz Sizdiń atyńyzǵa aq tilekter aıtyp, ol merekeni arnaıy atap ótetinbiz. Tumaǵa jaryqtyq erte turyp, Qybylaǵa qarap qolyn jaıyp, uzaq minajat etetin. Qasynda men estip turam, Aldymen Qazaqstannyń irgesiniń berik bolýyn, onyń basshysy – Sizdiń amandyqtaryńyzdy tilep, Jaratqanǵa jalynatyn. Taǵy da kóp adamdardyń atyn atap, qazaqsha duǵa jasaıdy. Sońyna taman meniń de esimim estilip qalatyn sol tizimnen. Betin syıpaǵan soń, «Aýyt, el aýzynda atymyz bar ǵoı, biz sekildi adamdardyń tilegi tez qabyl bolady!» – dep qoıatyn. Men oǵan kámil senem. Tumaǵaǵa Allataǵala bárin bergen, tilegi oryndalǵan, jaratylysy bólek adam. Onyń renish, nalasy da ekshkimdi ońdyrmaıtynyn meniń aqyndyq túısigim ábden sezedi... Sońǵy saparǵa shyǵararda, súıegine ózim túsip, jaqsylap jýdym jan aǵamdy.

Negizi Tumaǵa meni aldap ketti... Emhanaǵa óz aıaǵymen baryp, shyqpaı qaldy ǵoı. Tósek tartyp aýyrǵanda, búıregi, júregi ne basqa bir organızmi isten shyqqanda, men denemniń oǵan kerek kez-kelgen múshesin kesip berýge ázir edim. Túk ekilenbesten! Óıtkeni ol – Tumanbaı Moldaǵalıev qoı. Jolynda ólsem de armanym joq edi! Juban aǵamsha aıtqanda, búgingi myna soraqylyqty kórmes, estimes edim! Qamqor aǵa maǵan qolynan kelgenniń bárin jasady. Menen jetisken ǵalym shyqpaǵany bolmasa, Qazaqtyń Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetiniń aspırantýrasyna túsirdi. Tuńǵysh kitabyma alǵysóz jazyp, batasyn berdi. Bir aýyz sózimen-aq, el qatary, Almatynyń shetinen baspana áperdi. Astyma aq tulparyn mingizdi. Qol astyna jumysqa da aldy. Kúltaıyn, Edige dosyn ertip, ózi tańdaǵan qyzdyń aýylyna qudalyqqa bardy. Bir jylqysyn soıyp, toıymdy ótkizdi... Kázir qyzyl jeıdesinen bastap, meniń ústimdegi biraz kıim – Tumaǵanyki. Saǵynǵanda kıip alam. Jaǵasynan jan aǵamnyń ıisi ańqyp turady.

Tumaǵanyń el kózine túspeı júrgen bir keremeti bar. Ol Qazaq eli táýelsizdigin ala salǵan eleń-alań shaqta óleń jazyp, shettegi qandastaryn Qazaqstanǵa shaqyrǵan tuńǵysh qazaq aqyny! Meniń jolynda ólem dep júrgenim – sol.

« ... Qınamaıdy endi qaıdan keldiń dep, kózderin eshkim atpaıdy da,

Babalarǵa arnap oqysań meıli, oqı ber, baýyrym, tań atpaı duǵa!

Bosaǵa kútedi ylǵı alysta júrgen óz perzentterin,

Tasada turyp senderge endi eshkim oq atpaıdy da!

Baq izdep áýre bolmańdar sender, baq degen baba mekeni ekenin,

Bilmegenderge «nege bilmeısińder» – dep, qattyraq aıtyp, tóte ketemin.

Tilimdi saqtap, dinimdi saqtap, dilimdi saqtap júrgen qazaqty,

Baýyrym demeı, qaýymym demeı, qalaısha bólip, bóten etemin»

– dep edi-aý Siz ekeýimizdiń esil Tumaǵamyz, Nursultan Ábishuly!

Qylyshynan qan tamyp turǵan sonaý 1985 jyly Qytaıdan Eýropaǵa aýyp barǵan Ospan atty qazaqpen bir saparynda kezdesip, onyń ómirinen eńiretip otyryp «Altaı – Ospan» degen poema jazyp, ony «Bizdiń Otan» gazetinde bastyrǵan eriń taǵy osy – Tumanbaı Moldaǵalıev bolatyn.          

    «... Keýdemde talaı meniń qaıǵy ystaldy,

    Ósirsem jaqsy edi-aý ul oıǵa ustamdy.

    Men ólsem, balalarym barar elge,

    Qýmańdar, jat kórmeńder baıqustardy.

    Bul eldiń bólek joly, tártibi de,

    Bilmeımin kemshili ne, artyǵy ne.

Uldarym qazaq bolmaı qala ma dep,

    Ketedi zárem meniń zár túbine...»

– dep zarlatady ǵoı qaıran aqyn sol dastanynda shette júrip, kókiregi sherge tolǵan Ospan baýyryn.

Bárin demeı-aq qoıaıyn, tek óz qolyńyzdan ár jyly marapat alyp jatqan aqyndardyń kitaptaryn, tym qurysa, bir súzip shyǵyńyzshy! Mundaı óleńdi Siz emge tappaısyz olardan!

(jalǵasy bar)

Abai.kz