Búgingi tańda elimizdiń agroónerkásip kesheninde kópten beri kúrmeýi sheshil­meı kele jatqan qordalanǵan másele barshylyq. Tipti kóp dese de bo­lady. Endi sol máselelerdiń eń negizgilerin retimen sanamalap shyqsaq deımiz.

Ekonomıkanyń qaı salasy bolsyn ǵylymı negizdermen ushtasqanda ǵana damıtynyn búginde dáleldep jatýdyń ózi artyq. Osy rette ǵylymǵa basty ról berilgen zamanda aýyl sharýashylyǵynyń zamanaýı ınovasıalyq tehnologıalarmen nashar qamtamasyz etilgenin eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Byltyr Prezıdent ǵylymǵa baılanysty barlyq máseleni bir jerden sheship, bir jerden metodıkalyq ádisteme arqyly qarjylandyrýmen memlekettik tapsyrystardy ushtastyrý maqsatynda derbes Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligin qurdy. Biraq agrarlyq ǵylym jańa mınıstrlik quramyna ótken joq. Agrarlyq ǵylymnyń zertteý ıns­tıtýttary áli kúnge bazalyq qarjylandyrýdan shettetilgen. «Ǵylym týraly» zańnyń 27-babyna sáıkes agrar­lyq ǵylymı zertteý ınstıtýttary mem­le­kettik tapsyrystardy konkýrssyz oryndaı almaıdy. Olar qarjy alý úshin berilgen tapsyrmalarmen tenderge qatysqandaı konkýrsqa qatysýǵa tıis. Ǵylym – oıynǵa aınalǵan zaman. Al konkýrsta jeńiske mindetti túrde sheteldik basylymda maqalasy jaryq kórgen jas ǵalym jetedi. Sany bar, sapasy joq taqyryptarǵa qarajat bólinedi. Talaı jylyn óndiristegi zertteýlerge sarp etken tájirıbeli ǵalymdardyń eńbegi eskerýsiz qalady. Mańǵystaýdaǵy qýańshylyq, shegirtke men kıik máselesi, veterınarıa, fıtosanıtarıa, karantındik jaǵdaılar keshegi eskerýsiz qalǵan eńbekterdiń búgingi saldary emes pe?

Taǵy bir tolǵandyratyn másele – ǵy­lymı zertteý ınstıtýttarynyń ýnı­versı­tet­terge berilýi. Bizdiń túsini­gi­mizde joǵary oqý orny ǵylymmen emes, maman daıyndaýmen aınalysýǵa tıis. Pre­zıden­ti­mizdiń dándi daqyl tuqymdarynyń jańa sorttaryn ashý týraly tapsyrmasyn ýnıversıtetter oryndaı ma? Bizdińshe barlyq ınstıtýtty eginshilik jáne ósimdik sharýashylyǵy ǵylymı zertteý ınstıtýty bazasynda biriktirip, arnaıy ǵylymı ortalyq, sondaı-aq mal sharýashylyǵy jáne jemshóp óndirý ınstıtýt bazasynda mal sharýashylyǵyn zertteıtin ǵylymı ortalyq qurý kerek. Bul úshin «Ońtústik-Batys jáne Soltústik Qazaqstan mal jáne ósimdik sharýashylyǵy ınstıtýttarymen «Asyl-túlik» aksıonerlik qoǵamynyń búkil ǵylymı áleýetin biriktirý qajet. «Ulttyq agrarlyq ǵylymı-bilim berý or­talyǵyn» jaýyp, ýnıversıtetter men agrarlyq ınstıtýttardy Ǵylym mınıstrligine ótkizý qajet jáne olardy tikeleı Ulttyq ǵylym akademıasynyń basqarýyna berý kerek. Búginde orta jasy 60-tan asqan ǵalymdar reformadan sharshady. Al jas ǵalymdar joqtyń-qasy, bar bolsa da olardyń daıyndyqtary kóńil kónshitpeıdi. Bul – birinshi jáne bas­ty másele. Sebebi dana qazaqtan qalǵan «oqýsyz bilim joq, bilimsiz kúniń joq» degen maqaldy maqala mánimen tápsirlesek: «ǵalymsyz ǵylym joq, ǵylymsyz kúniń joq».

Aýyl sharýashylyǵyndaǵy ekinshi qorda­lanǵan másele – sharýalar qoldany­syn­daǵy tehnıkalardyń basym bóligi ábden tozǵan. Bul týraly Memleket bas­shysy bıylǵy Joldaýynda aıtty. Otandyq aýylsharýashylyq tehnıkalaryn qurastyrý óndirisine el búdjetinen orasan zor qarjy bólinip jatsa da, tehnıkalardyń baǵasy óte qymbat. Qarjy mınıstrliginiń aqparatyna sáıkes aýylsharýashylyq tehnıkalaryn qurastyrý óndirisine keıingi 5 jylda 123 mlrd 573 mln teńge salyqtyq jeńildik jasalǵan. Mysaly, 2018 jyly KTS jáne QQS tóleýden 9 kompanıa – 3 mlrd 937 mln, 2019 jyly 11 qurastyrý óndirisi – 9 mlrd 655 mln, 2020 jyly 13 kompanıa – 20 mlrd 661 mln, 2021 jyly – 43 mlrd 841 mln, 2022 jyly 12 kompanıa 45 mlrd 478 mln teńgege bosatylǵan. Budan bólek, 2022 jyly otandyq tehnıka óndirýshilerge Ekologıalyq kodekstiń 388-babynyń 3-tarmaqshasyna sáıkes kádege jaratý alymynan túsken qarajattan 43 mlrd 55 mln teńge berilgen. Biz otandyq óndiristiń damýyna qarsy emespiz, kerisinshe qol­daımyz. Sebebi olar myńdaǵan adamǵa jumys berip otyr. Alaıda joǵaryda aıtylǵan búdjettik shyǵyndardy 1 jumys ornyna shaqsaq, ár orynǵa aıyna 1 mln 376 myń teńge jumsalady eken. Mundaı ózin-ózi aqtamaıtyn shyǵyn bizge qanshalyqty qajet? Otandyq tehnıka óndirýshiler kedendik salymnan, qosylǵan qun salyǵynan, ýtılızasıalyq alymnan bosatylǵan. Buǵan qosa, olarǵa ındýstrıalyq aımaqtardaǵy qoıma men óndiristik nysandar, qajetti ınfra­qu­ry­lymǵa, atap aıtqanda, gaz, jaryq, sý, jolǵa qosylý tegin. Memleket tarapynan jasalǵan osynshama qoldaýǵa qaramastan, elimizde jınalǵan reseılik jáne belarýstyq tehnıka búginde 2 eseden asa qymbattaǵan. Bir ǵana mysal. 2019 jyly baǵasy 43 mln 466 myń teńge bolǵan VECTOR 410KZ kombaınynyń quny 2022 jyly 93 mln 450 myń teńgege kóterilgen. Al ACROS 550KZ 2019 jyly 39 925 654 teńgege saýdalansa, 2022 jyly onyń baǵasy 112 mln 050 myń teńgege bir-aq sharyqtaǵan. Osylaı jalǵastyra berýge bolady.

Al astyq óndirisindegi bıylǵy jaǵdaı kóńilge úreı salyp, dıqandardy ǵana emes, kúlli eldi alańdatyp otyr. Kelmeske ketken keńes kezeńinde «Nan bolsa, án de bolady» degen qanatty tirkes bar edi. Bıyl nansyz qalmasaq ta, kelesi jyly bıdaı men arpa tapshylyǵyna ushyraıtynymyz haq. Kóktemde egiletin tuqym kólemi qajettiliktiń 10/1 bóligin ǵana qamtamasyz etýi múmkin. Sebebi el qambasynda tuqym joq. Al azyq-túlik kelisimshart korporasıasynda jatqan 362 myń tonna astyq – taýarlyq baǵyttaǵy sapasy tómen dán. Sharýashylyqtardyń ony ekpeıtini belgili. Memleket menshigindegi ǵylymı ınstıtýttar, tájirıbelik stansalar men sharýashylyqtardyń az da bolsa tuqym óndiretin múmkindikteri bar. Alaıda olar memleket tarapynan turaqty qarjylyq qoldaý kórmegen soń qolda bar egis alqaptardy tuqym óndirý emes, paıdasy kóp daqyldar egip, «jan baǵý» maqsatynda paıdalanyp júr. Resmı derekterge sáıkes keıingi 5 jylda olardaǵy tuqym óndirisiniń kólemi birneshe esege tómendegen. 2022 jyly atalǵan ǵylymı uıymdarda saqtalǵan 60 myń tonna tuqymnyń tek teń jartysy elıtalyq, qalǵany 1-2 reprodýksıa bolǵan. Sora­qy­sy sol, ǵalymdardyń aıtýynsha, búginde tuqym sharýashylyqtarymen aınalysatyn ǵylymı mekemelerde urlyq keńinen etek alǵan. Tuqymdy alqaptan tikeleı satyp jiberý, naqty oraq málimetin ádeıi jasyrý nemese tómen etip kórsetý faktileri bar.

Aýyl sharýashylyǵy salasyn alǵa bas­tyrmaı kele jatqan basty bylyqtyń biri – sýbsıdıa. Onyń atalǵan salada «saýyn sıyrǵa» aınalǵany búginde barshaǵa aıan. Qarapaıym sharýanyń oǵan qol jetkizýi tipten múmkin emes deýge bolady. Sebebi sharýashylyqtarǵa sýbsıdıa alý úshin tym joǵary talap qoıylady. Mysaly, mal sharýashylyǵymen aınalysatyn sharýada mal semirtip, etke ótkizý úshin myń iri qara soıatyn bordaqylaý alańy bolýy shart. Ondaı alańnyń shaǵyn sharýa qojalyqtarynda joq ekeni beseneden belgili. Al sýbsıdıa alýdyń «qyr-syryna» qanyq adamǵa mundaı talaptyń qandaı maqsatpen qabyldanǵany aıtpasa da túsinikti.

Buǵan qosa, sýbsıdıalaýdyń aq­parattyq júıeleri áli kúnge jetildiril­megen, ruqsatsyz qol jetkizýden qorǵal­maǵan. Bul derekterdi burmalaýǵa – mal sharýashylyǵy salasynda janýarlar jasyn, jynysyn óz betinshe túzetý, olardyń sáıkestendirý nómirlerin qaı­talap kórsetý sıaqty aıla-sharǵy ja­saýǵa múmkindik beredi. Olar belgi­lengen krıterıılerge saı kelmeıtin maldy sýbsıdıalaý, bir maldy eki ret sýbsıdıalaý, sýbsıdıa tólengen maldyń saqtalýyn jáne maqsatsyz paıdalanylýyn qamtamasyz etý úshin qasaqana jasalǵan.

Sýbsıdıany jymqyrýdyń taǵy bir sqemasy – óńirlik aýyl sharýashylyǵy basqarmalary qyzmetkerleriniń ózde­riniń jeke múddeleri bar kompanıalar satyp alatyn jabdyqtar qunyn barynsha kóterýi jáne sapasy tómen, arzan tehnıkany tańdap alýy. Al egin­shilik salasyn sýbsıdıalaýdaǵy sybaı­lastyq jalǵan mámileler jasasý múmkin­di­gi­men, qujattar durystyǵyn, sýbsıdıa tólenetin tyńaıtqysh, pestısıd, tuqym sıaqty ónimderdi naqty satyp alý men maqsatty paıdalanýdy tekserý tetikteriniń bolmaýymen baılanysty órbýde. Mınıstri aýysqan saıyn sýbsıdıalaý saıasaty men krıterııleri ózgertiletin, sharýalar úshin úlken ákim­shilik kedergige aınalǵan sýbsıdıa alýdyń óte kóp baǵyttary, túrleri, sharttary aýyl sharýashylyǵyn sýbsıdıalaý isindegi sybaılas jemqorlyqtyń túp-tamyry tym tereńde ekenin kórsetedi. Aýyl sharýashylyǵyn sýbsıdıalaýǵa el búdjetinen tek keıingi 5 jylda 2 trln teńge jumsalǵan. Al bul salada tirkelgen myńǵa jýyq qylmystyń 54%-y sýbsıdıa jymqyrýǵa qatysty bolǵan.

Aýyl sharýashylyǵynda jemqorlyq­tyń japyraq jaıýyna ondaǵy memleket róliniń tym úlken bolýy, agrosektordyń 65%-yn memleket óz qurylymdary ar­qyly búdjetten qarjylandyryp otyrýy – taǵy bir sebep. Jaqyn bola­shaqta agrarshylar qaryzynyń jalpy kólemindegi memleket úlesi 90%-ǵa deıin jetýi múmkin. Al bankter bolsa, kerisinshe salany nesıelendirýdi azaıtyp jatyr. Aýyl sharýashylyǵynyń ár kásipkeriniń 2020 jyly orta eseppen bir ǵana ótelmegen zaemy bolsa, qazir bul 2-den asqan. Basty kredıtor – memleket qatysýyndaǵy uıymdar. Bul – fermerler salaǵa jaýapty shendilerdiń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda degen sóz. Mundaı qyspaq jaǵdaıda naryqtyń erkin damýy týraly sóz qozǵaýdyń ózi artyq. Mundaı jaǵdaıda Úkimetke ne sýbsıdıalaýdan birte-birte bas tartýǵa, ne salany búdjet kómegimen ári qaraı súıreı berýge týra keledi. Birinshi jolǵa tússe, aýyl sharýashylyǵy óndirýshileri baǵany kúrt kóteredi. Biraq baǵa onsyz da ertegidegi Ertóstikshe kún sanap ósip keledi.

Búginde Aýyl sharýashylyǵy mınıstr­ligi Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshilerdi sýbsıdıalaý júıesine reforma júrgizip jatyr. Onyń qandaı nátıje beretinin keleshekte kóremiz.

Erbolat SAÝRYQOV,

Parlament Májilisiniń depýtaty