Qazaqstandaǵy jastar arasynda veıpke qatysty qyzyǵýshylyq kún sanap artyp keledi. Osyǵan qatysty sarapshylar men dárigerler munyń densaýlyqqa zıan ekenin aıtyp, dabyl qaǵýda.

Veıp degenimiz ne?

Nıkotındi jetkizýdiń elektrondyq júıeleri (esdn, elektrondyq temeki, veıp, aǵylsh. vapor - "bý") - qyzdyrǵysh elementi quramynda nıkotın men hosh ıisti qospalar bar arnaıy suıyqtyqty aerozolge aınaldyratyn elektrondyq ıngalásıalyq qurylǵylar.

Álemde elektrondy temekini jappaı óndirý jáne satý 2000-shy jyldardyń ekinshi jartysynda qoǵamdyq oryndarda temeki shegýdiń shekteýlerine jaýap retinde bastaldy. Jarnamada qaǵazdy kádimgi temekige jaǵý kezinde paıda bolatyn eń qaýipti jáne kanserogendi shaıyrlar denege enbeıdi dep málimdeıdi.

2021 jyly nıkotındi elektrondy jetkizý júıeleri týraly derekter alǵash ret DDU-nyń "jahandyq temeki epıdemıasy týraly"baıandamasyna engizildi. Búginde 40-tan astam el (halqy 2,5 mıllıard adamdy qamtyǵan) vapalarǵa tyıym saldy. Taǵy 79 el (3,2 mlrd adam) shekteýli zańnamalyq sharalar qabyldady: jabyq qoǵamdyq oryndarda, qoǵamdyq kólikterde veıpterdi paıdalanýǵa tyıym salý, jarnamaǵa tyıym salý.

Veıptiń densaýlyqqa qaýipi qandaı?

Qazaqstandyq narkolog-dáriger Kamılla Ydyrysovanyń pikirinshe, suıyq qospalar túrindegi nıkotın áldeqaıda qaýipti, sebebi ol ókpeniń qan aǵymyna tikeleı enedi. Veıpterdegi Aerozol, ádette, áldegıdterdi, glıkolderdi jáne basqa elementterdi qamtıdy, olardyń kópshiligi ýly. Olar, árıne, jasóspirimniń mıynyń damýy men qyzmetine, sondaı-aq júrek-tamyr júıesine teris áser etedi. Sonymen qatar, estý, kórý qabiletiniń nasharlaýy, qalqansha beziniń qyzmeti, teri aýrýlary jáne OJJ depressıasy qaýpi bar.

"Sonymen qatar, ýly zattar vaperlerdiń ózderi úshin ǵana emes, aınalasyndaǵylar úshin de qaýipti, óıtkeni vapalardyń 75-80% - y qorshaǵan ortaǵa ketedi. Al aınalasyndaǵylar dem alady. Eger biz jasóspirimderdiń sándi qurylǵylaryna tyıym salmasaq, biz 10 jyldan keıin ókpe aýrýy bar jáne mıy zaqymdalǵan adamdardyń urpaǵyn alar edik", deıdi Kamılla Ydyrysova.

Qazaqstanda veıppen qalaı kúresip keledi?

Qazaqstanda veıpterge tyıym salý týraly alǵash ret 2021 jyldyń kúzinde aıtyldy. Májilistiń birqatar depýtattary osyndaı bastama kóterdi. Veıpterge qarsy alǵashqy kúreskerlerdiń biri ataqty májilisshi Mádı Ahmetov boldy.

"Zańsyz jáne eshqandaı tehnıkalyq reglamentterge sáıkes kelmeıtin bir rettik vapalar áli kúnge deıin otandyq naryqqa keden arqyly únemi túsip turady? Bul proseske tikeleı jaýapty quzyretti organdar qaıda?", deıdi Mádı Ahmetov.

Aıta ketý kerek, bul bastama sol kezde keńinen maquldanbaǵan. 2023 jylǵy 10 mamyrda májilis depýtaty, Respublica partıasynyń fraksıa múshesi Nurgúl Taý el premer-mınıstrine depýtattyq saýal joldady. Suraý salý qazaqstandyqtardyń balalar, jasóspirimder men jastar arasynda veıpterdiń taralýyn toqtatýdy talap etken ótinishterine negizdelgen.

Veıptan bas tartý ult densaýlyǵyna qalaı áser etedi?

Qazaqstanda 2018 jyly HBSC (Health Behaviour in School-Aged Children – bul DDU-nyń zertteýi, oǵan álem elderiniń úlken toby qatysady) júrgizgen zertteýine sáıkes, 15 jastan asqan uldardyń 14% - y jáne qyzdardyń 6% - y veıpterdi qoldanyp kórdi. 2022 jyly vap sany 3,6% - ǵa ósti.

DDU Qazaqstandaǵy jasóspirimderdiń densaýlyǵyna óte alańdaýly. Ótken jyly DDU-nyń QR-daǵy Keńsesiniń Basshysy Skender Syla jaı ǵana el Úkimetine shaqyrdy.

"Biz jergilikti ınstıtýttar men uıymdarǵa jasóspirimderdiń máselelerin anyqtaý úshin jergilikti zertteýler júrgizýdi usynamyz. Zıandy ádettersiz salaýatty ómir saltyn nasıhattaýdyń aýqymdy júıesi qajet".

Sońynda halyq densaýlyǵynyń jaı – kúıi ekonomıkalyq ósýdiń qýatty faktory ekenin atap ótemiz. Amerıkandyq sarapshylardyń pikirinshe, tikeleı ekonomıkalyq shyǵyndar aýrýǵa baılanysty jalpy ekonomıkalyq shyǵynnyń shamamen 10% quraıdy.

Fınlándıadan kelgen ekonomıserdiń aıtýynsha, jaman ádetterden bas tartý adamnyń ónimdiligin 30% - ǵa arttyra alady. Sebebi qyzmetker aýrýǵa beıim emes jáne aýrýhana qyzmetkerlerin az qabyldaıdy.