Tarıhymyzǵa zer salsaq, XX ǵasyrdyń basynda Alash zıalylary Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly is júrgizý qaǵazdary qazaqshalanbaıynsha, onsyz qazaq tiliniń damýy alǵa baspaıtynyn aıtqan. Osy másele qazirgi tańda da kún tártibinen túspeı keledi. Óıtkeni memlekettik tildegi resimdeletin is qaǵazdardy saýatty júrgizýdiń máni qashanda zor. Bul oraıda uly jazýshymyz Muhtar Áýezovtiń «Qaı istiń bolsyn ónýine úsh túrli shart kerek. Eń áýeli nıet kerek, odan soń kúsh kerek, odan soń tártip kerek» degen qaǵıdasyn basshylyqqa ala otyryp, memlekettik jáne resmı tildegi qujattardy aýdarý isi jaýapkershilikti talap etedi.
Týǵan tilimizdi is qaǵazdarǵa sapaly etip jazý, aýdarma syndy ıgi sharýada qazaq tiliniń zańdylyqtaryn basshylyqqa alýmen qatar, qazaqy oılaý men qazaqy psıhologıany da esten shyǵarmaǵanymyz abzal. Bul aýdarmashy mamandardan qazaq tiliniń tabıǵatyn jetik bilýdi talap eteri sózsiz. Memlekettik tilge aýdarylǵan árbir sóz tilimizge nuqsan keltirmeı, maǵynasy – túzý, bildirer oıy – túsinikti, jazylýy kelisti bolsa ıgi. Qandaı mátin bolmasyn ony saýatty aýdarý úshin, meniń oıymsha, eki tildi birdeı jetik meńgerip qana qoımaı, aýdarma teorıasynyń qyr-syryn tereń meńgerip, ony is júzinde tıimdi paıdalana bilýimiz qajet. Biraq bul tilektiń údesinen shyǵýǵa aýdarmashylardyń ádistemelik turǵydan qamtamasyz etilý dárejesi kóńil kónshitpeıdi. Atap aıtqanda, aýdarmashy mamannyń qolynda «qazaqsha-oryssha», «oryssha-qazaqsha» salystyrmaly gramatıkasyna negizdelgen sıntaksıstik ádistemelik nusqaýlyǵynyń joqtyǵy janǵa batady. Munsyz aýdarma isiniń alǵa basýy múmkin emes ekeni aıtpasa da túsinikti. Aýdarma jumysymen aınalysýda kerekti sózdi taýyp qoldaný, aýdarǵan mátinniń estigen qulaqqa túrpideı tımeı, jatyq bolýy aýdarmashynyń sheberligin aıqyndaıdy. Bul aýdarma mátinine jáne berilgen mátindegi jekeleı sózder men sóılemderge, sondaı-aq qyzmettik termınderge de qatysty. Sol úshin, osy talaptyń údesinen shyǵý úshin is qaǵazdardy júrgizetin aýdarmashy maman óziniń jumys barysynda, birinshiden, normatıvtik-quqyqtyq qujattarǵa súıense, ekinshiden, túrli saladaǵy termınologıalyq sózdiktermen qamtamasyz etilýi shart. Saýatty aýdarmashyǵa qoıylatyn negizgi talaptyń biri ol aýdarmashynyń eki tildiń de gramatıkasyn jetik bilýi. Sóılemdegi sózderdiń oryn tártibiniń ár tildegi tásilin bilmeı, tildik qubylystardy jetik meńgermeı sapaly aýdarmaǵa qol jetkizý múmkin de emes. Negizi orys tilindegi sóılemderdi qazaqshaǵa aýdarǵanda sózderdiń ornalasý tártibi, qarapaıym tilmen aıtqanda, maǵynasy men sózdiń ornalasý reti birdeı bolmaıtyny belgili. Mysaly bul rette: «Památka po ızýchenıý kachestva prepodavanıa predmetov obshestvenno-gýmanıtarnogo sıkla v ýchrejdenıah obrazovanıa» – «Bilim mekemelerindegi qoǵamdyq-gýmanıtarlyq sıkl pánderiniń oqytylý sapasyn tekserý boıynsha jadynama» nemese «Ob organızasıı goráchego pıtanıa v obsheobrazovatelnyh shkolah na 2013-2014 ýchebnyı god» – «Jalpy bilim beretin mektepterde 2013-2014 oqý jylyna ystyq taǵamdy uıymdastyrý týraly» degen nusqadaǵy sóılemderdi keltirýge bolady. Bul eki tildik toptyń shyǵý tamyrlarynyń bólek bolýynan. Orys tili flektıvti tilder tobyna («ishinen ózgeretin») jatsa, qazaq tili aglútınatıvti tilder tobyna, ıaǵnı «jalǵanbaly tilderge» jatady. Bul tek osy tilderdegi sózder qurylysynyń ózgesheligi ǵana emes, sondaı-aq jalpy sóılem qurylymynyń da erekshelikteri bolyp tabylady. Keıde aýdarma isindegi olqylyqtar termınologıalyq komısıa bekitpegen nemese buryn bekitip, qaıta ózgertken ataýlardy paıdalanýdan týyndap jatady. Mysaly, attestasıonnaıa komısıa – atestattaý komısıasy (attestasıalyq komısıa emes); ındıvıdýalnyı trýdovoı dogovor – jeke eńbek sharty (dara eńbek kelisim-sharty emes); doljnostnaıa ısntrýksıa – laýazymdyq nusqaýlyq (qyzmettik ereje emes); optımalnyı – ońtaıly (tıimdi emes); prınsıp – qaǵıdat (qaǵıda emes); predshkolnyı – mektepaldy (mektepke deıingi emes), t.b. Qazaq tilinde sınonım sózderdiń kóp bolýy jáne sınonımdik qatarǵa jatatyn sózderdiń árqaısysynyń maǵynalyq reńki, qoldaný orny bolǵandyqtan, aýdarmashy maman muny da erekshe nazarda ustaı bilgeni jón. Mysaly, týra (verno) degen kóp maǵynaly sóz bir maǵynasynda durys, jón, túzý (pravılno) degen sózdermen sınonım bolsa, ekinshi maǵynasynda tik (rovnyı) sózimen, úshinshi maǵynasynda shaq, dál (vporý) sózderimen sınonım bola alady. Keıbir sınonımdik qatardyń qazaqsha balamasynda eki-úsh sózden kezdesedi. Mundaı mysaldardy kóptep keltirýge bolady. Sol tárizdi tildegi árbir sózdiń, ásirese, bir uǵymdy bildiretin mándes sózderdiń qoldaný júıesin naqtyly bilmeı, durys aýdarma jasaý múmkin emes. Sóz logıkalyq dálme-dáldigimen, oıdyń qyzmettik reńkin durys kórsetýimen erekshelenedi. Mysalǵa, qarajat, qor, aqsha, jaǵdaı degen sınonımdik qatardaǵy sózderdiń árqaısysynyń qoldaný aıasyn bilý kerek. Máselen, «Qarajat kózi qarastyryldy», «Qamqorshylyq Keńes qorynan alyndy», «Aqshalaı syılyq berildi», «Turmystyq jaǵdaıy jaqsy» jáne ózge de nusqalar. Taǵy da bir mysal, qazaq tilindegi «shen» sóziniń sınonımdik qatary: ataq, dáreje, laýazym sózderiniń árqaısysynyń óz qoldaný orny bar. Esim, ataý, nyspy degen sınonım sózderdiń esim degeni tek adamǵa baılanysty aıtylady. Al mekeme, qala, ózen, taý, t.b. ataýlarǵa baılanysty ataý sózi aıtylady da, esim sózi olarmen tirkespeıdi. Mine, osyndaı kóp maǵynaly sózderdi aýdarǵanda olardyń orys tilindegi naqty maǵynasyn taba bilý kerek. Qazirgi qazaq tilinde qysqarǵan sózderdi birizge túsirip, qysqarǵan sózderdiń sózdigin jasaý máselesi de ýaqyt qajettiligin baıqatady. Jaqynda «Ana tili» gazetinen tilshi-ǵalym Sherýbaı Qurmanbaıulynyń «Qysqarǵan sózder» jónindegi kitabynyń jaryq kórgenin oqyǵan edim. Mundaı baǵyttaǵy eńbekter kásibı aýdarmashylarǵa zor kómek bereri sózsiz. Mysaly, mekemege kelip túsken qujattarda qazaqsha qysqartylǵan sózder bolady, al osyǵan baılanysty sózdikterdiń bolmaýynan olardyń orys tilindegi balamasyn izdeý qıyndyq týdyrady. Osy oraıda keıbir sózderdiń qysqartylýy túsiniksiz bolyp qala beredi de, al keıbir qysqartýlar birdeı nusqada bolyp shyǵady. Máselen, QQB – quqyqtyq qamtamasyz etý basqarmasy, QQB – qujattyq qamtamasyz etý bólimi jáne t.b. Sonymen qatar búginde aýdarma salasynda birizdiliktiń, ortaq stıldiń qalyptaspaı otyrǵanyn da aıta ketkenimiz oryndy. Bir ókinishtisi, elimizde aýdarmashylarǵa jón silteıtin, nusqaý beretin, olardyń kásibı biliktiligin baǵalaıtyn, bilimderin shyńdap, basqa aýdarmashylarmen tájirıbe almasýyna múmkindik týdyratyn, jańadan bekitiligen termınder týraly habardar etip, sondaı-aq aýdarmashylarǵa qajetti sózdikterdi, kómekshi quraldardy, oqýlyqtardy elekten ótkizip, aınalymǵa engizýge jaraıtyndaryn suryptap otyratyn arnaıy quzyrly oryn joq. Sondyqtan da árkim óz bilgeninshe aýdaratyndyqtan keıde ol mátinniń aýdarmasyn oqyǵannan góri túpnusqasyn oqyǵanyń artyq bolyp turady. Al is qaǵazdaryn júrgizýde ár mekemeniń ishki qujattaryn ár aýdarmashy ártúrli aýdarsa da, kiris-shyǵys qujattarynda birizdilik saqtalýy kerek degen oıdamyn. Mysaly, ısqodáshıe – shyǵys; slýjebnaıa zapıska – baıanhat; zaıavka – ótinim, tapsyrys; sımvol – rámiz; rejım – tártip; vakansıa – bos jumys orny; zarabotnaıa plata – jalaqy, t.b. Kásibı, salalyq, ǵylymı termınderdiń ár jerde ártúrli jazylýy kópshiligimizdi jańyldyrady. Ár basylym sózjasamnyń ártúrli nusqalaryn usynady. Olardyń jazǵandaryna súıensek, aýdarylmaıtyn birde bir sóz bolmaýy kerek. Bul, árıne, qate túsinik. Qazaq tilindegi termınderdiń, sózjasamnyń ǵylymı prınsıpterin negizdep, qalyptastyrý jolynda kóp eńbek sińirgen tilshi-ǵalymdarymyz Ahmet Baıtursynuly men Qudaıbergen Jubanovtar halyqaralyq termınderdi jappaı aýdara berýge bolmaıtynyn eskertken edi. Ásirese, termın sózderdi aýdarǵanda abaı bolǵanymyz jón. Sondyqtan qazaq tilinde is qaǵazdar júrgizýge qajetti anyqtamalyq quraldar men sózdikterdiń shyǵýyna baqylaý jasalǵany durys. Al ol úshin joǵaryda aıtqanymyzdaı, osy máseleni qolǵa alyp, memlekettik deńgeıde rettep, aýdarma salasyndaǵy barlyq jumystardy úılestirip otyratyn tıisti mekeme nemese organnyń qurylǵany abzal bolar edi. Sebebi qalyptasqan sózderdiń jańa balamalary paıda bolsa nemese aýdarma salasyndaǵy ózge de jańalyqtar engizilse, odan barlyǵy habardar etilmegendikten birizdilik saqtaý isine aıtarlyqtaı keri áserin tıgizedi. Osy oraıda is qaǵazdardy aýdarý kezinde qoldanylatyn jekelegen sózdi, gramatıkalyq tulǵalardy resmı stılge ońtaılandyra qoldaný úshin oryn almastyrý, aýystyrý, t.b. transformasıalyq úderisterdi ornymen, múmkindiginshe paıdalanýǵa bolady dep sanaımyn. Qoryta kele aıtarym, aýdarmanyń ózekti máselelerine basa nazar aýdara otyryp, bul salada oryn alyp kelgen qatelerdi túzetip, shyn maǵynasynda naqty aýdarma jasaý, is qaǵazdardy birizdilikke túsirý sharalaryn oılastyrýymyz qajet.
Lázzat Qurmanbaeva, Taraz qalasyndaǵy №1 gımnazıanyń aýdarmashysy
