Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti janynan qurylǵan «Ortalyq Azıadaǵy dástúrli órkenıetterdi zerdeleýdiń respýblıkalyq ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń» dırektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Talas Omarbekovtyń bastamasymen Qazaqstan men Qytaı ǵalymdary eki el arasyndaǵy baılanystardy nyǵaıtyp, bolashaqta birigip jumys jasaý máselesin talqylaý úshin dóńgelek ústel ótkizdi.

Oǵan tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń beldi ǵalymdary men oqytýshylary, Qytaı elinen Jaqyp Myrzahanuly, Shyńjandaǵy Qoǵamdyq ǵylymdar akademıasy prezıdentiniń orynbasary Tán ­Veıszán, Qoǵamdyq ǵylymdar akademıasy Tarıh ınstıtýtynyń dırektory Szá Sýnszán qatysyp, búgingi tańdaǵy tarıh ǵylymynyń negizgi máselelerin talqyǵa saldy. Munda Qazaqstan men Qytaı elderiniń ejelden bergi tarıhı baılanystarynyń bas­taýlary sóz bolyp, eki el arasyndaǵy saıası, ekonomıkalyq qatynastar sarapqa salyndy. Profesor Talas Omarbekov bul dóńgelek ústel barysynda qarasty­rylǵan máselelerdiń mańyzy jaıly aıta kelip, eki el arasyndaǵy baılanys­tar túptiń-túbinde úlken tabystarǵa jetkizetinin erekshe atap ótti. Qytaı ǵalymdary sol eldegi az ulttardyń, ásirese, qazaq, uıǵyr, dúńgenderdiń Shyńjannyń 1000 ki­taptan turatyn ejelden búginge deıingi tarıhyna arnalǵan eńbegin jarıalaýǵa atsalysqan. Sonymen qatar qazaq tarıhyna qatysty derekterdi aýdaryp, jarıalaýǵa ózindik úlesterin qosqan. Zertteýshi Tán Veıszánniń málimdeýinshe, qazaqtar men qytaılar arasyndaǵy etnoaýmaq jaıly túrli pikirtalastar bar. Bul osy máseleni ǵylymı turǵyda saralap, birigip zertteýler júrgizip, ortaq sheshimge kelýdi qajet etetin ózekti máselelerdiń biri ekendigin atady. Ǵasyrlar qoınaýyna úńiler bolsaq, kórshi Qytaı shekaralas memleket retinde ata-babalarymyzben dostyq, yntymaqta bolǵanyna kóz jetkizemiz. Tarıhymyzǵa qatysty kóptegen derekterdi sol el muraǵatynda mol ekeni barshaǵa aıan. Sol muraǵattyq derekterge qyzyǵýshylyq ǵalymdar tarapynan shamamen osydan úsh ǵasyr buryn paıda bolǵan. Ol derekterdi óz kezinde zertteýshiler batys eýropa jáne orys tilderine aýdarǵan. Al qazaq tiline aýdarý máselesi endi ǵana qolǵa alynyp jatyr. Keıbir qundy derekter áli de óz zertteýshisin kútýde. «Ortalyq Azıadaǵy dástúrli órkenıetterdi zerdeleý» respýblıkalyq ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń qyzmetkerleri «Ortalyq Azıa kóshpelileriniń etnosaıası baılanystaryn zertteýdegi ejelgi túrik jáne ejelgi qytaı derekteriniń róli» atty ǵylymı joba boıynsha zertteý jumystaryn júrgizý ústinde. Bul jobada kóne qytaı derekteri keńinen paıdalanylady. Sondyqtan bul áriptestik óz jemisin beredi dep kútúlýde. Qytaıdan kelgen ǵalymdar Qa­zaq­stan tarıhyna qatysty kóne qytaı tilinde jazylǵan derekterdi qazaq tiline tárjimalaǵan «Qytaı jylnama­laryndaǵy qazaq tarıhynyń derekteri» degen atpen jarıalaǵan bolatyn. Bul ǵalymdardyń ishinen eski qytaı tilin jetik meńgergen Jaqyp Myrzahanulyn, Kákesh ­Qa­ıyrjanulyn erekshe atap ótýge bolady. J.Myrzahanuly Qazaqstanda óziniń «Ejelgi Úısin memleketi», «Uly túrik qaǵanaty» jáne t.b. súbeli eńbekterimen tanymal. Onyń Qazaqstan tarıhyna arnalǵan eń­bekteriniń qundylyǵy joǵary. Bul avtordyń jetekshiligimen jarıalanǵan «Juńgý tarıhnamalaryndaǵy qazaqqa qatysty derekter» atty tóte jazýmen jazylǵan kitaptyń bereri mol. Munda Kóne bes áýlet tarıhy, Jańa bes áýlet tarıhy: Tańnama, Jynnama, Shetel shejiresi, Suń tarıhy, Lıaý tarıhy, Altyn áýletiniń tarıhy, Iýan tarıhy, Jańa Iýan tarıhy, Jalpy jarǵy atty býma derekter aýdarylǵan. Bul derekter túrik halyqtarynyń tarıhy men Mońǵol ımperıasynyń negizin qalaǵan Shyńǵys hannyń jáne onyń urpaǵynyń Orta Azıa men Qazaqstanǵa jasaǵan joryqtary týraly, qurǵan memleketi jaıly qundy málimetter beredi. Kitap sońynda ǵylymı qosymshalar men hronologıalyq, esim, onomastıkalyq kórsetkishter, ǵylymı túsiniktemeler berilgen. Jıyn qorytyndysynda bizdiń zertteýshiler Qytaı ǵalymdarymen tarıhtyń túıindi máseleleri boıynsha tyǵyz ǵylymı baılanys ornatyp, tabysty jumystar júrgizý týraly kelisimge keldi.

Nazıa TASILOVA,  Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty

Mádına Baıdáýletova, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy,  PhD doktory