Alǵashqy ashtyq

Qazaqta «Ashtan ólgen adamnyń beıiti joq» deıtin maqal bar. Bul adam ashtan ólmeıdi degen sóz emes. Halyq jappaı ashtan qyrylǵanda birin-biri kómip jerleýge qaýqary bolmaıdy, ólgenniń bári kómýsiz dalada qalady da, beıit turǵyzylmaıdy degen sóz.  Qazir Qazaqstanda 1931-32 jyldary oryn alǵan ashtyqqa 80 jyl tolýyna baılanysty eske alý sharalary ótýde.

Biraq osy oqıǵadan 10 jyl buryn 1921-22 jyldary taǵy bir úlken ashtyq zobalańy bolǵanynan kópshilik beıhabar. Bul týraly ǵalym Tursyn Jurtbaı ǵana qadaý-qadaý aıtyp hám jazyp júr. Basqamyz únsizbiz. Óıtkeni, bizdiń bodandyq sana ulyqsat etken taqyrypty ǵana qaýzap úırengen. Osy 1921-22 jyldardaǵy ashtyq jyldarynan jetken bir jazbada: «It pen mysyqty urlap, soıyp – jeý, shyn máninde, indetke aınaldy. Osynaý «bir kesim et úshin» biriniń jaǵasyn biri jyrtqandar jyrtylyp aıyryldy.  Qý qulqyny úshin, bir haıýannyń sońynan birneshe adam júgirip bara jatady. Qalaıda tiri qalýdyń qamyn jasap, jansebildikpen jantalasqan álgi adamnyń ómirge qushtarlyǵyn túsiný úshin onyń qýyp júrgen haıýandy ustaǵan kezindegi qýanyshyn kórseńiz ǵoı, ashtyqtyń qasiretti saıqymazaǵyn sonda túsinesiz. Jol jıeginde ólip jatqan, ólip bara jatqan adamdarǵa álgi «jansebilderdiń» ózi qaraýǵa qorqady, óıtkeni kelesi sátte onyń ózi de sonyń kebin qushýy múmkin. Iá, ol da ǵajap emes… Sotta, birde ashtyq sotta turaqty túrde adamnyń etimen qorektengen úsh adamnyń isi qaralyp jatsa, kelesi de adamnyń etin puttap satqanǵa úkim shyǵaryp jatpady. Mine, dál osyndaı kórinisten maǵlumat bergen Oral gýbernıasyndaǵy Elek aýdandyq ashtarǵa kómek komıtetiniń 1922 jylǵy 14 qańtaryndaǵy esebinde: «Keshke jaqyn kóshege shyǵý qorqynyshty, adamdardy, ásirese tolyq adamdardy ań sıaqty aýlaýǵa shyǵatyndar bar. Ashtar ólgenderdiń etin jep jatyr» – dep jazylǵan.

Áńgimeni aryqaraı sabaqtasaq: osy jyldary Qazaq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń  anyqtamasy boıynsha 1,5 mıllıon  qazaq ashtan qyrylǵan. Ulty úshin kúıingen qaıratkerler – Ahmet Baıtursynov pen Muhtar Áýezov dabyl qaqqan.  Nátıjesinde, 1921 jyly 10 jeltoqsan kúni osy ashtyq máselesi boıynsha qazaqtyń oqyǵandary bas qosqan. Olar – Jangeldın, Áýezov, Almanov, Asylbekov, Kenjın, Baıtursynov, Baıdildın, Tólepov, Jamanmurynov, Sarymoldaev, Avdeev, Naımanbaev; Nurmahanbetov, Igilikov, Qarjasov, Tunǵanshın,  Birjarov,  Orazbaeva, Samatov, t.b-lar qatysqan. Jıyndy Jangeldın basqarǵan. Kún tártibine: Qyrda ashtyqqa ushyraǵandarǵa kómek kórsetýdi uıymdastyrý jáne qazaq qyzmetkerlerin osy jumysqa tartý týraly eki másele qoıylǵan.

Ultshyl-ǵalym Tursyn aǵamyz 1921-22 jyldardaǵy ashtyq jaıly Aqynjan Igenbaev degen zertteýshiniń nazaryna ilingen «Ashtarǵa kómek komısıasynyń jumys qortyndysy» atty qujatty jarıalap júr. Osynda keltirilgen derekte: Qazaq avtonomıaly respýblıkasynyń bes gýbernıasynda 1 mıllıon 559 myń adam ashtan ólgen deıdi. Aı dalada qańǵyp, jetim qalǵan balalardyń sany: 1921 jyldyń 1 jeltoqsanda – 128 myńǵa, 31 jeltoqsanda – 158 myńǵa, 1922  jyldyń qańtar aıynda – 333 myńǵa, naýryz aıynda – 408 myńǵa jetkeni aıtylady.

Osy ashtyq jyldary Júsipbek Aımaýytov bas bolyp M.Dýlatov, Q.Sátbaevtar Semeı óńirinen myńdaǵan  mal jınap Torǵaıǵa jaıaý jalpy aıdap kelgen. Elge tegin taratyp bergen. El qaıtti deısiz ǵoı, maldy durys taratpady dep álgilerdiń ústinen aryz jazǵan. Sóıtip Aımaýytovtyń basyn sotqa iliktirip jibergen. Muny Ahmet Baıtursynov estip, bedelin salyp qutqaryp qalǵan. Sol sotta sóılegen Júsipbektiń sózi bar. Ol: «ashtan ólip, qyrylyp jatqan eldiń nesibesin jegenshe, anamnyń shýyn jegenim artyq edi» dep nalyǵan. Uzyn sózdiń qysqasy 1920-21 jyldary Torǵaıda alapat ashtyq bolǵan. Ataqty aqyn Ábiqaı Nurtazınniń «Tas meshin» degen dastany bar.

Ekinshi ashtyq

Bul biz atap ótkeli otryǵan, ıaǵnı, 1931-32 jyldary oryn alǵan ekinshi ashtyq. Osy ashtyqtyń saldarynan sany 6 mıllıonǵa jetken qazaqtyń úshten biri qyrylyp, 1,3 mln adam Qazaqstan jerinen basqa jaqqa bosyp ketti delinip júr. Tiri qalǵany 2 mıllıonnan astam. Ashtyq jyldaryn basynan ótkergen jazýshy Ótebaı Qanahınnyń kúndeliginde, alapat ashtyq jaıy bylaı dep sýrettelipti: «…ashtyqtan álim bitip kózim qaraýytyp, esim birde kirse, birde kirmeı, tek kirpigim ǵana qımyldap, jurtta qalǵan tastandy kúshik sıaqty shalajansar jatqan jerimnen eresek bireýlerdiń taýyp alyp, syrtta turǵan shanaǵa aparyp salǵanyn, ústime kıiz jaýyp qymtap jatqanyn emis-emis bilemin. Sóıtsem bular ashtyqtan jappaı qyrylyp jatqan qazaq aýyldaryn aralap, eń bolmasa tiri qalǵan bala-shaǵany aman alyp qalý úshin qystaý-qystaýdy aralap júrgen komsomol jasaqtary eken. Jolda bir jerge toqtap, bir urttam ystyq as bergende baryp esimdi jınadym. Bizdi  alyp kele jatqan eki adamnyń áńgimesine qulaq túrdim. Olar bir qystaýdyń esigin qar basyp qalǵanyn kórip, kúrekpen arshyp úıge kiripti. Ortasyn nar peshpen bólgen úıdiń keń zámenkesin aınala ólip jatqan balalardy kóredi. Áke-sheshesimen 11 balasy bireýi qalmaı ashtan ólipti. Osyny aıtqanda delbe ustaǵan jigit eńirep jylap kele jatty. Qalqandy shananyń ishinde menen basqa taǵy birneshe bala bar eken. Kóbi basyn kótere almaı álsiz yńyrsıdy. Bizdi qalaǵa ákelgende, shanadaǵy 9 baladan beseýimiz tiri jettik. …Bizdi Yrǵyzdaǵy panasyzdar úıine ornalastyrdy. Onda tipti qıyn eken. Aryq-turaq, ózi ash balalardy bıt jep óltirgenin kózim kórdi. Qystyń uzaq túninde tań aldynda túzge shyqtym. Dárethana dep oılap, onyń qasyndaǵy taqtaı qoımanyń esigin ashyp qalǵanymda, otynǵa daıyndaǵan sekseýil sıaqty tóbege deıin tirep, jıyp qoıǵan ózim qurpy kishkentaı balalardyń óli denesin kórdim. Sol jerde qulap qalyppyn. Artynan bireý-mireý ishke kirgizip tastapty. …Nendeı dert ekenin bilmeımin jańa ǵana sút iship, nan jep otyrǵan bala oqys qısaıa ketip qylǵyna bastaıdy da kózi aqshańdap júrip ketedi. Menimen bir kereýette jatqan bes bala osylaı óldi. …Jazǵyturym  aýrýhanadan shyqtym. Kıimdi berip jatqan orta jastaǵy qazaq áıeli eńirep jylady. Men «nege jylaısyz?» dedim. Sonda álgi kisi kóz jasyn súrtip: «Osynda kelgen 50 baladan áne bir-ekeýiń ǵana tiri ketip barasyń. Ómiriń uzaq bolady eken» dedi. …Jaz shyqqan soń balalarǵa ilesip, qalanyń túskeı jaq shetinde «Itmola» dep atalatyn tustaǵy kirpish basý úshin úńgip qazǵan apanǵa bardym. Nán apandardyń ishinde úıgen tezekke uqsatyp, kishkentaı balalardyń basyn jıyp qoıypty. Baqsam, qysta ólgen balalardy kóme almaı, apandaǵy qardyń astyna tastaı beripti. …Aıaǵyma áreń turyp qalaǵa alǵash shyqqandaǵy kórgenderim: ana kóshede ashtan ólip jatqan shal, myna kóshede yńyrsyp qaıyr tilegen kempir, jýa terip qudyqtyń basyna barǵanymda ashtan ólip qalǵan arystaı dáý jigitti kórdim. Kóshede ólip qalǵandardy kúnde táńerteń arnaıy adamdar kelip, jalańashtap, taý-tóbe qylyp arbaǵa tıep alyp ketedi. Qalanyń shetindegi úlken orǵa alyp baryp tastaıdy. Bulardyń bári aýyldan aryp-ashyp jetken qazaqtar edi. …Jáne bir esimde qalǵany, anyq biletinim: balalar úıi ornalasqan qalada turatyn Groshev deıtin kópes, kózi qaraýytyp, ashtan buralyp qorasyna kirgen qazaq jigitin tabanda atyp tastady. Jazyqsyz jandy nege óltirdiń, dep surap jatqan eshkim joq. Baqshama tústi dep Núrı deıtin túrik taǵy bir ash qazaqty atyp tastady. Qysqasy ashtyqtan álsiregen qazaqtardy kim kóringen atyp tastap jatty. …Meniń bul jazǵandarym toǵyz jasymda basymnan keshken oqıǵalar. Óz kózimmen kórgen sumdyqtar. Qanshama jyldan keıin esimde qalǵandary ǵana. Adam jany tózgisiz, estigen qulaq tunarlyq, kórgen kóz soqyr bop qalarlyq, ezilip-egilmeı, kózińe jas almaı aıtý, ásirese qaǵazǵa túsirý áste múmkin emes soraqylyqtar kóp boldy. Osy jazbany qaǵazǵa túsirgende kómeıime óksik tyǵylyp, kózimnen jas parlap otyrdy. Bir shańyraq astyndaǵy úlkendi-kishili on eki jannan tiri qalǵan jalǵyz men ǵana»

Goloshekın hám Mashkevıch

Búgingi tarıhshylar 1931-32 jylǵy ashtyqtyń avtory, ıaǵnı qazaqtardy qyryp tastaǵan adam – Shaıa Goloshekın deıdi. Osy tusta Almatyǵa jer aýdarylyp kelgen Lev Troskıı 1927 jyldyń naýryz aıynyń 11 kúni  G.Ia.Sokolnıkovke jazǵan hatynda, «Goloshekın orys derevnásynda beıbit ómirdi, qazaq aýyly úshin azamat soǵysyn ýaǵyzdaıdy» degen eken. Osyǵan qaraǵanda bul alapat ashtyq qazaq halqyn qyryp tastaý úshin ádeıi, Goloshekınniń qolymen uıymdastyrylǵan.  Tipti Robert Konkvestiń «Jatva skorbı» atty kitabynda mynadaı derek bar: «Ashtyq jyldary Qazaqstanda basshylyq qyzmet jasaǵan Goloshekınniń ashtan qyrylyp jatqan qazaqtarǵa dárigerlik kómek kórsetýge  qatań tyıym salǵan jasyryn nusqaýy bolǵan» deıdi. («Juldyz» jýrnaly, 1992 jyl. №5, b-15). Dál osyndaı málimet ádebıetshi ǵalym Mekemtas Myrzahmetovtyń «Qazaq qalaı orystandyryldy» degen eńbeginde de bar.

Bul jerde aıtpaı ketpese bolmaıtyn bir málimet, elimiz táýelsizdik alǵan 1991-91 jyldary halyq qatty kúızeldi. Keıbir alys aýyldarda ashtyqtyń saldary da boldy. Osy tusta jappaı jekeshelendirý degen jeleýmen kolhoz-sovhozdardyń maly kúshpen taratyldy. Kóptegen shaǵyn qala, aýyl turǵyndary úlken qalalardy saǵalap bosyp ketti. Osy tusta Qazaqstandaǵy iri óndiris oryndaryn jeke menshigine ótkizip alǵan alpaýyt Aleksandr Antonovıch Mashkevıch myrza joǵarydaǵy qazaqty ashtan qyrǵan Shaıa Goloshekınniń  jaqyn jıeni ekenin qazir kóp adamdar bile bermeıdi. Bul derekti bizge jetkizgen, kezinde Bishkek Memlekettik ýnıversıtetinde ekonomıka kafedrasynyń meńgerýshisi qyzmetin kóp jyl atqarǵan, úlken  ǵalym  Myrzahmetov Hamza Alenovıch deıtin qazaq azamaty. Bul kisi qazir ómirde joq.

Asqar Baımuhanov, tarıhshy

«Namys» portalynan alyndy.

Túpnusqa taqyryby: «Ashtan ólgen adamnyń beıiti joq»