ق ر تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي
1990 جىلى قاراشا ايى ىشىندە قالا شىركەۋىندە كازاكتاردىڭ اسكەري رامىزدەرىن ۇلىقتاۋ شاراسى ءوتتى. 1990 جىلى 30 قاراشادا كراسنودار قالاسىندا كازاك اتاماندار وداعىنىڭ ءبىرىنشى كەڭەيتىلگەن كەڭەسى ءوتىپ، وندا «رەسەي كازاكتارىنىڭ دەكلاراسياسى» قابىلداندى. قازاقستان جەرىندەگى ەرتىس، جەتىسۋ، جايىق كازاكتارى ماسەلەسى رەسەي كازاكتارىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە وسى قۇجاتقا كىردى. قۇجاتتا: «كازاكي ۆىستۋپايۋت زا ەدينىي سويۋز ي ەدينۋيۋ روسسيۋ. پوسلە گراجدانسكوي ۆوينى منوگيە كازاچي وبلاستي دەكرەتامي سوۆەتا نارودنىح كوميسساروۆ بىلي نەزاكوننو وتورۆانى وت روسسيي ي پەرەدانى ۆ سوستاۆ درۋگيح رەسپۋبليك ي اۆتونومنىح وبروزوۆانيي. ەتو زەملي ۋرالسكوگو، ورەنبۋرگسكوگو، سەميرەچەنسكوگو ۆويسك... ۆ سۆيازي پرينياتيەم دەكلاراسيي و سۋۆەرەنيتەتە كازاحستانوم كازاكي ۋرالا، يرتىشا، سەميرەچيا نا سۆوەي زەملە ستانوۆياتسيا يزگويامي ي ۆىنۋجدەنى ۋەزجات ۆ درۋگيە رايونى سترانى يلي ۆلاچيت سۋششەستۆوۆانيە تاك نازىۆاەموگو «نەكورەننوگو» نارودا.... سوۆەت اتامانوۆ زاياۆلياەت ۆەرحوۆنومۋ سوۆەتۋ سسسر ي پراۆيتەلستۆام كازاحستانا و نەدوپۋستيموستي رەاليزاسيي كونستيتۋسيوننىح پراۆ ودنيح نارودوۆ زا سچەت گرۋبوگو پوپرانيا تاكيح جە زاكوننىح پراۆ درۋگيح نارودوۆ» - دەگەن جولدار بولدى. قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاسۋدى، وداقتىڭ، رەسپۋبليكالاردىڭ جانە اۆتونوميالى وبلىستاردىڭ جوعارعى ساياسي لاۋازىمدى مەملەكەتتىك ورگاندارىندا كازاكتار وكىلدىگىن اشۋدى (2-باپ)، ۇلتتىق دەڭگەيدە كازاكتار تەرريتورياسىنىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋى مەن ەكونوميكالىق دەربەستىگىن (4-باپ)، سونداي-اق، وسى كەڭەستە: «ۆوسستانوۆيت كازاچيح ۆوەننىح فورميروۆانيي ۆ ۆوورۋجەننىح سيلاح ي پوگرانۆويسكاح» - دەپ، كازاكتار قوزعالىسىن جانداندىرۋدىڭ مەملەكەتتىك شارالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە كەڭەستىك قارۋلى كۇشتەر مەن شەكارالىق اسكەري بولىمدەردە كازاك اسكەري قۇرامالارىنىڭ قۇرىلۋىن ماسەلە ەتىپ قويدى (6-باپ).
«كازاكتاردى قۇرتارسىڭ، ءبىراق تىزە بۇكتىرە المايسىڭ!» - دەپ، جەلىككەن ولار ەندى رەسەي كازاكتارىنىڭ وداعى اياسىندا بىرلەسىپ قيمىلداۋعا كوشتى. داۋ مۇنىمەن بىتپەدى. 1991 جىلى 16 ناۋرىزدا كازاك-ورىستار قالادا تاعى ءبىر ميتينگى وتكىزدى. وندا ۆ.ب.ۆودولازوۆ: «رەچ تولكو و ۆوسستانوۆلەنيي سپراۆەدليۆوستي بەززاستەنچيۆو پوپراننوي ۆ 20-ح گوداح، كوگدا ۋرالسكيە كازاچەستۆو بىلو ليكۆيديروۆانو، ا زەملي ەگو پەرەدانى، ۆوپرەكي كونستيتۋسيي رسفسر 1918 گ.، كيرگيزسكوي اسسر. كوررەكتنو لي نازىۆات بەزنراۆستۆەننىم جەلانيە ليۋدەي ترەبوۆات ەە ۆوزۆراششەنيا؟» - دەپ، ەگەر كازاكتاردىڭ تاريحي-مادەني قوعامىنا قىسىمشىلىق جاسالاتىن بولسا، ازاماتتىق قارسىلىق اكسياسىن وتكىزەتىندەرىن، كازاكتار قوزعالىسىنىڭ ارەكەتى بۇقارالىق سيپاتقا كوشەتىنىن مالىمدەدى. بۇل از بولعانداي، «يزۆەستيا» گازەتىندە: «دونسكوي ۆوەننو-يستوريچەسكيي كلۋب رازرابوتال پرەدلوجەنيا پو سوزدانيۋ كازاچيح فورميروۆانيي ۆ سوۆەتسكوي ارميي. ەتي پرەدلوجەنيا بۋدۋت ناپراۆلەنى ۆ مينيستەرستۆو وبورونى سسسر. مارشال دميتريي يازوۆ ودوبريل يدەيۋ سوزدانيا كازاچيح چاستەي...» - دەپ جازسا (11.05.1991)، 13 مامىردا وتكەن كازاكتاردىڭ «كىشى القاسىندا» بارلاۋ توبىنىڭ اتامانى سۋتياگين اۋىزشا جانە جازباشا جاريالانىمداردىڭ بارلىعىنا قاتاڭ باقىلاۋ (سەنزۋرا) ەنگىزىلەتەنىن ايتا كەلىپ، الداعى ۋاقىتتا وزدەرىنىڭ استىرتىن جۇمىس تالاپتارىن باسشىلىققا الاتىنىن تاپسىرىپ، ماسكەۋدە وسى ماسەلە بويىنشا اتامانداردىڭ بارلاۋ توبى وكىلدەرىمەن كەزدەسۋى بولعانىن ايتتى. تاپ وسى كەزدە ۆيسە پرەزيدەنت يانايەۆ پەن جوعارعى كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى يسايەۆتىڭ وداق كازاكتارى اتامانى مارتىنوۆتى قابىلداۋى دا جۇرتشىلىقتى الاڭداتتى.
-بارا-بارا كازاكتاردىڭ تاريحي-مادەني قوعامىنىڭ جۇمىستارى ساياسي سيپات الىپ، ولار 1991 جىلى اقپاندا «رەسەي كازاكتارى دەكلاراسياسىمەن» ۇندەس كەلەتىن «ورال كازاكتارى اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى دەكلاراسياسىن» تاراتتى. وندا مەملەكەتتىك كازاك قۇرىلىمدارىن، سوت، اتقارۋشى جانە زاڭ شىعارۋشى ورگاندارىن قۇرۋ كوزدەلدى. 1991 جىلى 15 ماۋسىمدا ءوزىنىڭ جارعىسى بار كسرو كازاكتارى وداعىنا باعىناتىن ايماقتىق «ورال كازاكتارى وداعى» اتتى اسكەري-اتاماندىق ءۇشىنشى ءبىر بەيرەسمي ۇيىمدى جانە دۇنيەگە كەلتىرىپ، قوعامي-ساياسي، ۇلتارالىق احۋالدى ودان سايىن كۇردەلەندىرە ءتۇستى.
كازاكتاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بوراتىپ جاتقان مالىمدەمەلەرىنەن شوشىندى ما، كىم ءبىلسىن، ءتىل تۋرالى قابىلداعان قاتە قاۋلىسىن تۇزەتىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، قالالىق اتقارۋ كوميتەتى ەكىنشى ءبىر قاتەلىككە تاعى باردى. ولار ەندى ورال كازاكتارىنىڭ اق پاتشاعا قىزمەت ەتۋىنىڭ 400 جىلدىعىن قازاق جەرىندە تويلاۋعا رۇقسات بەرگەن 1991 جىلعى 28 مامىرداعى ايگىلى №712 قاۋلىنى دۇنيەگە كەلتىردى. ول تۋرالى: «ۆ ماە يستوريكو-كۋلتۋرنىم كازاچيم وبششەستۆوم پولۋچەنو وفيسيالنوە رازرەشەنيە گوريسپولكوما نا پروۆەدەنيا 15 سەنتيابريا دنيا كازاچەستۆا–تاك كاك ۆ رەشەنيي گوريسپولكوما نازۆانا پرازدنيك پوسۆياششەننىي 400-لەتيۋ ناچالا سلۋجەنيا ۋرالسكيح كازاكوۆ وتەچەستۆۋ» - دەپ جازدى «پۋلس» گازەتى (29.09.1991).
بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قالالىق كەڭەس ءتوراعاسى ب.ع.مولداشيەۆ باستاعان كوميسسيا قۇرىلدى. وبلىستا قۇرىلعان «ازاماتتىق كەلىسىم ءۇشىن» كەڭەسىنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىندە جانە 05.07.1991 كۇنى وتكەن وبلىستىق كەڭەس وتىرىسىندا قالاداعى جانە وبلىستاعى قوعامدىق-ساياسي جاعدايعا بايلانىستى ماسەلەلەر قارالىپ، وندا قالاتكومنىڭ شەشىمى بويىنشا، قالالىق كەڭەستىڭ 28 مامىرداعى شەشىمى نەگىزىندە، ورال كازاك اسكەرلەرىنىڭ پاتشا اعزامعا قىزمەت ەتكەنىنە 400 جىل تولعانىن مەرەكەلەۋ «ورال ءوڭىرى حالىقتارى دوستىعى كۇنى» دەگەن قولدان جاساعان مەرەكە اياسىندا، ياعني، 5-6 قازان «رەسپۋبليكا كۇنىنە» ورايلاستىرا بەلگىلەگەن ەكىنشى ءبىر قاۋلىنى قابىلدادى. ولاردىڭ بۇل قاۋلىسى كازاك-ورىس سەپاراتيستىك پيعىلدارىنىڭ الدىنداعى كەزەكتى شەگىنىسى جانە شىن مانىندە قالاتكومنىڭ قاۋلىسىن بۇركەمەلەگەن قۇجات ەدى. رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن مەملەكەتتىك ءتىلىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن، ءميليتاريزمدى جانە اسكەري اتاماندىق قۇرىلىمدى اشىق ۋاعىزداۋشى قۇجاتتاردى كورە ءجۇرىپ، وسىنداي شەشىمدەر قابىلداۋعا دەيىن باردى.
ن.ى.ەسقالييەۆتىڭ ءوزى ماۋسىم ايىندا قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەن ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ باسشىلارى الدىندا سويلەگەن سوزىندە: «كازاكتار قوعامى مادەنيەتى جانە تاريحىن كوتەرۋ باعدارلاماسىنان اۋىتقىپ، ءوز قۇرىلىمى مەن اتريبۋتكاسى بار بۇرىنعى كازاك اسكەرلەرى تۇرىنە كەلەتىن جاڭا قوعام بولىپ قايتا قۇرىلدى. ولار كەرتارتپا جۇمىس ادىسىنە كوشىپ، كونتررازۆەدكاسى (بارلاۋ) قىزمەتى بار اسكەر قۇرىلىم قۇرۋ جولىنا ءتۇستى. كازاكتاردىڭ تاريحي-مادەني قوعامى قالادا ورال اۆتونوميالى وبلىسىن قۇرۋدى جانە ورال كازاك اسكەرلەرىنىڭ بۇرىنعى جەرلەرىن قايتارۋدى تالاپ ەتكەن دەكلاراسياسىن تاراتۋدا. مۇنىڭ بارلىعى ەجەلگى كازاك تارتىپتەرىن قايتا جاڭعىرتۋدىڭ باستامالارى. ونىڭ ۇستىنە ا.كاچالين ورال كازاك اسكەرلەرىنىڭ 400 جىلدىق مەرەكەسىنىڭ ءسوزسىز وتەتىنىن ايتىپ...، تىپتەن ول ورالدا قانتوگىس بولۋى مۇمكىندىگىن دە ەسكەرتتى» - دەگەندى ايتتى. وبلىس باسشىسى ولاردىڭ ءىسىنىڭ ءقاۋىپتى سيپات الىپ بارا جاتقانىن بىلە تۇرا، مەرەكەنى وتكىزدىرمەۋدىڭ پارمەندى شارالارىنا بارۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە ونى باسەڭدەتۋدىڭ جولى دەپ، ءوزى قولىن قويعان: «ورال ءوڭىرى حالىقتارىنىڭ كۇنىن» وتكىزۋ مەيرامىن ويلاپ تاپتى.
ءسويتىپ، قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شەشىمىنە سىن كوزبەن، زاڭدىق، قۇقىقتىق تۇرعىدان قاراۋدىڭ ورنىنا وبلىستىق كەڭەس تە بۇل تويدى ءىس جۇزىندە قۇپتايتىن قاۋلى قابىلدادى. اتالمىش تويدىڭ ىشكى تابيعاتىن تولىق تۇردە اشىپ بەرەرلىك تالاي قۇجاتتاردى دالەل ەتىپ، ۇلتارالىق ارازدىق تۋعىزاتىن مۇنداي مەرەكەنى «ورال ءوڭىرى حالىقتارىنىڭ دوستىعى» دەگەن ۇلكەن ءسوزدىڭ استارىندا بۇركەمەلەپ وتكىزبەكشى بولىپ جاتقان جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ بۇل ىستەرى قىلمىس ەكەنىن الدەنەشە رەت ەسكەرتتىك. وكىنىشكە وراي، بيلىك وزدەرىنىڭ ءىسىن قالىپتاسقان تەكەتىرەستى سەيىلتۋدىڭ بىردەن-بىر دۇرىس قادامى دەپ ءتۇسىندى.
كسرو پرەزيدەنتى م.س.گورباچيەۆتىڭ الماتىعا ساپارى كەزىندە (30.05.1991ج) كازاكتاردىڭ قانداي دا بولماسىن مەرەكەسىن تويلاۋىنىڭ دۇرىس ەمەستىگى اتاپ كورسەتىلدى. ول از بولعانداي، رەسەي پرەزيدەنتى ب.ن.ەلسيننىڭ ءوزى 1991 جىلعى 17 تامىزدا كازاچەستۆونىڭ بۇل مەرەكەسىنىڭ قازاقستان ەمەس، رەسەي جەرىندە وتكەنى دۇرىس ەكەنىن جانە ايتتى. قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆتىڭ مەرەكەنىڭ قوعامدىق، ۇلتارالىق احۋالدى ۋشىقتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ، الدەنەشە رەت ەسكەرتكەنىن دە (30.05.91؛ 12.05.91ج) ەلەگەن جەرگىلىكتى باسشىلار بولمادى. ەل باسشىلارىنىڭ وسى ەسكەرتپەلەرىن ەستي ءجۇرىپ، 400 جىلدىق مەرەكەنى بولدىرماۋعا بايلانىستى شەشۋشى شارالار الۋدىڭ ورنىنا، جەرگىلىكتى باسشىلار قالالىق مەرەكەنى وبلىستىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرگەن قاۋلى الىپ، وعان بۇقارالىق سيپات بەردى. ءسويتىپ، قالالىق كەڭەس، كەيىننەن وبلىستىق كەڭەس وزدەرىنىڭ ىسىمەن كازاكتاردىڭ اسكەري تويىنىڭ بولاتىنىن زاڭداستىرىپ بەردى. كازاكتاردىڭ ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسيالىق زاڭدىلىقتارعا قارسى باعىتتالعان ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل بولار شارالارعا بارۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە تويدى ۇيىمداستىرۋ قامىنا كىرىستى. بۇل ساياسي بيلىكتىڭ باسىندا وتىرعان وبلىس جانە قالا باسشىلارىنىڭ جىبەرگەن ۇلكەن ساياسي قاتەلىگى ەدى.
كىشكەنە شەگىنىس: كەيىننەن، ورال وبلىستىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ب.تۇمانوۆ مۇنىڭ سەبەبىن: «مەيرامدى تويلاۋعا (5-6 قازانداعى) ۇندەگەن وبلىستىق كەڭەستىڭ «ورال ءوڭىرى حالىقتارىنىڭ كۇنىن وتكىزۋ تۋرالى 5 شىلدەدەگى قاۋلىسى دا ساياسي جاعدايدى باسەڭدەتۋ ماقساتىندا الىنعان ەدى» - دەپ مويىندادى. بۇل قۇجاتتار جونىندە «1991، قىركۇيەك-ورال وقيعاسى» (2001ج) كىتاپتا تولىق ايتىلعان.
پارتيا ۇيىمىنىڭ رولىنە كەلەتىن بولساق: مۇنىڭ اينالاسىندا تاعى دا كومپارتيا وكىلدەرى ءجۇردى. ولار وزدەرىنىڭ مۇنىسىن وبلىستاعى بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ورتاق مۇددەلەرىن بىرىكتىرۋ ارقىلى ءوزارا تاتۋلاستىرۋ ماسەلەسىن شەشىپ الامىز دەپ تۇسىندىرمەك بولدى. كازاكتاردى ۇلت، ەتنوس رەتىندە تاني ءجۇرىپ، تويدى وبلىستاعى ۋكراين، تاتار، باشقۇرت، ەۆرەي سەكىلدى دياسپورالاردىڭ ۇلتتىق مەيرامدارىمەن تەڭەستىرمەك بولدى. تىپتەن، ورال قالالىق كوممۋنيستىك پارتيا ۇيىمىنىڭ بيۋرو وتىرىسى كازاك-ورىستاردى دەربەس ەتنوس-ۇلت رەتىندە تانۋ قاجەتتىگىن كوتەردى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «ۋچاستيە چلەنوۆ كپسس ۆ تاكيح وبەدينەنياح كاك سويۋز كازاكوۆ ي «ازات»، ۆوزموجنو ۆ رەشەنيي تولكو وبششەگورودسكيح زاداچ ناپراۆلەننىح نا ۋلۋچششەنيە جيزني ۆسەح سوسيالنىح ي ناسيونالنىح گرۋپ ناسەلەنيا. بيۋرو گوركوما پارتيي، ۋچيتىۆايا اكتۋالنوست كازاچەگو ۆوپروسا، سچيتاەت، چتو يستوريا ۋرالسكوگو كازاچەستۆا ياۆلياەتسيا سلوجنوي، پروتيۆورەچيۆوي ي تراگيچنوي. پرودولجەنيە پەرەسترويكي، دالنەيششايا دەموكراتيزاسيا ناشەگو وبششەستۆا پوستاۆيات سووتۆەتستۆۋيۋششيە ورگانى ۆلاستي پەرەد نەوبحوديموستيۋ دات وبەكتيۆنۋيۋ وسەنكۋ كازاچەستۆۋ كاك چاستي نارودا (28.07.1991. «پۋلس» گازەتى).
قالالىق كەڭەستىڭ كومپارتيا ۇيىمى ولاردى ۇلت، ەتنوس رەتىندە تانۋ قاجەت دەسە، حالىق دەپۋتاتتارى ورال وبلىستىق كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ن. مورداسوۆ: «پرازدنيك ەتو پوسۆياششاەتسيا دالنەيششەمۋ ۋكرەپلەنيۋ درۋجبى نارودوۆ ي نارودنوستەي. زدەس نايدۋت ياركوە وتراجەنيە تراديسيي» - دەپ كەلەدى دە، ودان ءارى: «ۆ پودگوتوۆيتەلنوي رابوتە ۋجە اكتيۆنو ۋچاستۆۋەت نەكوتورىە نسيونالنىە كۋلتۋرنىە سەنترى» - دەپ، باسقا دا ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتارمەن بىرگە ۇلىس-ەتنوس (نارودنوست) مارتەبەسىندە مەرەكەگە كازاكتاردىڭ دا دايارلانىپ جاتقانىن جانامالايدى. اق يت، قارا يت ءبارى ءبىر يت – دەگەندەي، ءسوزىن قانشاما تۇرلەندىرىپ، بۇركەمەلەسە دە ونىڭ تۇپكى ويىنىڭ استارىندا ورىس-كازاكتارىن ەتنوس رەتىندە مويىنداتۋ جاتقانى كورىنىپ-اق تۇر.
ءسويتىپ، پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمدار اراسىنداعى مۇددەلەر مەن تەڭ قۇقىلىقتى ەسكەرىپ، قازاقستاندىق الەۋمەتتىك اعىمدار اراسىنداعى سىيلاستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ەتنيكاارالىق تۇراقتىلىقتى ءوزارا كەلىسىم ارقىلى نىعايتۋ كەرەك دەگەن جالعان ينتەرناسيوناليزم جەتەگىندە كازاك-ورىستاردى «ۇلت رەتىندە» تانۋ ماسەلەسىن قويدى. ناتيجەسىندە: «…ءوتىنىش ماقۇلدانىپ، الايدا ول تويدى ءوز اتىمەن اتاۋ ۇلت ارازدىعىن قوزدىرىپ، ءار ءتۇرلى قاقتىعىستار تۋعىزىپ جىبەرۋى مۇمكىن ەكەندىگى، سوندىقتان دا اتالمىش تويعا باسقاشا ات بەرىپ، ونى «ورال ءوڭىرى حالىقتارىنىڭ دوستىعى» شەڭبەرىندە ينتەرناسيونالدىق توي ەتىپ وتكىزىپ جىبەرسەك، سول ساياسي جاعدايعا سيىڭقىرايدى» دەپ، توي قامىنا كىرىستى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا كوممۋنيستەر ولاردىڭ بۇل مەيرامىنىڭ اتالىپ ءوتۋىن قولدادى. بۇل تۋرالى: «پو رەزۋلتاتام وپروسا پروۆەدەننوگو سرەدي كوممۋنيستوۆ گورودا 73% وپروشەننىح ۆىسكازاليس زا پروۆەدەنيە پرازدنوۆانيا 400-لەتنەگو يۋبيلەيا» - دەپ جازدى جەرگىلىكتى گازەتتەر. كازاك-ورىستاردىڭ ازات بولۋ يدەياسىن ۇستانعان جەكە تۇلعالار بوي كورسەتە باستادى. مۇنداي «تۇلعالار» جەرگىلىكتى بيلىك ۇستانىمىنىڭ بوساڭسۋىن كورە ءبىلدى. كازاكتار قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاۋدا ونىڭ العاشقى ءتوراعاسى بولىپ قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى يۋ.بايەۆتىڭ جانە باسقارما مۇشەسى بولىپ قالالىق كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءليۋباۆيننىڭ جۇرۋلەرى ءبىراز جايدى اڭعارتقانداي ەدى.
كازاكتار اۆتونومياسىنىڭ اۋماعىن پاتشا سامودەرجاۆيەسىنىڭ ۇلگىسىندە-اتامانعا باعىناتىن اسكەري - ستانيسالىق، اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىن ايقىنداۋدان جانە ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋدان باستادى. ولاردىڭ ۇگىتشىلەرى كازاكتاردىڭ ايماقتىق ورنالاسۋىن زەرتتەۋ ءۇشىن وبلىستىڭ اۋداندارىنا ءجيى ءىسساپارلارعا شىعىپ ءجۇردى. ا.گالاگان حالىقپەن كەزدەسۋلەردە: «ەتو يسكوننو رۋسسكيە زەملي، پوزدنەە وتوشەدشيە ك كازاحستانۋ. نادو وبەدينيتسيا. پوودينوچكە ناس راستوپچۋت» - دەپ، بىرىگۋگە شاقىردى («مادەنيەت» گازەتى، №1، 1991). «دەياتەلنوست «سويۋزا» راسپروسترانياەتسيا بىۆشيح زەمەل كازاچەگو ۆويسكا، باسسەين ر.ۋرال وت ۋستيا ر.يلەك دو كاسپييسكوگو موريا، ا تاكجە س ۋچاستيەم ۆ گوسۋدارستۆەننوم ي مەستنوم ساموۋپراۆلەنيي سوزدانيەم پري سوۆەتاح كازاچيح وتدەلوۆ ي كازاچيح فراكسيي، پروۆەدەنيەم ناۋچنو-تەحنيچەسكيح كونفەرەنسيي ۋرالسكوگو كازاچەستۆا ۆ يستوريي روسسيي. سودەيستۆوۆات ۆوزۆراششەنيۋ پوتومكوۆ ۋرالسكيح كازاكوۆ نا ر. ۋرال س رازرابوتكوي زەمەلنوي پروگراممى س ۋچەتوم تراديسيوننىح فورمى كازاچەگو زەملەپولزوۆانيا، ۆوزراجدەنيەم زابروشەننىح پوسەلكوۆ (زەملياچەستۆا، وتدەلى، ستانيسى) س ورگانامي ۋپراۆلەنيا اتامانسكوگو پراۆلەنيا» - دەپ، ورىس حالقىنىڭ ەتنيكالىق ءبىر بولىگى رەتىندە، اسكەري-ساياسي بىرلەستىكتەردەن تۇراتىن ستانيسالارى نەگىزىندە، ايماقتا ەلدى مەكەندەر مەن قۇرىلىستار ءۇشىن بەرىلەتىن جەر ۋچاسكەلەرىنە يە بولۋعا ۇمتىلدى. ال، بۇل دەگەنىمىز كازاچەستۆونىڭ ءداستۇرلى اسكەري نورمالارىنا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق، «كاتەگوريالىق يمپەراتيۆتى» قۇرىلىم ەدى.
ەلەۋلى قاتەلىكتەر جالعاسا بەردى، وبلىس، قالا باسشىلارىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى العان قاۋلىلارى وبلىستا ساياسي، ۇلتارالىق احۋالدىڭ ودان ءارى شيەلەنىسۋىنە جول اشتى. ولار وتارلاۋشى تارتىپتەرىن قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەگەن يمپەريالىق كۇشتەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلدى. «ازات» تاراپىنان رەسمي ورگاندارعا ىقپال ەتۋدىڭ بارلىق ادىستەرى جاسالىنسا دا ەشتەڭە ونبەدى. 1991 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا اقتاۋ قالاسىندا جەرگىلىكتى «پاراسات» ساياسي ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن رۇقسات ەتىلگەن، قازاقستاننىڭ التى وبلىسىنان جانە تۇركمەنستاننان وكىلدەر قاتىسقان حالىقتىق ميتينگى ءوتتى. پاراسات قوعامدىق قوزعالىسى 1989 جىلى جاڭا وزەن وقيعاسىنان كەيىن قۇرىلعان بولاتىن. بۇل قوزعالىستىڭ سول كەزدە 16 باستاۋىش ۇيىمى، 7000 مىڭداي مۇشەسى بولدى. وسى ميتينگىدە ورالدان بارعان ا.قادىربايەۆا جينالعان جۇرتقا ورالدا قالىپتاسىپ وتىرعان قوعامدىق-ساياسي، ۇلتارالىق احۋالدى جاريا ەتتى. جەرگىلىكتى «ماڭعىستاۋ» گازەتى: «اسىرەسە، اقىن قىز ايسۇلۋدىڭ اۋزىنان شىققان پاتريوتتىق سەزىمگە، ازاماتتىق پافوسقا تولى جىگەرلى ءسوزى اركىمدى دە بەي جاي قالدىرماعان شىعار دەپ شامالادىق» - دەپ جازدى (18.06.1991). «ازات» قوزعالىسىنىڭ 3 مۇشەسى ج.ءقۋانىشالين، س.ەسىمبەكوۆ، ق.وماروۆ وسى ميتينگىدەن كەيىن قازاقستان جەرىندە كازاكتاردىڭ پاتشالىق رەسەيگە قىزمەت كورسەتۋىنىڭ 400-جىلدىعىن تويلاۋعا تيىم سالۋدى تالاپ ەتىپ تامىز ايىندا اشتىق جاريالادى. ورالدىڭ وزىندە ەڭبەك ۇجىمدارى مەن كاسىپورىنداردىڭ 15 باسشىسى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويۋىن سۇراپ قارسىلىعىن ءبىلدىردى. وكىنىشكە وراي، وسى تالاپتاردىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان تاعى دا ەلەنبەدى.
ورالدا قارسىلىق شاراسىن ۇيلەستىرۋشى «باسقارۋ ورتالىعى» قۇرىلدى. جان-جاققا شىعىپ، «ازاتتىڭ» جەرگىلىكتى ۇيىمدارى ارقىلى حالىقتىڭ ورالعا جينالۋىن حابارلادىق. ولار مىنا ازاماتتار بولاتىن: قۋانىش سۇلەيمەنوۆ، ءماتجان تىلەۋجانوۆ، امانجول زينۋللين، قۇسىم تولەجانوۆ، نۇرلىباي سيسەنبايەۆ، دارىبەك وتەگەنوۆ، تۇرسىن جولمانوۆ، تولەباي ساتقۇلييەۆ، سادىر مۇداتوۆ، ايسۇلۋ قادىربايەۆا، روزا مۇحانبەتقالييەۆا، ءباتيما بۇركىتوۆا، عاينات ساپاروۆ، ورىنباي جاكىبايەۆ، بورانعالي ىرزاباي ۇلى، بولات تاجەنوۆ، مۇنايدار بالمولدين، سۆەتا قۇتقوجينا، اقكۇمىس جۇبانوۆا، التاي زەينۋللين، ماقسات ايساۋىتوۆ، جانداربەك وتەعالييەۆ، رۋسلان قالييەۆ، جاناربەك وتارالييەۆ، تەلمان حاسەنوۆ، نۇرسۇلتان قوناربايەۆ، ورىنعالي قىستاۋبايەۆ، ءسابيت قورعانبايەۆ، سەرىكقالي عينياتوۆ، اسقار تايمانوۆ، بولات مۇحانبەتجانوۆ جانە ماحامبەت ىقسانعالي، مەڭدىحان باسەر، ەرمۇحانوۆ قۇرمانعازى، عانييەۆ مۇتيعوللا، مۇقانعالييەۆ كەڭەس، دەربەسوۆ قايىرعالي (جانىبەك اۋدانى)، مۇرات حابيبۋلين، قۋانىش وتەپبەرگەنوۆ (سىرىم اۋدانى)، ەرجىگىت قوبلانوۆ، ءابدۋحالينوۆ بولات، مەڭدىعالييەۆ قۇسان (تاسقالا اۋدانى) سىندى ت.ب ازاماتتار وتپەلى كۇندەرى بۇقارانىڭ قوعامي قوزعاۋشىسى بولا ءبىلدى.
1991 جىلعى 4 قىركۇيەكتە الماتىدا جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار تەاترىندا «ازات» قوزعالىسىنىڭ رەسپۋبليكالىق پارتيا بولىپ قايتا قۇرىلۋ قۇرىلتايى ءوتتى. وسى قۇرىلتايدا ا.زينۋللين مەن ا.قادىربايەۆا ورالدا ورىس-كازاكتارى وزدەرىنىڭ 400 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتپەككە دايارلانىپ جاتقانى تۋرالى تاعى دابىل كوتەردى. ورالداعى جاعداي تۋرالى ا.زينۋللين رەسپۋبليكالىق راديودان سويلەپ، حالىقتى ورالعا جينالۋعا شاقىردى. ورالدا قارسىلىق مانيفەستاسياسىن وتكىزۋ، سول ارقىلى وبلىستىق كەڭەستىڭ توي وتكىزۋ تۋرالى شەشىمىنىڭ كۇشىن جويعىزۋدى تالاپ ەتۋ قاجەت دەپ شەشتىك. مۇنداي ۇلكەن شارانى قالا كوشەلەرىندە وتكىزۋ ءۇشىن قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شەشىمى كەرەك، ءبىراق، جەرگىلىكتى بيلىك ونداي شەشىمدى شىعارىپ، بىزگە رۇقسات بەرمەيتىنى انىق. سوندىقتان مانيفەستاسياعا رۇقسات سۇراعان شەشىمدى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنەن الۋ ءۇشىن امانجول مەن ايسۇلۋ باستاعان دەلەگاسيا ماسەلەنى س.ءابدىلديننىڭ ورىنباسارى زينايدا فەدوتوۆاعا قويدى...
كەلەسى كۇنى 5ء-شى قىركۇيەكتە بۇل جاي جانە اڭگىمە بولىپ، ورال قالاسىنىڭ تورىندە جيىن وتكىزۋدى جوسپارلاعان، وعان رەسەيدەن كازاك جاساقتارىنىڭ شاقىرىلۋى جانە بۇعان جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ جاعداي جاساپ وتىرعانى تۋرالى ايتىلدى. ناتيجەسىندە، بۇل تويدى بودىرماۋ جونىندە شەشىم قابىلدانىپ، رەسپۋبليكا بويىنشا قۇرامىندا ورال ساۋلەباي، جاسارال ءقۋانىشالين، داۋرەن ساتىبالدييەۆ، باقىتجان ءادىلوۆ، نۇرزيپا جارمۇحامەدوۆا، ازات كوكەنوۆتەر بار «اتتانايىق جايىققا» شتابى قۇرىلىپ، 13 قىركۇيەك كۇنى ولار باستاعان ورتالىق، وڭتۇستىك، سولتۇستىك جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ ازاماتتارى ورال قالاسىنا كەلىپ جەتتى. مارقۇم م.ي.ەسەنالييەۆ دەنساۋلىعىنىڭ كۇرت تومەندەپ كەتكەنىنە قاراماستان بۇل ماسەلە بويىنشا رەسپۋبليكالىق شتاب قۇرىلعانىن ماقۇلداپ، ءوزىنىڭ اقىل-كەڭەسىن بەرىپ وتىردى. 13-16 قىركۇيەك ارالىعىندا «ازات» باستاعان دەموكراتيالىق كۇشتەر، قازاقستاننىڭ 12 وبلىسىنان كەلگەن ەرىكتىلەر كازاكتاردىڭ ساياسي شاراسىنا كورسەتكەن قارسىلىق بەلگىسى رەتىندە 5-تەن 6 مىڭعا دەيىن ادامدار قاتىسقان شەرۋلەر وتكىزدى. شەرۋلەر قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەلاراسياسىن قورعاۋعا، سەپاراتيزمگە قارسى باعىتتالعانىن اتاپ وتكەنىمىز ءجون. ورال وقيعاسىنىڭ قىسقاشا تاريحي باستاۋى وسىنداي...
(جالعاسى بار).
س.ن.قوشامان ۇلى، اقتوبە. 21.10.2016
