جاقىندا «تۇرىك پەن قازاق. ومىردە جوق باۋىرلاستىق!» دەگەن اتاۋمەن بلوگ وقىعان ەدىم. ساياسي استارىنا ۇڭىلمەستەن، انا كومانداعا دا، مىنا كومانداعا دا جانكۇيەرلىك تانىتپاستان («پاتشا» كومانداسى مەن «سۇلتان» كومانداسى) تۇرىك پەنەن قازاقتىڭ تاريحي بايلانىسى، قاندىق تۋىسقاندىعى جايلى ماسەلەسىنىڭ باسىن اشىپ العىم كەلدى.
«باۋىرسىڭ با، باۋىر ەمەسسىڭ بە؟» دەۋ عىلىمي كارتينانىڭ بەينەسىن تىم قاراپايىم ەتەدى. مۇنداي اق-قارا سۋرەت قىزىلدى-جاسىلدى دۇنيەگە قىزىعاتىن وقىرماننىڭ تالابىنان شىعا الماسى انىق. شىن مانىندە، گەنەتيكالىق بايلانىس الەمى اق-قارا ەمەس، كەرىسىنشە ءتۇرلى-تۇستى بوياۋعا باي. سەبەبى الەمدە ءومىر سۇرەتىن ءار ۇلت گەنەتيكالىق قۇرىلىمى بويىنشا قايتالانباس دارا. قالاساڭىز، ەكى ۇلتتىڭ ۇقساستىعىن دا، دارالىعىن دا تاباسىز. ماسەلە، كارتيناعا ءوزىڭ قالاعان راكۋرستا قاراۋ ەمەس، ماسەلە جالپى بەينەنى تۇتاستاي كورۋ الۋىمىزدا.
تۋىسقاندىق دەگەندى ون مىڭداعان جىلدار بۇرىن پايدا بولعان ە گاپلوگرۋپپالاردىڭ سايكەس كەلۋى دەپ قاراستىرساق، گيتلەر بانتۋ افريكالىق حالقىنىڭ، تاتار بەسەرمياندارىنىڭ، ەينشتەيننىڭ، ناپولەوننىڭ، جيرينوۆسكييدىڭ تۋىسقانى بولىپ شىعا كەلەدى. البەتتە، بۇل عىلىمي دەرەكتەردى بۇرمالاۋشىلىق بولىپ سانالادى. ەگەر ماسەلەگە وسىلاي عىلىمي ەمەس تۇرعىدا قارايتىن بولساق، ناتيجە دە قاتە. سوندىقتان ءقازىر «تۋىسقاندىقتى انىقتاۋ» بارىسىندا قانداي قاتەلىكتەر جىبەرمەۋ كەرەك دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن بەرۋگە تىرىسايىق.
جوعارىدا ايتىلعان بلوگ اۆتورىنىڭ كەلتىرگەن تەزيسى:
«قاندىق باۋىرلاستىق دەگەن قۇر ءسوز جۇزىندە بولمايدى. تەك گەندەرىمىز عانا شىندىقتان حاباردار. گەندى الداي المايسىڭ! دالەل-دايەككە سۇيەنۋ ءۇشىن «Family Tree DNA» زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىن ۇسىنامىز. ولار جاساعان جوبالاردىڭ ءبىرى – «KZ DNA Project» نەمەسە «قازاق دنق جوباسى».
Y—حروموسوماسىنىڭ (تىكەلەي ەركەكتىك لينيا) ءپوليمورفيزمىن زەرتتەۋ گەنوم زەرتتەۋىنىڭ تولىققاندىلىعىن كورسەتە المايدى. Y—حروموسوماسىندا نە ءبارى 100 گەن بار، ال جالپى گەندەردىڭ گەنومىندە 28 000 (Y—حروموسوماسى بۇكىل گەندەردىڭ 0،3%-دىق اقپاراتىن عانا بەرەدى). دەمەك Y-حروموسومىنىڭ اقپاراتىن دالەل رەتىندە قاراستىرىپ قاجەتى جوق. بۇل گەنەالوگيانى قايتا قالىپقا كەلتىرۋ مەن تاريحي زەرتتەۋدىڭ جاي عانا قولدانبالى ءتاسىلى.
سونىمەن قاتار تىكەلەي ەركەكتىك لينيا بويىنشا تۋىسقاندىق جالپى تۋىسقاندىقتىڭ نەگىزگى دالەلى بولا المايدى. مەندە، مىسالى، R1a گاپلوگرۋپپاسىنا جاتاتىن 200-گە تارتا تۋعان باۋىرىم جانە س2-م407 گاپلوگرۋپپاسىنداعى بولەم بار. بولەم ەكەۋمىزدىڭ گالوگرۋپپامىز 50 مىڭ جىل بۇرىن ەكى جاققا كەتكەن. Y-حروموسومى پريماتىنىڭ تۋىسقاندىق جۇيەسىنە سەنسەك، بولەم ماعان تۋىسقان بولا المايدى. كەرىسىنشە، وزگە ۇلت، وزگە ءناسىل ادامى مەنىڭ تۋىسقانىم بولىپ شىعادى.
بلوگ اۆتورى «قازاقتىڭ باسىم كوپشىلىگى (42%) C3c گاپلوگرۋپپاسىنا جاتادى. ال، باۋىرلاس تۇرىك حالقىنىڭ گاپلوگرۋپپاسى J2. ادىلەتىن ايتساق، قازاقتىڭ 2% -ندا تۇرىك گەنى كەزدەسەدى. تۋىسقاندىق، مىنە، وسىنداي.»،-دەپتى.
اۆتوردى بىرنەشە اسپەكت بويىنشا تۇزەتكىم كەلىپ وتىر:
1. اتامىش جوبا اشىق تۇردە جۇمىس جاساعاندىقتان جوباعا كەز كەلگەن ادام قاتىسا الدى. جوبادا حازارەيس، موڭعول، تۋۆين، تاتار، نوعاي، باشقۇرت، ورىس سياقتى ۇلتتار بار. انىق-قانىعىن بىلمەي جاتىپ بارلىق قاتىسۋىشىنى قازاق دەپ ويلاماۋ قاجەت.
2. سوڭعى عىلىمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاقتىڭ 25 %-ى (42 %-ى ەمەس) س3س-م48 گاپورگرۋپپاسىنا جاتادى. س گاپلوگرۋپپاسى جالپى 38،5 % قۇرايدى. ەسكەرەر جايت، س3س گاپلوگرۋپپاسىنان تەستىلەۋگە قاتىسقانداردىڭ كوپ بولىگى ءالىم ۇلى مەن بايۇلىنا جاتاتىن قازاقتىڭ الشىن دەگەن رۋىنان بولىپ شىققان.
3. تۇرىكتەر J2 گاپلوگرۋپپاسىنا جاتادى. مۇنى «تۇرىك گەنى» دەۋ اقىماقتىق، مەنىڭشە. تۇرىك حالقىنىڭ 20-30%-ىندا عانا J2 گاپلوگرۋپپاسى ۇشىراسادى.
گەنەتيكاعا كەلەتىن بولساق:
1. «تازا» حالىق جوق. بارلىعى ءارتۇرلى كومپونەنتتەن قۇرالادى. ءبىر حالىقتا بەلگىلى ءبىر كومپونەنت ازىراق بولسا، ەكىنشى حالىقتا سول كومپونەنت كوبىرەك بولىپ كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەۋ وتە دۇرىس.
2. تۇرىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇرىك تايپالارى كەلگەنگە شەيىن تۇرعان كىشى ازيانىڭ اۆتوحتوندارى. ورتا عاسىرلاردا ەۋروپالىق رەنەگاتتاردىڭ، تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ، بالقان يانىچارلارىنىڭ (وڭتۇستىك سلاۆياندارى، گرەكتەر، رۋمىندار) جانە يسلام ءدىنىن قابىلداپ، تۇرىك ءحاليفى ءۇشىن سوعىسقا اتتانعان شىعىس حالقىنىڭ ۇرپاقتارى دا تۇرىكتەنىپ تۇرىك بولىپ كەتتى. قىرىم تاتارلارىنىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن شىعىسسلاۆياندىق قىزدار دا تۇرىكتەردىڭ گەنوفوندىن بايىتقان (ەڭ تانىمال تۇتقىن قىز – روكسولانا). بۇل تۇرعىدا قارايتىن بولساق، تۇرىكتەر ۋكراين مەن ورىستارعا دا جات ەمەس.
3. تۋىسقاندىقتى انىقتاۋ بارىسىندا Y-حروموسومىنىڭ پوليمورفيزمىنەن قاراعاندا اۋتوسومدى ماركەردىڭ بەرەر اقپاراتى ماڭىزدىراق. ۋفالىق گەنەتيك بايازيت يۋنۋسبايەۆتىڭ زەرتتتەۋىنە سۇيەنسەك، الەمنىڭ تۇك-تۇكپىرىندە مەكەن ەتەتىن تۇرىك حالقىنىڭ بارلىعىندا ءسىبىردىڭ وڭتۇستىگىندە تۇراتىن حالىقتاردىڭ (تۋۆيندەر، التايلار، بۋرياتتار، موڭعولدار) گەنىنە سايكەس كەلەتىن گەنومدار بار. تۇرىك گەنومىندا سىبىرلىك كومپونەنت بار دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
4. سۋبكلادتى حالىقپەن بايلانىستىرۋ ءۇشىن، ەڭ بىرىنشىدەن، سۋبكلادتى تەرەڭ زەرتتەپ شىعۋ ماقسات. سەبەبى ادامزات بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن كوشىپ-قونباعان. ادامزات ميگراسياسى «براۋن قوزعالىسىنا» ( سۇيىق نە گاز ىشىندەگى ۇساق بولشەكتەردىڭ قورشاعان ورتا مولەكۋلالارىنىڭ سوققىسى اسەرىنەن بولاتىن بەي-بەرەكەت قوزعالىسى-رەد.) كوبىرەك ۇقسايدى.
5. تۇرىكتەردە تەوريالىق تۇرعىدا ءۇش ءتۇرلى تۇرىك سەگمەنت بار: سەلجۇق، وسمان جانە قىرىم-نوعاي.
بۇل جەردە تۇرىكتەر تاريحىنىڭ جوعارىداعى پەريودتارىنا توقتالعان ءجون.
تۇرىكتەر اتالمىش تەرريتوريادا اراب حاليفاتى زامانىنا بەرى ءارتۇرلى كوسەمدەردىڭ سارايىندا سارباز (گۋليام) بولىپ جۇرگەن كەزدەرىنەن پايدا بولا باستادى. الايدا تايپالىق ميگراسيا ءسال كەيىنىرەك باستالدى:
1. 11 عاسىردا كىشى ازيادا سەلجۇقتار پايدا بولدى. ولار وعىز تايپاسىنىڭ ءبىر بولىگى بولاتىن. العاشقى وعىزدار قازاقستاننىڭ جەتىسۋ اۋماعىن مەكەن ەتتى. قارلۇقتارعا جەڭىلىپ قالعان وعىزدار قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنداعى سىرداريا ايماعىنا كوشۋگە ءماجبۇر بولادى. سودان كەيىن وعىزدار تاياۋ شىعىسقا جاڭا جەر جاۋلاپ الۋعا اتتانادى. 11 عاسىردا ولار ءبىرتۇتاس سەلجۇق سۇلتاناتىن قۇرادى. سەلجۇق سۇلتاناتىنان كەيىن قازىرگى تۇركيا تەرريتورياسىن قونىس ەتكەن رۋم سۇلتاناتى ءبولىنىپ كەتەدى. سەلجۇقتار تۇركياعا ارال ماڭىندا وسكەن قىزعالداقتى اكەلەدى. سودان بەرى قىزعالداق تۇركيانىڭ ۇلتتىق نىشانىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. 14 عاسىردىڭ باسىندا رۋم سۇلتاناتى بەيليكتەرگە بولىنگەن بولاتىن. سول شاقتا جەتەكشىلىك پوزيسياعا بەيليك وسمان كەلەدى. ودان بۇكىل تۇرىك سۇلتاندارى تاراعانىن ايتا كەتەيىك.
2. وسماندار. وسماننىڭ اتاسى سۇلەيمەن-شاح قايى تايپاسىنىڭ كوسەمى بولعان. ول موڭعولدارمەن سوعىسىپ ءجۇرىپ 1227 جىلى ەۆفرات وزەنىن كەشىپ وتكەندە قايتىس بولادى. قاي تايپاسى قىپشاق حاندارىنىڭ ديناستيالىق تايپاسى بولعاندىعىن بىلەمىز. سوعان قاراعاندا وسماندار قىپشاق حاندارىنىڭ (تاعى ءبىر نۇسقا بويىنشا، وسماندار قايى دەپ اتالعان وعىز تايپاسىنىڭ) ۇرپاعى. سۇلەيمەن-شاح موڭعول اسكەرى تاياۋ شىعىسقا ىعىستىرعان حورەزمشاح اسكەرىنەن (قىپشاق، وعىز، قاڭلى، قارلۇق) قالعان «حورەزمدىكتەردىڭ» كوسەمى بولۋى ابدەن مۇمكىن. «حورەزمدىكتەردىڭ» ءبىر بولىگى كەيىن ءۇندىستانعا كوشىپ، دەلي سۇلتاناتىن قۇرادى. ال، ءبىر بولىگى مىسىرعا قونىس اۋدارىپ، ماملۇكتەر اسكەرىنىڭ بولشەگىنە اينالادى. العاشقى ماملۇك بيلەۋشىسى قۇتىز حورەزمشاح دجالال ءاد-ديننىڭ جيەنى ءارى التىنوردالىق بەركەنىڭ بولەسى بولاتىن. «حورەزمدىكتەردىڭ» تاعى ءبىر بولىگى كىشى ازيادا قالىپ، بەيليكتەردى قۇردى. وعان وسمان بەيليگى دە جاتاتىن. وسمان جانە ونىڭ تايپاسى كىشى ازياعا وزدەرىمەن بىرگە «قورقىت اتا» بابالارىنىڭ كۋلتىن اكەلەدى. جەتەكشى بيلىكتىڭ قورقىتپەن رۋلاس بولۋى «قورقىت اتا» جايلى اڭىز-اڭگىمە مەن ەرتەگىنىڭ بۇكىل كىشى ازيا مەن تاياۋ شىعىستا كەڭ تارالۋىنا اسەر ەتەدى. قازاقتار قورقىتتى قوبىز جاساۋشى رەتىندە اسقاقتاپ قۇرمەتتەگەنىن دە ۇمىتپايىق.
3. XVIII-XIX عع. تۇركياعا قىرىم تاتارلارى مەن نوعايلاردىڭ كوشىپ بارۋى قازىرگى تۇرىك حالقىنىڭ قۇرامىنا جاسالعان سوڭعى عالامات گەنەتيكالىق وزگەرىس بولدى. 1780ء-شى جىلى باستالىپ، (قىرىم حاندىعىنىڭ قۇلاۋى) 1860-شى جىلدارى (1850 ج. بولعان قىرىم سوعىسىنان كەيىن) اياقتالعان كوشىپ-قونۋدىڭ ماسشتابى ۇلكەن بولدى. كوشكەن نوعايلاردىڭ سانى 500 مىڭنان باستاپ 1 ميلليون كولەمىندە بولدى دەسەدى. 1870 جىلدارى رەسەي يمپەرياسىندا ميلليوننان 40 مىڭى عانا قالدى.
وسى تۇستا قاراقالپاقتارمەن قاتار نوعايلار قازاق حالقىنا جاقىن ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون. نوعايلاردىڭ تۇرىكتەرگە قوسىلۋى قازاق پەن تۇرىكتى جاقىنداستىرا ءتۇستى. قىرىم تاتارلارىنىڭ ءبىر بولىگى (دالالىقتار) نوعاي تەكتەس (دەمەك قازاققا جاقىن).
قىرىم تاتارلارىندا دومينانت بولعان ارعىندار مەن قىپشاقتار قازاقتاردا دا بار.
تۇركيا قازاقستانعا اركەز سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن. قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاشقى بولىپ مويىنداپ، قىتايدان قاشقان قازاق بوسقىندارىنا قۇشاعىن اشقان دا وسى تۇركيا ەلى. تۇرىك ليسەيلەرىنىڭ اشىلۋى ورتا ءبىلىم جۇيەسىنە كوبىرەك پليۋس، پايدا اكەلدى. رەسەي بولسا قازاقستانعا تاۋەلسىزدىكتى «سىيلادى». مۇنداي «سىيلىققا» ازداپ دايىن بولماي شىققان قازاقستان ەندى ودان ايىرىلعىسى جوق. ەلىمىزگە ەكى «سوتقاردىڭ» ويىنىنا ارالاسۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى ءبىر ەردوعان بۇكىل تۇركيا، ءبىر پۋتين بۇكىل رەسەي ەمەس.
ماقالانى قورىتىندىلاي كەلە، تۇرىك پەن قازاقتىڭ گەنەتيكالىق بايلانىسى بار ەكەندىگىن ايتا كەتەيىك. ول بايلانىس تۇرىك ميگراسياسىنىڭ ءۇش تولقىنىمەن (وعىز-سەلجۇق، حورەزمدىكتەر-وسماندار جانە نوعايلىقتار-قىرىم تاتارلارى) تىعىز بايلانىستى. تۇرىك گەنوفوندىندا تۇرىك سالىمىمەن قاتار كىشى ازياداعى اۆتوحتونداردان جانە ورتا عاسىر، جاڭا ۋاقىت كەزىندە تۇرىك قوعامىنا ينتەگراسيالانعان ادامداردان (شىعىسەۋروپالىقتار، سلاۆياندار، گرەكتەر، كۇردتەر، ارابتار جانە ت.س.س) باستاۋ الاتىن ۇلكەن كومپونەنت بار.
«باۋىرسىڭ با؟ باۋىر ەمەسسىڭ بە؟» دەپ ايتۋدىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. تۇرىك پەن قازاقتىڭ گەنەتيكالىق بايلانىسى بار بولعانىمەن تۇرىك قازاققا قاراقالپاق نەمەسە ءازىربايجان سەكىلدى جاقىن ەمەس.
اۆتورى: جاقسىلىق ءسابيتوۆ
اۋدارعان: جازيرا بايدالى
