«وتباسىن جوسپارلاۋ» دەگەندى قازاق قاۋىمى وسىدان 20-30 جىل بۇرىن شاماسىندا ەستىدى. وركەنيەتتى ەلدەردە وتباسى جوسپارلانادى ەكەن، سول ارقىلى ءار ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ سانىن نە كوبەيتىپ، نە شەكتەۋگە بولادى ەكەن. بۇل–ءبىر قاراعاندا اقىلعا ونشاما شەتىندىگى جوق، ويعا سىيىمدى تۇجىرىم سياقتى. ءوندىرىستى، تاۋار الماسۋىن، كومىر، تەمىر شىعارۋدىڭ دا مولشەرلەرىن مەجەلەيمىز عوي. ادامنىڭ وسىپ-وركەندەۋىن مەجەلەگەندە تۇرعان نە ابەستىك بار دەپ قالۋعا دا بولادى؟! سوناۋ 1980ء-شى جىلدارى قازاقستاندا وسى ءىستىڭ اسىرەسە رەسەيدەن كەلگەن بەلسەندى كۇرەسكەرلەرى پايدا بولدى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى – ۆوز دەگەننىڭ دابىراسىن ۇمىتپاعان شىعارسىزدار؟! ونىڭ كەزەكتى ءماجىلىسىنىڭ ءبىرى الماتىدا ءوتىپ، تەلەارنالار مەن گازەت-جۋرنالدار ۇيرەنشىكتى اتويشىلدىعىمەن ۋراشىلدىعىنا باسىپ، جامىراي قاقساپ، وسىنداي ءبىر «شاراپاتتى حالىقارالىق ۇيىم بار» دەپ ميىمىزعا ءسىڭىرىپ جىبەرگەن. وسى حالىقارالىق ءماجىلىستىڭ ىستىق-سۋىعى باسىلماي جاتىپ، ونىڭ بەلگىلەگەن باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ارنايى مەكەمەلەر قىزۋ جۇمىس ىستەي باستادى. ولاردىڭ ىشىندە «ايتاق!» دەسە تۇرا شاباتىن كەي ۇرانشىل قازاقتاردان قۇرالعان قولداۋشى، دەمەۋشىسى دە از ەمەس ەدى.
ال ەندى وسى «وتباسىن جوسپارلاۋ» دەگەن حالىقارالىق سۇمپايى دا سايقالي «يگىلىكتى» باعدارلامانىڭ قالاي پايدا بولعانىنا ونىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كورىڭىز.
1974 جىلى جەلتوقسان ايىندا اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قۇپيا ءماجىلىسى بولىپ، وندا «NSSM-200» شيفرلى، قۇپيا جوبا قابىلداندى. وندا «ءۇشىنشى الەمگە» جاتاتىن، اسىرەسە مۇسىلماندار تۇراتىن ەلدەردە بالا تۋۋدى ازايتۋ ارقىلى، ولاردىڭ حالقىنىڭ سانىن كەمىتۋدىڭ «قۇپيا جوباسى» جاسالدى. ول ءۇشىن الدىمەن اتالمىش ەلدەردە «وتباسىن جوسپارلاۋدى» ۇگىتتەيتىن مەكەمەلەر اشىپ، ولاردى قاراجاتپەن قولداۋ كوزدەلدى. جوبادا وتباسىن «جوسپارلاۋمەن» شۇعىلداناتىن مەكەمەلەردىڭ مىندەتى انىق كورسەتىلگەن. باستى ماقسات «ارزان، قاراپايىم، زالالى بايقالمايتىن ۇزاق ۋاقىت اسەرىن جويمايتىن دارىلەردى قولدانۋ ارقىلى ايەلدەردى جۇكتى بولۋدان تەجەۋ». قۇپيا كەڭەستىڭ مەموراندۋمىنىڭ 33-بابىندا «ءبىزدىڭ بۇل ءىسىمىزدى ەندى عانا دامۋ جولىنا تۇسكەن ەلدەر وزدەرىنە جاسالىپ وتىرعان قاستاندىق دەپ قابىلداماۋدىڭ ايلا-امالدارىن ويلاستىرۋىمىز كەرەك» دەي كەلىپ، بۇل جوبا ويداعىداي جۇزەگە اسا قالسا: «2000 جىلى جەر شارىنداعى ادام سانى 500 ميلليونعا، ال 2050 جىلى –3 ميللياردقا قىسقارادى» دەپ انىق-قانىق كورسەتكەن.
اقش-تىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 1974 جىلعى كەزەكتى ماجىلىسىندە قابىلدانعان بۇل «قۇپيا جوبانىڭ» ماقساتى وسىنداي ەدى.
«NSSM-200» جوباسىنىڭ كەيبىر باپتارى 1990 جىلى امەريكالىق باسپاسوزدەردىڭ بەتىنە ىلىگىپ، ۇلكەن ايعاي بولعانى بار. ءبىراق، قازاقستاندا ونى بىلگەن، ءمان بەرگەن جان بولعان جوق. ورىستان نە كورسە، سونى ىستەۋدى ادەتكە اينالدىرعان قازاقتار مۇنى قۋانا قابىلدادى.
تاڭدانساڭىز ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، بۇل قۇپيا جوبانى سول كەزدە ماسكەۋ دەرەۋ ءىلىپ اكەتىپ، قازاق، وزبەك، ءازىربايجان، تۇركىمەن سياقتى ت.ب. ۇلتتار سانىن ازايتۋ ءۇشىن قولداندى. اسىرەسە، قازاقستانداعى ورىس دارىگەرلەرى قازاق ايەلدەرىن (وزدەرىنە كورىنۋگە كەلگەن) بالا تۋماۋعا ۇگىتتەپ، ءتىپتى، قۇرساعىڭداعى بالانى تۋساڭ اۋرۋ تاباسىڭ نە ولەسىڭ دەپ ۇگىتتەيتىن بولدى. ماسكەۋدىڭ «پراۆدا»، «يزۆەستيا»، «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە قازاق، وزبەك كوبەيىپ بارادى، ورىستار ازايىپ كەتتى دەپ وتىرىك جىلاعان جىمىسقى ماقالالار ءجيى جاريالاناتىن بولدى.
1994 جىلى كاير قالاسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ حالىقارالىق كەزەكتى كونفەرەنسياسى ءوتتى. وندا پلانەتامىزدىڭ قيسايىپ، بۇلىنبەي تياناقتى تۇرعىدا دامۋىنىڭ بىردەن-بىر كوزى حالىقتىڭ ءوسۋىن جوسپارلاپ، ءبىر ىزگە سالۋ ەكەنىنە ءمان بەرىلدى. جالپى، بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ كۇن تارتىبىنە قويعان ماسەلەسىنىڭ جاندى ماسەلە ەكەنىن مويىنداماسقا بولمايدى. جەر شارىنىڭ بيورەسۋرسى شەكتەۋلى. ال حالىق سانى مولشەرسىز ءوسىپ، ونىڭ قۇلقىن تاماعىن تويدىراتىن تاماق جەتپەسە، ەش نارسەمەن توقتاتىپ بولمايتىن اپات باستالۋى عاجاپ ەمەس. وندايدا جەر بەتىن مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ اراسىندا ديسبالانس باستالادى: ءبىر عانا جۇڭگو جەر جۇزىندەگى حالىقتاردىڭ تورتتەن ءبىرىن قۇرايدى، زاڭمەن جان-جاقتى شەكتەپ وتىرعاننىڭ وزىندە قىتايدىڭ ايەلدەرى ءبىر جىلدا ءبىر مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ سانىنا بارا-بار بالا تاۋىپ وتىرعانىنا كوز جۇمۋعا بولمايدى.
ءسويتىپ، «وتباسىن جوسپارلاۋ» باعدارلاماسىندا كورسەتىلگەن «انالاردىڭ دەنساۋلىعىنا، ولاردىڭ دەنى ساۋ بالا تابۋىنا قامقورلىق، انالاردىڭ دەنساۋلىعىن الدىن-الا تەكسەرىپ، دارىگەرلىك كومەك كورسەتۋ»–مۇنىڭ ءبارى استىرتىن ۇلكەن ماقساتتىڭ بەتىندەگى پەردە ەكەنى، ال ونىڭ استارىندا اسا كۇردەلى ساياسي استار، بۇراتانا حالىقتاردى، يسلام دىنىندەگى ۇلتتاردى ازايتۋ، ءتىپتى، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ تاسىلدەرى جاتقانىن قازەكەمدەر ءالى دە تۇسىنە قويماعان سياقتى. بۇل باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا قارجىلاي كومەكتەسەتىندەر: دۇنيەجۇزىلىك بانك، دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىقارالىق ۇيىمى (ۆوز)، يۋنەسكو، بۇۇ جانىنداعى قونىستانۋ قورى، وتباسىن جوسپارلاۋدىڭ حالىقارالىق فەدەراسياسى (مفپس)، روكفەللەر قورى جانە تاعى باسقالار بولىپ شىقتى.
«وتباسىن جوسپارلاۋ» حالىقارالىق اۋقىمدا العاندا حالىقتار كەلەشەگىن ويلاستىرۋ، قۋاتتى زور مەكەمەلەر ات سالىسۋ قاجەت بوپ وتىرعان كۇردەلى ماسەلە دە شىعار. ءبىز وعان قارسى ەمەسپىز. ءبىراق ول قاي ۇلتتاردىڭ، قاي دىندەگى ۇلتتاردىڭ كەلەشەگىن ويلاستىرۋ ەكەنىنە تەرەڭىرەك كوز جىبەرۋ كەرەك. ناعىز ادامي قاسيەت تۇرعىسىنان الىپ قاراساق، جەر بەتىندەگى حالىق، ۇلت اتاۋلىنىڭ امان-ساۋلىعىن ويلاستىرۋ كەرەك ەمەس پە؟ ءار ۇلتتىڭ ءوز مۇددەسى بار ەمەس پە؟ مۇندايدا ءار حالىقتىڭ جەر كولەمى، جەرىنىڭ بيورەسۋرسى مەن حالقىنىڭ جان سانى ساراپقا سالىنباس پا؟ ءوز جەرىنە سىيماي جاتقانداردى شەكتەسە شەكتەۋگە بولاتىن شىعار. ويتكەنى، ءوز جەرىنە سىيماعان حالىق كورشىگە باسىپ كىرۋ سياقتى زورلىق-زومبىلىققا بەيىم تۇرادى. ءقازىردىڭ وزىندە ونداي مىسالداردىڭ تالايىن كەلتىرۋگە بولادى. ال جەر كولەمىنەن حالقىنىڭ سانى نەشە مارتە از قازاقستان ءۇشىن بۇل قايدان شىققان پروبلەما؟ مۇنى ارجاعىندا قانداي قاسىرەتتى ساياسات جاتتى سول كەزدە؟
ءيا، سول كەزدە ۇلكەن ساياساتتىڭ جەلەۋىنە ىلىككەن قازاقستان باسشىلىعى ۇلتتىق مۇددەنى جيىپ قويىپ، «وتباسىن جوسپارلاۋ» باعدارلاماسىن قازاقستاندا دا پارمەندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. سول جىلدارى «قازاق ايەلدەرى شەتىنەن انەميا، قانى ازدىقپەن اۋىرادى-مىس، ولارعا پەرزەنت كوتەرۋ ءقاۋىپتى» دەگەن جاپپاي داقپىرتتىڭ ەتەك العانى –شىنىنا كەلگەندە ماسكەۋدەگىلەردىڭ قازاقتىڭ سانىن كەمىتۋگە باعىتتالعان جوبانىڭ ىسكە كىرىسكەندىگىنىڭ ايعاعى ەدى. ال، وتكەن جولى تۇركىستان قالاسىنداعى ۇلكەن ءبىر مەيرامعا بارعان داريعا حانىمنىڭ وڭتۇستىك قازاقتارىنا بالانى نەگە كوپ تۋاسىڭدار دەپ ۇرىسقانى ەسىمىزگە تۇسسە، بۇل قانداي ساياسات دەپ ۇرەيىمىز ۇشاتىنىن نەسىنە جاسىرايىق؟!
قازاقستاندى جايلاعان وسى ۇگىت-ناسيحات، قالا بەردى جەر-جەردە اشىلىپ، ەكى جاقتى قارجىلاندىرىپ وتىرعان مەكەمەلەر، ايەل قۇرساعىنا بالا بىتىرمەيتىن دارىلەردىڭ جاپپاي ەتەك الۋى ءوزىنىڭ وراسان زور ناتيجەسىن بەردى. بۇل ورايدا ءبىر-جار ورەسكەل مالىمەتتى تىلگە تيەك ەتسەك تە جەتكىلىكتى. كوپ ۇزاماي قازاقتار اراسىندا بالا تۋۋ ەكى ەسەگە ازايدى: 1000 ادامعا 14 بالادان عانا كەلەتىن بولدى. بۇل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنداعى قازاقتار سانىنىڭ كورسەتكىشىمەن شامالاس ەدى. 1993-1999 جىلدار ارالىعىندا وسى «وتباسىن جوسپارلاۋ» باعدارلاماسىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنىڭ اسەرى بار، باسقا سەبەپتەر بار، ايەلدەر رەسمي تۇردە 1 ميلليون 415 مىڭ تۇسىك جاساعان. ياكي 7 جىلدا، 1،5 ميلليون جاس بوبەك قولدان ولتىرىلگەن. قازاقتار كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارماي ءالى دە ۇلى وتان سوعىسى دەپ اتاپ جۇرگەن بەس جىلعا سوزىلعان 1941-1945 جىلدارداعى سوعىستا 500 مىڭنان استام قازاق ولسە، بەيبىت زامانىمىزدىڭ سول 7 جىلىندا ودان ءۇش ەسە قازاق سابيلەرى قىرشىن كەتتى. ال، ول دەگەنىڭ ەندى ءبىر 15 جىلدان كەيىنگى 700 مىڭ وتباسى، 700 مىڭ وتان قورعاۋشى ازامات نەمەسە قازاقستاننىڭ ەكى وبلىسىنىڭ تۇرعىنى ەمەس پە؟ دەموگرافيا ىلىمىنە ارقا سۇيەپ، وسىمىمەن ەسەپتەسەك، سول كەزدە-اق بۇل ساياسات 4،5 ميلليون ادامدى قۇرتىپ جىبەرگەن بولىپ شىعادى. قاراڭىزشى: حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق تا، تۇرىك تە 8 ملن بولسا، بۇگىندە قازاق 11 ملن، ال تۇرىكتەر 90 ملن-عا جاقىن. مىنا تۇرعان وزبەك 33 ميلليونعا تاياپ قالدى. ءبىز ءتىپتى، تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەن 25 جىل ىشىندە دە ءوسىپ كوبەيىپ جارىتقان جوقپىز. ال رەسەيمەن ۇزاق جىل قىرعىن سوعىس جۇرگىزگەن چەچەندەردىڭ ءوزى بۇگىندە 2 ەسەگە كوبەيىپتى. بىلە بىلسەڭىز، سول «وتباسىن جوسپارلاۋ» ساياساتى بىزدە ءالى دە جاسىرىن ءجۇرىپ جاتىر ما دەپ تە قورقامىز. ءقازىر قازاقتىڭ جاس كەلىنشەكتەرى العاشقى بوساناردا ولارعا بالانى ءتىلىپ الۋ ءادىسى (كەساريەۆو سەچەنيە) ەكىنىڭ بىرىنە قولدانىلۋدا. بۇنىڭ اقىرى ول كەلىنشەكتىڭ ەندى قايتىپ بالا كوتەرمەۋىنە ءجيى اكەپ سوعادى.
ال، «بايقوڭىر» ايماعىنداعى، رەسەيدىڭ ءارتۇرلى زىمىراندارىنىڭ بولشەكتەرىن تۇسىرۋگە جالعا بەرىلگەن ايماقتارداعى بالالار ءولىمى، بالالاردىڭ مۇگەدەك بوپ تۋۋى، اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ ادام ەستىمەگەن ءتۇرى شىعىپ جاتقانى شە؟ وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى دەپ ويلايسىز؟ ءيا، «وتباسىن جوسپارلاۋ» باعدارلاماسىنىڭ «يگىلىكتى» ىستەرىنىڭ ءبىر پاراسى، مىنە، وسىنداي. قازاق ايەلدەرىنىڭ دەنساۋلىعىنا اياۋشىلىق بىلدىرگەن قامقورشىل جىلتىر سوزدەردىڭ، گەندەرلىك ساياسات دەگەندەردىڭ استارىندا ۇلكەن ءقاۋىپ جاتقانىن ءار قازاق تۇسىنەتىن كۇن جەتكەن جوق پا؟
پىكىر قالدىرۋ