بۇل قالانىڭ اتى- ءۇرىمجى. بۇرىن مين گو داۋىرىندە دي حۋا دەپ اتالۋشى ەدى. بۇل شار(شاھار) بۇگىنگى كۇنى بىلدەي ءبىر اۆتونوميالى رەگيوننىڭ ورتالىق قالاسى. وسى قالادا كوپ بولمادىم. جول-جونەكەي ايالداپ ارالايتىن ەدىم. قالاعا بارعان سايىن اۋاسى مەن اۋىز سۋىنا جايسىزدانامىن. قالانىڭ ورنالاسقان جەرى ناۋا سياقتى، يىنتىرەلىسكەن قالا الىپ استاۋدىڭ ىشىندە تۇرعانداي كورىنەدى. جان-جاعى ۇلى تاۋلارمەن، قار شىڭدارمەن قورشالعان. ۇرىمجىگە بارعانىمدا مىندەتتى تۇردە باراتىن جەرىم- قىزىل شوقى. قىتايلار حۇڭ ءشان دەيدى. سۋرەتتەن دە سول شوقىنىڭ قازىرگى جانە بايىرعى بەينەسىن انىق كورە الاسىز. جوتانىڭ توبەسىنە شىققان سايىن جان-جاعىما قاراپ اۋىر ويلارعا باتامىن.

ءۇرىمجى- شىعىس تۇركىستانداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭ شوعىرلى قونىستانعان جەرى. جوتاعا شىعۋدان كەيىنگى مىندەتىم قالاداعى جاس قازاق زيالىلارىمەن كەڭەسۋ. جانە قازاق بازارىن ارالاۋ. قالادا شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى، پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، اۋىلشارۋاشىلىق ۋنيۆەرسيتەتى، مەدەسينالىق ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى ءبىرقاتار ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءار بىرىندە ەكى مىڭنان قازاق ستۋدەنتتەرى، ءار بىرىندە جۇزدەي قازاق ماگيسترانتتارى ءبىلىم الىپ جاتىر. ىشكى قىتايدا جيرما مىڭنان استام قازاق ستۋدەنتتەرى ءبىلىم الۋدا. ءتىپتى بۇل كورسەتكىش جىل سايىن ارتىپ جاتىر.

ءۇرىمجى- قازاقستان سياقتى ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن رەسەي، اۋروپا(ەۆروپا) ەلدەرىنە بازار اشۋمەن بوي تىكتەگەن قالا. قالادان باتىسقا قاراي ءۇش ساعاتتىق جەردە كۇيتىن دەگەن قالا جانە بار. يەن جەردەن شار(شاھار) بولعان كۇيتىن قالاسى ءوز كەزىندە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولىپ ەدى، سوندا بۇكىل قازاقتىڭ شوعىرى كۇيتىنگە اعىلىپ ەدى. ۇرىمجىدەي ەمەس كۇيتىن ميداي جازىق جەردە ءام ورتالىق ازيا مەن رەسەيگە جول تورابى جاقسى ەدى، سول كۇيى قازاقتىڭ شوعىرىنا اينالا بەرسە ءۇرىمجى "قاڭعىراپ بوس" قالارداي ەدى. (شىنىمەن ءۇرىمجى ءتيىمسىز) ءۇش ۋالاياتتىڭ قازاعى مەن ەرەنقابىرعانىڭ قازاعى كۇيتىنگە اعىلىپ ۇلكەن كۇش قالىپتاسىپ كەلە جاتىر ەدى، بىرەۋلەر ءبىر تىقىردى سەزدى مە، قازاق اۆتونومياسىنىڭ ورتالىعىن قايتا قۇلجاعا كوشىرىپ قازاقتىڭ رۋxاني شوعىرىن ءىرىتىپ جىبەردى. كۇيتىندە ءقازىر نەبارى ون مىڭداي قازاق تۇرادى. قالاداعى قازاقشا جازۋلار كوزگە جىلى ۇشىرايدى. بۇل باسقا اڭگىمە، ۋاقىتى كەلسە قوزعايمىز.

ءۇرىمجى- قازاق xاندىعىنىڭ ەڭ شىعىستاعى شەكاراسى بولعان جەر. ابىلاي حان سين ەلىمەن ساياسي تۇراقتىلىقى تۇزگەن سوڭ ەكى جاققا دا ورتاق ءبىر جەردى تاڭداپ ەركىن ساۋدا اينالىس جاسايتىن بازا قۇرماقشى بولادى. سين ۇكىمەتى التاي جاقتاعى بۋىرشىن جەرىن كورسەتكەن، كەيىن ورتاق كەلىسۋ نەگىزىندە قازىرگى ءۇرىمشى ەلدى-مەكەنى تاڭدالعان. قازاقتار ءتورت تۇلىك مالىن ۇرىمجىگە ايداپ اكەپ سين ەلىمەن تاۋار ايىرباستاعان. ءسويتىپ قازىرگى الىپ شاھار ءۇرىمجىنىڭ قالا قۇرلىسى قالىپتاستى. ءۇرىمجى قالاسىنىڭ قالانۋىنا قازاق xاندىعى مەن xاندارىنىڭ تىكە ىقپالى بار.

ءۇرىمجى قالاسىنىڭ اينالاسى دەرلىكتەي قازاقتىڭ كوكتەۋلىك، كۇزەۋلىك، جايلاۋلىعى. ءسىز ۇرىمجىگە بارعان سايىن مىندەتتى تۇردە قىدىرىپ باراتىن "بوعدا كولى" دەگەن جەر بەرتىنگە دەيىن ءبىر قازاقتىڭ جايلاۋى ەدى، كەيىن قىتايلار مول اقشامەن زورلىقتى ساتىپ الىپ ساياxات ورنىن اشىپ وتىر. ءۇرىمجى قالا ماڭىنداعى ۇلانباي دەگەن ەلدى-مەكەن بار. ول دا قازاق باتىرى. سۇيەگى اباق كەرەي شەرۋشى. 1947-شى جىلعا دەيىن تۇرپان، ءپىشان مەن ءۇرىمجى اراسىندا بۇلاڭشى، سودىر-سوتاناق اسىرماعان، جۇرتتى توناتتىرماي قورىعان، بۇگىن اتى قالىپ وتىر. ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ءىشى دە، اينالاسى دا قازاق ۇعىمىنا تۇنىپ تۇر. 1949-شى جىلعا دەيىن ءۇرىمجى قالاسىندا ەڭ كوپ قونىستانعان xالىق اۋەلى دۇڭگەندەر ودان قازاقتار بولعان. ودان كەيىن مونعولدار، ودان قىتايلار، ال ەڭ ازى ۇيعىر، وزبەك، تاتارلار بولعان. 49-شى جىلى قازاقتار كومەنەس بيلىككە قارسى تۇرامىز دەپ وسپان باتىرعا ىلەسىپ شىعىسقا كوشكەندە ءۇرىمجى قالاسىنداعى قازاقتىڭ شوعىرى شايقالدى. كەيبىرى ساۋان-ماناستان اۋعان ەلمەن ىلەسىپ تارىمدى باسىپ شەتەلگە كەتسە، كوبىسى بوكەن (قازىرگى فۋ كاڭ)، قۇتىبي قازاقتارىنىڭ بۇلىگىنە ىلەسىپ شونجى، باركول استى. اپ-ساتتە ءۇرىمجى قازاقتارىنىڭ قايماعى بۇزىلىپ، قازاق مەكتەپتەرى، مەكەمەلەرى جابىلدى، بوس قالعاندارىن ۇيعىرلار يەلەپ كەتكەن. بۇل تۋرالى دەرەك قولىمىزدا. كومەنەس بيلىك ورناپ العاش جەر زاكونى قابىلدانىپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى باستالعاندا قازاقتار ءۇرىمجىنىڭ تاۋىنا قاشىپ شىعىپ تاۋدان تۇسپەي قويعان. ۇجىمداستىرۋعا قارسى بولعان. سول سەبەپتى ءۇرىمجى اينالاسىنداعى ميداي جازىق قازاق كوكتەۋلىكتەرى كەلىمسەك قىتايلار مەن دۇڭگەندەرگە، كەيىن كەلگەن ۇيعىرلارعا ءبولىپ بەرىلگەن.

ءۇرىمجى- شامامەن 1962-شى جىلعا دەيىن سانجى وبلىسىنا قاراستى بولعان. كەيىن جەكە ءبولىندى. ءۇرىمجى قالاسىندا 40-50 مىڭ قازاق تۇرادى. (تىركەلگەن سانى) ال، جالپى سانى 150-200 مىڭ قازاقتار تۇرادى.

وردا ەلدەس